(रौतहटको चन्द्रपुर (चन्द्रनिगाहपुर)का स्थायी वासिन्दा माधव काफ्ले विगत साढे तीन दशकदेखि लेखनमा सक्रिय छन् । ‘खुशीको पिरो धुवाँ’, ‘लाक्षागृह’, ‘जाहिरा’सहित आधा दर्जन कृति पाठकसामु ल्याइसकेका काफ्लेको पछिल्लो पुस्तक हो, ‘अनागत अन्तरा’ । कविता, गजल, मुक्तक कथा हुँदै उनी निबन्धमा अग्रसर भएका हुन् । र, आज निबन्धमा दरिइसकेका छन् । बसाइँ सर्दै रामेछापबाट चन्द्रपुर आइपुगेका काफ्लेले केही समय भारतको कलकत्ता (हाल कोलकाता)मा बिताए । त्यहीँ उनी बंगाली र उर्दु भाषासाहित्यसँग नजिक भए । उतै हुँदा साहित्यिक कर्ममा होमिए । तत्कालीन समयमा उनले उर्दु र हिन्दीमा लेखेका रचना ‘कादम्बिनी’लगायत थुप्रै पत्रपत्रिकामा प्रकाशित छन् । चन्द्रपुर फर्किएपछि शिक्षण पेसामा संलग्न उनले नेपालीमा पनि कविता, कथा, निबन्ध र संस्मरण लेखेर प्रकाशित गर्न थालेका हुन् । प्रस्तुत छ, उनै काफ्लेसँग बाह्रखरीका राजेश खनालले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश ।)

तपाईं निबन्ध धेरै लेख्नुहुन्छ !  
मैले चाख्न त सबै विधालाई चाखेको छु, धेरैपछि मात्र म निबन्धमा आएको हुँ ।

निबन्ध नै किन ?
विशेष गरी जीवनका यावत् अनुभूतिहरू प्रस्टयाउन निबन्ध धेरै सजिलो हुने मलाई लाग्यो । अरू विधामा जस्तो प्लटिङ, पात्र, परिवेशहरूमा धेरै माथापच्ची गरिरहनुपर्ने हुँदैन, निबन्धमा । कविता लेखनमा त विशेष दक्खल नै हुनुपर्ने रहेछ ! कविता लेखेँ । लेख्दै गएँ । तर, ममा काव्यात्मक प्रतिभा छैन भन्ने जब अनुभव भयो, कविता छोडेँ र निबन्धमा आइपुगेँ । खासमा विभिन्न विधा हुँदै निबन्धमा आइपुगेको हुँ ।

सुरुआत कविताबाटै भएको हो ?
हो । प्रारम्भमा कविता नै लेखे । लामो समय लेखेँ । लेखन अभ्यास नै कविताबाट भएको हो भन्दा हुन्छ । तपाईंलाई भनूँ, मैले उर्दु र हिन्दी भाषामा कविता लेख्न थालेर पछि मात्र नेपालीमा लेख्न सुरु गरेको हुँ । गजल, मुक्तकहरू धेरै लेखेँ । ती छापिए पनि । गजल र मुक्तक त मैले उर्दुमा थुप्रै लेखेको छु । सन् १९८०/८१ तिरबाटै लेख्न थालेको भए पनि मेरा कविता सन् १९९० तिरको ‘कादम्बिनी’लगायत हिन्दी पत्रपत्रिकाहरूमा प्रकाशित भएका हुन् । त्यसपछि नेपालीमा कविता, कथा र समालोचना लेखेँ ।

निबन्धचाहिँ कहिलेदेखि लेख्न थाल्नुभयो ?
निबन्ध लेख्ने अभ्यास गरेको चाहिँ २०५१ सालदेखि हो । त्यसताका म वरिष्ठ नियात्राकार निर्मोही व्यासको संसर्गमा थिएँ । मलाई उहाँको प्रभाव पर्‍यो । त्यसबीच अन्य निबन्धकारहरूसँग पनि मेरो सम्पर्क हुँदै गयो ।

यहाँ एउटा प्रसंग उल्लेख गर्नु सान्दर्भिक होला । २०५३ सालमा झरना साहित्य परिवारले मकवानपुरमा एउटा साहित्यिक गोष्ठी गरेको थियो । त्यस कार्यक्रममा साहित्यकारहरू बालकृष्ण पोखरेल, केशव उपाध्याय र श्यामप्रसादलाई सम्मान गरिएको थियो ।

त्यस दिन म पनि दिनभरिजसो बालकृष्ण सरसँगै रहेँ । बेलुका पनि उहाँसँगै बसेँ । बिहान उहाँ काठमाडौं जान हिँड्नुभयो । म चन्द्रपुर फर्किएँ । बस चढ्ने बेला उहाँले आफूसँग भएको पैसा हराएको कुरा गर्नुभएछ । झोलामा खोज्नुभएछ, पाइएन । अनि, उहाँसँग रातभरि म भएकोले ममाथि शंका गरिएछ । काठमाडौं पुगेपछि उहाँले साहित्यकार साम्ब ढकाललाई फोन गरेर ‘पैसा त हराएको रहेनछ, झोलामै रहेछ’ भन्नुभएछ ।

भएको के थियो भने, बालकृष्ण सरले राति सुत्ने बेला ‘माधव बाबु, यो पैसा मेरो झोलामा राखिदिनुस्’ भन्नुभयो । मैले उहाँको झोलामा पैसा राखिदिएँ र माथिबाट उहाँले लगाउने चप्पल कागजमा पोको पारेर राखिदिएँ । चप्पल राखिएको ठाउँमा पैसा सुरक्षित हुन्छ भनेर उहाँले नै भन्नुभएको थियो । मैले पनि भनेअनुसार नै गरिदिएँ ।

पैसा हराएको, खोजी भएको र चोरीको आक्षेप ममाथि लागेको कुरो मलाई थाहा थिएन । २०५४ सालमा कलैयामा आयोजित देवकोटा स्मृतिसभामा मैले यो कुरा थाहा पाएँ । सुनेर भाउन्न भएँ म । मलाई अचम्म लाग्यो, मैले त्यस्तो श्रद्धा गरेको व्यक्तिले ममाथि कसरी आक्षेप लगाउनुभयो ! उहाँ मात्रै नभएर धेरैले ममाथि नै शंका गरेर आक्षेप लगाएका रहेछन् ।

यस प्रसंगले म अत्यन्त छटपटिएँ । उद्वेलित भएँ । र, यसैलाई विषय बनाएर मैले एउटा निबन्ध लेखेँ, ‘या अल्लाह’ शीर्षकमा । त्यो निबन्ध ‘मधुपर्क’मा पठाएको थिएँ, छापियो पनि ।

त्यो शीर्षक राख्नुको कारण के थियो ?
पाकिस्तानका तत्कालीन राजनेता जुल्फीकार अली भुट्टोलाई मृत्युदण्ड दिइँदा ‘अन्तिम इच्छा के छ ?’ भनेर सोधिएछ । उनले ‘या अल्लाह, मुझे माफ करना, मै बेगुनाह हूं’ भनेका रहेछन् । त्यही शब्दलाई सापटी लिएर मैले यो निबन्ध लेखेको थिएँ ।

निबन्धप्रति बालकृष्ण सरको प्रतिक्रिया कस्तो रह्यो ?
हामीबीच धेरै वर्षसम्म मनमुटाव रह्यो । धेरैपछि गएर मात्रै सम्बन्ध सुधारियो । मेरो यही निबन्ध पढेर होला, तारानाथ सरले मलाई ‘तिमी निबन्ध नै लेख’ भन्नुभयो । अझै मलाई निबन्धमा नै लागिरहन ऊर्जा दिने व्यक्ति हुनुहुन्छ, अविनाश श्रेष्ठ । उहाँले ‘एउटा विधामा मात्र परिचय बनाउनुस्’ भन्दै उत्प्रेरित गर्नुभयो । त्यसपछि मैले पनि निबन्ध मात्रै लेख्दै गएँ ।

यस्ता घटना र प्रसंगले निबन्ध लेख्न प्रेरित गर्छ नै, हैन ?
निबन्धभन्दा पनि संस्मरण लेख्न यस्ता घटनाले प्रेरित गर्छ । ऊर्जा पनि दिन्छ । मैले लेख्दाचाहिँ संस्मरण बेग्लै किसिमले र निबन्ध फरक किसिमले लेख्छु । किनभने, यिनमा विधागत भिन्नता छ । रसात्मक एवम् रागात्मक दृष्टिकोणले पनि दुवैको लेखनीलाई फरक पार्छ । निबन्धमा कल्पना, दर्शन र विचारहरू प्रस्तुत हुन्छन् । संस्मरण भने घटना र अनुभूतिप्रधान हुन्छ ।

निबन्धमा स्वैरकल्पना हुन्छ कि हुन्न ?
गज्जबले हुन्छ । पछिल्लो समय मैले निबन्धमा स्वैरकलपना नै समातेर लेख्दै आएको छु ।

आख्यानमा मात्रै स्वैरकल्पना आवश्यक रहन्छ भनिन्छ नि ?
होइन, यो भ्रम हो । स्वैरकल्पनामा निबन्ध जति मिठो हुन्छ, त्यति अरूमा हुँदैन ।

निबन्धमा स्वैरकल्पनाको ऊर्जा के त ?
स्वैरकल्पनाको ऊर्जा त शिल्प चेतना नै हो । तपाईंले घटनालाई कसरी अनुभूत गर्नुहुन्छ, घटना र स्वैरकल्पनालाई कसरी सामाञ्जस्य गराउनुहुन्छ भन्ने नै यसमा महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।

समालोचना पनि लेखेका कुरो सुनाउँदै हुनुहुन्थ्यो !
मैले समालोचना पनि लेखेँ । समालोचना धेरै ठाउँमा छापियो पनि । तर, निबन्धतिर लागिसकेपछि समालोचना लेख्न छोडेँ । समालोचना कठिन विधा हो । समालोचना लेखे पनि म नेपाली समालोचनाको परम्परागत शैली र प्रवृत्ति दुवैबाट असन्तुष्ट छु । किनभने, मन परेको लेखकका बारे राम्रोसँग लेखिदिने र मन परेको छैन भने गाली गरिदिने चलन यहाँ छ । त्यसपछि नै मैले समालोचना लेख्दिनँ भनेरै यस विधामा कलम चलाउन छोडेँ ।

मोफसलमा बसेर साहित्य सिर्जना गर्दै आउनुभएको छ, मोफसलका साहित्यकारले ‘प्लेटफर्म’ पाउँदैनन् भन्ने चर्चा बढी गरिन्छ नि !
म यस्तो चर्चा–परिचर्चामा कहिल्यै लागिनँ । मैले त्यहाँ पुग्नुपर्छ अथवा पुग्नु पर्दैन भनेर कहिले सोच्दै सोचिनँ । राम्रा लेख्ने लेखक काठमाडौंमै बसेर पनि उपेक्षित छन् । राजधानीमै रहेका तर राजधानीले चिन्न नसकेका धेरै सर्जकहरू हुनुहुन्छ भने हाम्रो त कुरा के भयो र ! हामीले त अभ्यास गर्ने हो । लेख्दै जाने हो ।

म आफू पछि परेको जस्तो मलाई लाग्दैन । मेरो काम हो सिर्जना गर्ने, म सिर्जना गर्दै हिँडिरहेको छु । म कसैको पछाडि लाग्दिनँ पनि र मलाई कसैले लेख्न कर गरेको पनि छैन । मैले सधैँ स्वान्तः सुखायका लागि लेखेँ । आफ्नो लेखनप्रति म सन्तुष्ट छु ।

तपाईंको निबन्धकृति ‘अनागत अन्तरा’मा मूल्य राख्नु भएन, किन ?
पछिल्लो चरणमा आइसकेपछि किताब बेच्दिनँ भन्ने मलाई लाग्यो र पुस्तकको मूल्य राख्न छोडेँ । किनभने, व्यापार मेरो पेसा होइन । मैले पुस्तक प्रकाशनको भित्री कुरो पनि थाहा पाएँ, कसले कसरी किताब छपाउँछ, कसरी प्रचार गर्छ र कसरी बेच्छ भन्ने । अनि मलाई लाग्यो, मेरा पाठकहरूलाई निचोरेर एउटा विशुद्ध व्यापारीलाई किन पोस्नु ! त्यसैले मैले लेखेको किताब, मेरो विचार, मेरो दृष्टिकोण सिधै पाठकको हातहातमा पुर्‍याउँछु भनेरै मूल्य राखिनँ । अब मेरा सबै प्रकाशन विनामूल्यका नै हुनेछन् ।

अचेल किताबको मूल्य धेरैभन्दा धेरै राख्ने चलन छ, तपाईं हटाउँदै हुनुहुन्छ ! 
मेरो लक्ष्मीसँगको नाता धेरै पहिलेदेखि नै टुटेको हो । लक्ष्मीसँगको मोह पनि भंग भइसकेको छ । म विशुद्ध सरस्वतीको उपासक परेँ । म अक्षरको आराधना गर्छु । त्यही अक्षरलाई माझेर मस्काएँ । टल्काएँ । चम्काएँ । म आज जे छु, त्यही अक्षरका कारण छु । अब त्यही अक्षरको व्यवसाय मैले गरेँ भनेँ वेश्यावृत्ति र यसमा के फरक रह्यो र ! मलाई बेच्नु नै छैन । रुचि राख्नेले फोनै गरेर पनि किताब माग्छन् । पठाइदिन्छु । मानिसमा किताब पढ्ने चाहना छ । मेरा लागि त्यही नै सर्वस्व हो ।

किताबप्रतिको तपाईंको मोहबारे केही भन्नुस् न ।
म कुनै समय कलकत्ता पनि बसेँ, सन् १९७८/७९ तिर । करिब पाँचछ वर्ष । त्यहाँ मैले काम गर्ने ठाउँका साथीहरूको सम्पर्कले मलाई किताब पढ्ने र किन्ने बनायो । बंगालीहरू खान नपाए पनि किताब किन्ने स्वभावका हुन्छन् । तिनका कोठामा रवीन्द्रनाथ टेगोरको तस्बिर र दुईचारवटा मात्रै भए पनि साहित्यिक किताब हुन्थ्यो नै । खासमा बंगालीहरू साहित्य असाध्यै पढ्छन् । साहित्यमा तिनको विशुद्ध परम्परा छ ।

त्यहीँ रहँदा नै मैले बंगाली र उर्दु भाषा सिक्दै ती भाषाका साहित्यहरू पढ्दै गएँ । यसरी नै किताबप्रतिको मोह ममा बढेर गएको हो । जबकि, म त्यहाँ एउटा कारखानामा काम गर्ने सामान्य कामदार थिएँ ।

त्यहीँ रहँदा सुरुमा मैले शरच्चन्द्र चटोपाध्याय पढेँ । पछिपछि अन्य लेखकका कृतिहरू पढ्दै गएँ । पछि त रवीन्द्रनाथ पनि पढेँ । त्यही पढाइले लेखन र किताबप्रति रुचि जगायो । चन्द्रपुर आएपछि पनि मैले किताब किन्दै गएँ । पढ्दै गएँ ।