काठमाडौं । करिब १५ वर्षअघि फर्किएर हेर्दा टेकुस्थित शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवा रोग अस्पताल हैजा र कुकुरको टोकाइको उपचार गर्ने अस्पतालको रूपमा चिनिन्थ्यो ।

अस्पतालमा आउने बिरामी र दिइने सेवा बढीजसो यिनै रोगमा केन्द्रित हुन्थे । अस्पतालाई सरकार र आमनागरिकले समेत मौसमी रोगको उपचार गर्ने अस्पतालको वर्गमा राखेर हेर्ने गर्थे । तर, पछिल्ला केही वर्षयता रोगको प्रकृतिसँगै अस्पतालको सेवा फेरिएको छ, उपचारको शैली पनि ।

यो झन्डै २२ वर्ष शुक्रराज अस्पतालमा बिताएका वरिष्ठ संक्रामक रोग विशेषज्ञ डा. शेरबहादुर पुनको अनुभव हो ।

बढ्दै किटजन्य रोग

किटजन्य जीवहरू बाहक बनेर एक व्यक्तिबाट अर्को व्यक्तिमा सर्ने रोग किटजन्य अर्थात् भेक्टर बर्न डिजिजमा पर्छन् । नेपालमा मलेरिया, कालाजार, डेंगी, जापनिज इन्सेप्लाइटिस, स्क्रब टाइफस, हात्तीपाइले, चिकनगुनियाँजस्ता किटजन्य रोगहरू देखिने गरेका छन् ।

नेपालमा सन् २००१ देखि २००५ सम्म भाइरल इन्सेप्लाइटिस, हात्तीपाइले र मलेरिया उल्लेख्य दरमा घटेको देखिन्छ भने डेंगीको दर उकालो नलागेको स्वास्थ्य सेवा विभागको तथ्यांक छ ।

तर, सन् २००५ यता भने किटजन्य रोगहरूको जोखिम र दर दुवै बढेको तथ्यांकले देखाउँछ । इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखा ईडीसीडीले मलेरिया, हात्तीपाइले, कालाजारलाई निवारणको चरणमा रहेको दाबी गर्छ ।

महाशाखाका किटजन्य रोग शाखा प्रमुख डा. गोकर्ण दाहाल मलेरियाको वार्षिक केस ५०० भन्दा तल र कालाजार २०० भन्दा तल रेकर्ड भएको बताउँछन् । तर, नयाँ संक्रामक रोगहरूले समुदायमा संक्रमण र मृत्युको जोखिम बढाउँदै लगेको तथ्यांकले देखाउँछ ।

चुनौती बन्दै डेंगी र स्क्रब टाइफस

सन् २०१० यता नेपालमा 'अपडाउन' दरमा रहेको डेंगी सन् २०१९ मा उच्च बनेको थियो । सो वर्ष १७ हजार ९९२ जनामा संक्रमण देखिँदा दुईजनाको मृत्यु भएको थियो । सन् २०२० र २०२१ मा ५०० केसमा झरेको डेंगी पछिल्ला दुई वर्षयता भने उच्च संक्रामक र मृत्युको कारकसमेत बनेको छ । 

सन् २०२२ मा हालसम्मकै धेरै ५४ हजार ७८४ जनामा संक्रमण भएको थियो भने ८८ जनाको मृत्यु भएको थियो । सन् २०२३ मा संक्रमण घट्ने ईडीसीडीको आकलनविपरीत सो वर्ष ५१ हजार २४३ जनामा डेंगी पुष्टि भयो । सन् २०२३ मा डेंगी संक्रमणका कारण २० जनाको ज्यान गएको ईडीसीडीको तथ्यांक छ ।  योवर्ष सन् २०२४ को मार्च अन्तिमसम्म ५१९ जनामा डेंगी पुष्टि भएको छ । 

किटजन्य रोगको रूपमा पछिल्ला वर्षहरूमा स्क्रब टाइफस अर्को चुनौती बनेको ईडीसीडीको तथ्यांकले देखाउँछ । सन् २०१५ यता बढ्दै गएको यो रोगका कारण सन् २०१६ मा १४ जनाको मृत्युसमेत भएको थियो । सन् २०२२ मा तीन हजार ५०० जनामा देखिएको यो रोग सन् २०२३ मा चार हजार जनामा देखियो । सो वर्ष स्क्रब टाइफसको संक्रमणबाट चारजनाको  मृत्यु भएको थियो ।

यो वर्ष जनवरीयता मार्च अन्तिमसम्म ४७४ जनामा स्क्रब टाइफस पुष्टि भएको ईडीसीडीको तथ्यांक छ ।

'यो वर्ष डेंगी फैलिन असार कुर्नुपर्दैन'

सन् २०२२ मा महामारीको रूपमा फैलिएको डेगी संक्रमण सन् २०२३ मा मत्थर हुने ईडीसीडीको आकलन थियो । तर, त्यसविपरीत सन् २०२३ मा यो संख्या अघिल्लो वर्षको तुलनामा झन्डै दुई हजारमात्रै कम देखियो ।

अहिलेको अवस्थालाई हेर्दा डेंगी संक्रमण फैलिन असार साउन कुर्नुनपर्ने वरिष्ठ संक्रामक रोग विशेषज्ञ डा. शेरबहादुर पुन बताउँछन् । यसको आधार अहिले देखिएको संक्रमितको संख्या र बढ्दो लामखुट्टेको चहलपहल रहेको उनी बताउँछन् । वर्षायाम सुरु नहुँदै देखिएको संक्रमितको संख्या डेंगी फैलिने 'चेतावनी'को रूपमा रहेको डा. पनुको दाबी छ ।

समुदायमा अझै पनि सतर्कता नहुनु, मानिसको आवजावतका कारण लामखुट्टेको मुभ्मेन्ट बढ्नु पनि डेंगी फैलाउने कारक बनेको उनी बताउँछन् । 

किटजन्य रोग महाशाखा प्रमुख डा. गोकर्ण दाहाल भने संक्रमण फैलिने अवस्थालाई अहिले नै यकिन गर्न नसकिने बताउँछन् । तर, बढ्दो सहरीकरण र बढ्दो तापक्रममा समेत लामखुट्टेले आफूलाई बाँच्न सक्ने गरी विकास गरेको हुँदा संक्रमणको जोखिम भने बढेको उनी बताउँछन् ।