चैतयता पशुमा महामारी बनेर फैलिएको लम्पी स्किन संक्रमणले किसानहरूलाई ठूलो क्षति पुर्‍याएको छ । दूधालु गाइभैँसीसँगै असारमा खेत जोत्ने गोरुलाई यो रोगले सताउँदा कतिपय किसानले रोपाइँ गर्नसमेत पाएका छैनन् ।

दुई वर्षअघिदेखि देखिएको लम्पी स्किनले महामारीको रुप लिइरहँदा सरकारले नियन्त्रणका लागि कस्ता प्रयास गरेको छ त ? के जोखिममा रहेका पशुलाई सरकारले निःशुल्क खोप र पशु गुमाएका किसानलाई क्षतिपूर्ति दिने सरकारको योजना छ ? यिनै विषयमा पशु सेवा विभागका वरिष्ठ पशु अधिकृत डा. चन्द्र ढकालसँग बाह्रखरीले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश ।

नेपालमा अहिले पशुमा देखिएको लम्पी स्किन संक्रमणको अवस्था कस्तो छ ?

नेपालमा पहिलोपटक २०७७ सालमा देखिएको लम्पी स्किन रोग पछिल्लो वर्ष भने पशुमा महामारीकै रूपमा फैलियो । २०७९ चैतयता साउन १२ गतेसम्म १० लाख ८८ हजार ७४९ पशु संक्रमित भएका छन् । यसमा पनि गोरु, गर्भिणी तथा सुत्केरी गाईभैँसी, र भर्खरै जन्मिएका पाडापाडी, बाछाबाछी धेरै संक्रमित भएको तथ्यांक छ ।

यो अवधिमा लम्पी स्किन संक्रमणबाट ५० हजार ८२६ चौपाया मरेका छन् । दुई लाख ४८ हजार ३०५ चौपाय अहिले पनि सक्रिय संक्रमित रहेको तथ्यांक प्राप्त भएको छ ।

७७ वटै जिल्लामा संक्रमण फैलिएकोमा सबैभन्दा बढी सुदूरपश्चिम प्रदेश प्रभावित भएको छ । सुदूरपश्चिमका २५ हजार ६१० चौपाया मरेका छन् ।

कोसी र कर्णाली प्रदेश पनि लम्पी स्किनबाट बढी प्रभावित भएका छन् । कर्णालीमा आठ हजार ७०३ र कोसीमा पाँच हजार ४२ पशु मरेका छन् । 

त्यस्तै वाग्मतीमा तीन हजार ४७६, गण्डकीमा दुई हजार २९५, लुम्बिनी चार हजार र मधेसमा एक हजार ७०० पशु मरेका छन् । निको हुने पशुको संख्या हेर्दा अब महामारी नियन्त्रण उन्मोख भएको भन्न सकिने अवस्था छ ।

यो वर्ष लम्पी स्किनले कसरी महामारीको रूप लियो, सरकारको पूर्वतयारी नभएको हो ?
यसमा मुख्य तीनवटा पक्षहरू छन् । पहिलो, २०७७ यता यो रोगबारे निरन्तर चर्चा भएर पनि सरकारको प्राथमिकतामा भने पर्न सकेको थिएन । खोप र महामारी नियन्त्रणका लागि भनेर बजेट पनि छुट्याइएको थिएन ।

दोस्रो, संघीय संरचनापछि भेटेनरी क्षेत्रमा भएका ६ हजार जनशक्ति तीनवटै तहमा बाडिँदा सबैतिर प्राविधिक र पशु चिकित्सक पुग्नसक्ने अवस्था रहेन । सबै स्थानीय तहमा एक गाउँ एक प्राविधिक, एक पालिका एक भेटेनरी डाक्टर हुनुपर्ने व्यवस्था रहेपनि त्यो कार्यान्वयनमा छैन ।

जनशक्ति भएका निकायमा पनि स्रोत साधन र बजेटको अभाव हुँदा प्रभावित क्षेत्रमा प्राविधिकहरू पुग्न सकेका छैनन् । कतिपय गाउँमा पुग्ने पहुँच नै छैन उनीहरूको ।

तेस्रो, किसानलाई यो रोगबारे सामान्य कुराहरूको समेत सचेतना नहुँदा धेरै पशुमा संक्रमण फैलियो । जस्तै ज्वरो आउँदा सुरुआतका लक्षणहरू देखिँदा किसानले उपचार नगरेको र त्यति वास्ता नगरेको देखिन्छ । यसले पशुलाई थप सिकिस्त पनि बनायो र अरुलाई सार्ने दर पनि बढेको देखिन्छ ।

यद्यपि, जहाँ सचेत किसान र प्राविधिक जनशक्ति थिए ती क्षेत्रमा सुरुमा नै संक्रमण नियन्त्रणमा आएको देखिएको छ ।

सबै जिल्लामा संक्रमण फैलिएको छ, दस लाख पशु संक्रमित भइसकेका छन् तर खोप चाहीँ तीन लाख हाराहारी मात्रै छ ।

खोपको यो कभरेज कम भएन ?
खोपको कभरेज संख्यामा हेर्दा कम भएकै हो । यसको मुख्य कारण माथि भनिएजस्तै स्रोत, साधन र जनशक्तिको अभाव नै हो । तर प्राविधिक पक्ष के छ भने सबै पशुलाई खोप लगाउनैपर्छ भन्ने हुँदैन ।

नेपालमा एक करोड २६ लाखको संख्यामा पशु छन् (गाईगोरु, राँगाभैँसी सबै गरी) ती सबैलाई खोप दिनु पर्दैन । सक्रिय संक्रमित र संक्रमित भइसकेका पशुलाई पनि आफैँ रोग प्रतिरोधी क्षमता विकास हुने भएकाले निको भएको एक वर्षसम्म खोप दिनु पर्दैन ।

तर, बाँकी प्रभावित क्षेत्रका पशुलाई खोप दिने नै सरकारको योजना हो । कतिपय किसानले किनेर लगाउनुपर्ने भएकाले पनि आफ्ना पशुलाई खोप दिइरहेका छैनन् । तर, खोपको कभरेज बढाउनेमा दुईमत छैन, जोखिममा रहेका सबै पशुलाई खोप दिने नै हो ।

सरकारले किसानलाई निःशुल्क खोप उपलब्ध गराउनसक्ने अवस्था छैन ?
अहिले लम्पी स्किनको खोप नीजि क्षेत्रले आयात गरिरहेको छ । विभागले पालिकाहरूलाई केही रकम पठाएर किसानलाई खोप उपलब्ध गराउन भनेको छ । तर आम रूपमा निःशुल्क खोप दिनसक्ने अवस्था सरकारको छैन ।

अहिले दिइरहेको खोपको १२० देखि १६० रुपैयाँसम्म प्रतिडोज परेको छ । खोप खरिद गर्न मात्रै त सरकारले सक्ला तर यसलाई गोठसम्म पुर्‍याउन आवश्यक व्यवस्थापनमा ठूलो रकम खर्च हुनजान्छ, जुन कृषि क्षेत्रको अहिलेको बजेटभन्दा बाहिरको कुरा हो ।

कतिपय पालिकाले निःशुल्क खोप दिइरहेका पनि छन् । तर अभियानकै रूपमा निःशुल्क खोप दिनसक्ने अवस्था चाहीँ अहिले छैन । बरु आगामी वर्षहरूमा संक्रमण फैलिन नदिन विभागले लम्पी स्किनविरुद्धको खोप उत्पादन गर्नसक्ने सम्भावना भने छ ।

नेपालमै लम्पी स्किनविरुद्धको खोप उत्पादन किन सम्भव छ ?
पशु सेवा विभागले अहिले पनि वार्षिक पाँच करोड डोज खोप उत्पादन गरिरहेको छ । पशुमा लाग्ने विभिन्न रोगविरुद्धका १४ प्रकारका खोप हामी यहीँ उत्पादन गरिरहेका छौँ । ती खोपहरू अन्तर्राष्ट्रिय स्तरका छन् ।

जहाँसम्म लम्पी स्किनविरुद्धको खोपको विषय छ, उत्पादन सम्भव छ । त्यसका लागि विदेशबाट नै सीड्स ल्याउनुपर्ने हुन्छ, केही प्राविधिक स्रोत साधन थप गर्नुपर्ला ।

यसको सुरुवातमा करोडौं बजेट आवश्यक हुन्छ, क्लिनिकल ट्रायलसम्म पुग्नझन्डै एक वर्ष समय पनि लाग्छ तर आगामी वर्षहरूका लागि भने हामी आत्मनिर्भर बन्नसक्छौँ । यसबारे पनि विभागले विभिन्न सरोकारवाला पक्षहरूसँग बसेर छलफल गरिरहेको छ ।

संक्रमित पशुलाई उपचारको लागि औषधिको अवस्था के छ ?
स्थानीय तह र प्रदेशहरूले औषधि र उपचार आफ्नै तवरले गरिरहेका छन् । औषधि भन्दापनि प्राविधिक जनशक्ति र संक्रमितसम्म पुग्ने स्रोत साधन अहिले मुख्य चुनौती बनिरहेको छ । तर, मृत्युदर पाँच प्रतिशतभन्दा कम देखिएका कारण एकदमै विकराल अवस्था भने बनेको छैन । यद्यपि, किसान र समग्र कृषि क्षेत्रमा यसले ठूलो क्षति भने पुर्‍याएको छ ।

१० लाख बढी संक्रमित र ५० हजार बढी पशु मर्दा यसले कति आर्थिक क्षति भयो होला ?
हामीसँग संक्रमणको अवस्था मरेका पशुको संख्या आदिको तथ्यांक भएपनि यसले निम्त्याउने आर्थिक क्षतिको विवरण भने निकाल्न बाँकी छ । कस्ता पशु धेरै मरे, तिनको मूल्य, संक्रमणपछिको तिनको बजार मूल्य ह्रास, ती पशुबाट घटेको उत्पादकत्व आदि सबैको अध्ययन हुन्छ, गरिनेछ । कृषि अनुसन्धान परिषद्ले यसको विवरण निकाल्छ अहिलेलाई यति भन्न सकिन्छ कि यसपटकको लम्पी स्किन महामारीका कारण किसान र समग्र देशको कृषि क्षेत्रलाई निकै ठूलो क्षति पुर्‍याएको छ ।

मरेकामध्ये कति पशुको बिमा गरिएको थियो ? पशु गुमाएका किसानलाई क्षतिपूर्तिको व्यवस्था होला ?
महामारीको जोखिमलाई ध्यानमा राखेर सरकारले १० वर्षअघिदेखि पशु बिमाको अवधारणा लागु गरेको थियो । जसमा ८० प्रतिशतसम्म अनुदान पनि दिइएको छ । तर, बिडम्बना हाम्रोमा जम्मा २६ करोड पशुपंक्षी छन् तर पशु बिमाको कभरेज भने एक प्रतिशत पनि छैन । मुस्किलले वार्षिक एक लाख किसानले बिमाबापत्को सेवा लिन्छन् ।

जहाँसम्म क्षतिपूर्तिको कुरा छ, हामीलाई अहिले संक्रमित पशु बचाउनै चुनौनी बनिरहेको छ । विभागले क्षतिपूर्ति दिने सवालमा पहल चाहीँ गरेको छ तर, यो सरकारबाटै हुनुपर्ने निर्णय हो । त्यसैले विभागबाट यसो भन्नसक्ने अवस्था छैन ।

अन्ततः संक्रमणबाट जोगाउन पशुलाई के गर्ने ?
लम्पी स्किन संक्रमण हुन नदिन यो रोगविरुद्धको खोप (निथ्लिङ स्ट्रेन) दिनुपर्दछ । यो खोप गाइभैँसी, गोरु राँगा र तीन महिना पुरा भएका बाच्छाबाच्छी, पाडापाडीलाई तोकेको मात्रामा बर्सेनि खोप दिनुपर्छ ।

नयाँ पशु ल्याइएको भए २८ दिनसम्म तीनलाई अरुभन्दा अलग्गै गोठमा राख्नु पर्दछ । गोठ र पशुको सरसफाइमा ध्यान दिन पनि विभागले सुझाएको छ । लम्पी स्किन चौपायाबाट मानिसमा भने सर्दैन ।