मेरो बाल्यकालले दुई ठाउँका दसैँ भोग्यो, भुटानको देन्छुखा भन्ने ठाउँको दसैँ र झापाको दसैँ । भुटान भन्नेबित्तिकै ओहो, त्यो त बुद्धमार्गी देश, त्यहाँ त दसैँ भन्ने के हुँदो हो र ! भन्ने पनि लाग्न सक्छ । तर, त्यसो होइन । मेरो बाल्यकाल बितेको गाउँठाउँ उनान्सय प्रतिशत नेपाली जातिको बसोबास भएको ठाउँ थियो । र, त्यहाँका नेपालीहरूले दसैँलाई बहुत भव्यताका साथ मनाउँथे ।

त्यो ठाउँ सांस्कृतिक, धार्मिक वा सामाजिक परम्पराका हिसाबले ताप्लेजुङ, पाँचथर वा इलामजस्तै थियो । दसैँको मिति आउनुभन्दा दुई महिनाअघिदेखि नै मानिसहरूलाई दसैँ लाग्थ्यो । उनीहरू दसैँको जोहो गर्न बेलैदेखि थाल्थे । रातोमाटो र कमेरो पाइने पाखाहरूमा महिलाहरूको भीड हुन्थ्यो ।

घरहरू प्रायः सबै ढुंगामाटोका गारा लगाएर परालले छाएका हुन्थे । कुबिरलाल महाजनले घरमा जस्ताको छानो लगाउँदा सारा गाउँलेहरूका लागि अर्कै दसैँ आएको घटना म अलिअलि सम्झन्छु । प्रायः घरहरू दुईतले हुन्थे । अलि हुनेखानेका तीन तलासम्मका घर हुन्थे, त्यस्ता घर फाट्टफुट्ट देखिन्थ्यो ।

दसैँ आउनु एक महिनाअघिदेखि गाउँभरि बिहान अँध्यारैदेखि ढिकीमा चिउरा कुटेको आवाज आउँथ्यो । दहीचिउरा, केरा, खसीको मासु दसैँका मुख्य परिकार थिए ।

दसैँ आउनु डेढदुई महिनाअघिदेखि हाम्रो ध्यान नयाँ लुगामा जान्थ्यो । बुबाले साम्ची बजारबाट किनेर ल्याएका नयाँ लुगा हामी सुँघ्दै राख्दै गर्थ्यौँ, जबसम्म घरमा दर्जीको आगमन हुँदैनथ्यो ।

गाउँभरिमै लुगा सिलाउने दर्जी एकजना मात्रै थिए । उनी श्रीमतीसहित आफ्ना बालीघरहरूमा पालो मिलाएर घरमै आएर लुगा सिलाइदिन्थे । हामी केटाकेटी आफ्नो पालो पहिला ल्याउन तँछाड मछाड गर्थ्यौँ । कुनैकुनै वर्ष दसैँ सकिएपछि मात्रै लुगा सिलाउने पालो पनि आइपुग्थ्यो ! त्यस्तो हुँदा मन साह्रै खिन्न हुन्थ्यो ।

दसैँमा घरघरमै खसी काट्ने चलन थिएन । गाउँभरिमा केही घरमा विशेष गरी क्षत्रीका घरमा खसी काट्थे । हामी सधैँ बिष्ट बाबैकहाँबाट सिकार ल्याएर दसैँ मनाउँथ्यौँ । दसैँमा लिंगेपिङ र रोटेपिङ अनिवार्य लगाइन्थो ।

सामान्य साइनो लाग्ने वा बनावटी साइनो भएका घरमा पनि टीका लगाउन जाने चलन थियो । परदेशको ठाउँ भएर पनि होला, मानिसहरूमा आत्मीयता र प्रेमको भावना थियो । त्यसले गर्दा पनि रगतको भन्दा प्रेमको सम्बन्धले जितेको थियो ।

गाउँका मुखिया वा मानौँ गाविस अध्यक्षको रूपमा मण्डल हुन्थे । मैले जानेको समयमा हाम्रो गाउँका मण्डल एकजना घिसिङ बा थिए । दसैँमा सबै गाउँलेहरूले आआफ्नो गच्छेअनुसार उनकोमा चिउरा, केरा, दही, दूध, मासु आदि उपहार लैजानुपर्थ्यो । नलगेमा सायद जरिवाना पनि भर्नुपर्थ्यो होला ।

बुबाका पछि लागेर केहीपटक म पनि उपहार लिएर गएको सम्झना छ । त्यस्ता ठूलामान्छेका घरमा जानु, उनको दर्शन पाउनु, उनले हामीजस्ता साना केटाकेटीलाई बोलाउनु – बाफरे बाफ ! हाम्रा लागि त्यो राजाकै दर्शन पाएसरह हुन्थ्यो ।

मण्डलका घरमा बन्दुक पड्केपछि गाउँभरि टीका खुल्थ्यो ।

यता झापा, गौरादहको दसैँ पनि उताकै जस्तो थियो । तर, यता कमेरो र रातोमाटोको जोरजाम गर्नु पर्दैनथ्यो । काठका घरहरूमा बढारकुँढार गरेर, माकुराका जालो पन्छाएर, घर वरपरका झारजंगलको सरसफाइ गरेर दसैँ बोलाइन्थ्यो ।

ढिकीमा चिउरा कुट्ने क्रम झापामा पनि चालु थियो । बिहानका रातिदेखि आमादिदीहरू चिउरा कुट्नुहुन्थ्यो । हामी केटाकेटी चिउराका लट्टा खान ढुकेर बस्थ्यौँ । यता बालीका दर्जीहरू छुटे । बजारमा लुगा सिउन दिन थालियो ।

भएभरका आफन्त र कुनै साइनो लगाएर भए पनि जहानपरिवारै टीका लगाउन जाने चलन पछिसम्मै थियो । एकदुई दाना स्याउ वा आधा काइँयो केरा वा आधा पाउ चिनी वा एक डल्लो मिस्रीको कोसेली लिएर जाने । निधारको वल्लो छेउदेखि पल्लो छेउसम्म रातै टीका लगाएर घरघरमा त्यसैमाथि टीका थोपरेर लगाइन्थ्यो ।

यातायातका साधन नपाएर बिचल्ली हुन्थ्यो । बस बिसौनीहरूमा टीका लगाउन जाने मानिसहरूको कुँडुलो हुन्थ्यो । बलियाबांगाहरू गाडीका छतमा चढ्थे, महिला बालबालिकाहरू भीडमा चेप्टिएर चिच्याउँथे । तर, जसरी पनि टीका थाप्न जानैपर्थ्यो ।

हामी जान्थ्यौँ । थोरबहुत दक्षिणा पनि जम्मा गर्थ्यौँ । त्यसरी जम्मा गरेको पैसाले हटियाका दिन गौरादह बजारमा जुलफी खाइन्थ्यो, फोटो खिचाइन्थ्यो ।

अब हरायो वा हराउँदै गयो – रातोमाटो र कमेरो, बालीवाला दर्जीको प्रचलन, ढिकीका चिउरा, लट्टाको बास्ना, टीका लगाउन हिँड्ने जहानपरिवारको लस्कर, बस र जीपमा मान्छेको कुँडुलो, गाई बेचेको साइनो लगाएर टीका लगाउन जाने प्रचलन, रोटेपिङ, राता अक्षताले भरिएका अनुहार इत्यादि ।

दसैँबाट गहिराइ हरायो, अब औपचारिकता मात्रै बाँकी छ !