दृश्य : एक
(यमुनाको किनारमा रहेको कल्पीस्थित वेदव्यासको आश्रम । शान्त वातावरणमा वेदव्यास आश्रम बाहिर बसिरहेका छन् । उनी केही लेख्नमा व्यस्त छन् । राजा धृतराष्ट्र आफ्ना सारथि सञ्जयको सहारामा आश्रममा आइपुग्छन् । अचानक राजा धृतराष्ट्रलाई आफ्नो आश्रममा देखेर वेदव्यास आश्चर्य मान्छन् । उनी आफ्नो ठाउँबाट उठेर राजाको स्वागत गर्छन् ।)

वेदव्यास : (स्वागत गर्दै) ओहो ! महाराज धृतराष्ट्र, तपाईं यहाँ ? 

धृतराष्ट्र : (वेदव्यासलाई प्रणाम गर्दै) हजुरले मलाई ‘तपाईं’ भन्दा साह्रै अप्ठ्यारो महुस हुन्छ, महर्षि वेदव्यास । कस्तो नमिल्दो कुराजस्तो लाग्छ । हाम्रो परम्परा र संस्कृतिमा पिताले पुत्रलाई ‘तपाईं’ भनेर सम्बोधन गरेको मलाई थाहा छैन ।

वेदव्यास : हाम्रो परम्परा र संस्कृतिमा राजालाई प्रजाले ‘तँ’ वा ‘तिमी’ भनेर सम्बोधन गरेको मलाई थाहा छैन । राजा र प्रजाको सम्बन्धमा प्रजा–पिताले राजा–पुत्रलाई अति आदरका साथ ‘तपाईं’, ‘हजुर’ भनेर सम्बोधन गर्नु हाम्रो धर्म हो । 

धृतराष्ट्र : तर, मलाई यो कुरो मिलेजस्तो लाग्दैन । 

वेदव्यास : यो मिल्ने र नमिल्ने भन्ने कुरै होइन ।  राजा राजाकै ठाउँमा रहनुपर्छ, प्रजा प्रजाकै ठाउँमा रहनुपर्छ । हाम्रो धर्म यही हो । (ठाउँ देखाउँदै) राजहोस् महाराज । 
(तीनैजना बस्छन्)

धृतराष्ट्र :  धेरै समय भयो हजुरसँग भेट नभएको, भेटघाट गरौँ भनेर आएको हुँ, महर्षि ।

वेदव्यास : खबर गर्नुभएको भए त मै आइहाल्थेँ नि, तपाईंले यस्तो दुःख गर्नुपर्ने नै थिएन । 

धृतराष्ट्र : पानी खानु छ भने तिर्खा लागेको मानिस आफैँ धाउनुपर्छ भन्छन् । म पनि त्यही सम्झेर आएको हुँ । तिर्खा लागेरै आएको हुँ भन्दा पनि हुन्छ ।

वेदव्यास : कस्तो तिर्खा, राजन् ? 

धृतराष्ट्र : म हजुरबाट एउटा आशीर्वाद चाहन्छु, महर्षि । 

वेदव्यास : कस्तो आशीर्वाद ? 

धृतराष्ट्र : म राजा छु, तर राजा भएर पनि अन्धकारमा छु । केही देख्न सक्दिनँ । हजुर कस्तो हुनुहुन्छ भन्ने पनि मलाई थाहा छैन । मेरी माता अम्बिका कस्तो हुनुहुन्छ भन्ने पनि थाहा छैन । मेरी पत्नी गान्धारी कस्ती छिन् भन्ने पनि थाहा छैन । छोराहरू पराक्रमी छन् भन्ने त थाहा छ, तर उनीहरू अनुहारमा कति सुन्दर छन् भन्ने पनि थाहा छैन । मेरो राज्य कस्तो छ भन्ने कुराबाट पनि म अनभिज्ञ छु । मेरो दरबार कस्तो छ भन्ने कुरा समेत मलाई थाहा छैन । राजा भएर पनि यस्तो अवस्थामा रहनुपर्दा कति पीडा हुँदो हो, यो पीडा अरूलाई के थाहा ? जेजति थाहा छ मलाई नै छ । 

वेदव्यास : आशय के हो राजन् ? 

धृतराष्ट्र : जसले संसारलाई देख्न सक्दैन, जसका लागि यो संसार नै अन्धकारमय छ, त्यो राजा के राजा ? 

वेदव्यास : देख्न किन पर्यो, बुझ्न र महसुस गर्नसके भइहाल्यो नि । त्यो त तपाईंले गरिरहनुभएकै छ । 

धृतराष्ट्र : आँखाले नदेखेपछि बुझ्ने र महसुस गर्ने कुरा पनि फरक पर्ने रहेछ । 

वेदव्यास : मलाई त त्यस्तो लागेको छैन । आँखा देख्नेहरूले जे देख्छन् त्योभन्दा बढी तपाईंले देख्नुभएझैँ लाग्छ । आँखा देख्नेले जे जति बुझ्छन् र महसुस गर्छन् त्योभन्दा बढी तपाईँले बुझ्नु र महसुस गर्नुभएको जस्तो लाग्छ । 

धृतराष्ट्र : त्यस्तो छैन, महर्षि । म पूरै अन्धकारमा छु । सबैतिर अन्धकारमात्रै देखिन्छ । 

वेदव्यास : कुनै राजाले आँखा देखोस् वा नदेखोस्, ममताको पट्टि बाँधेको छ भने देख्नु र नदेख्नुमा केही अर्थ छैन । आफन्तमोह र पुत्रमोहमा राजाले न्याय दिन सक्दैन । देशप्रेम ठूलो कुरो हो । राजाका आफन्त र पराई भन्ने नै कोही भएनन् र न्यायका दृष्टिले सबै समान ठानिए भने राजाले आँखा नदेख्दैमा केही फरक पर्दैन । कसैले आफूलाई पक्षपात, भेदभाव र महत्वाकांक्षाबाट मुक्त गर्न सक्यो भने उज्यालो त्यसै देखिन्छ । उज्यालो तपाईंको कर्ममा देखिनुपर्छ । त्यसपछि मानिसको मनले पनि उज्यालो देख्नेछ । 

धृतराष्ट्र : त्यसरी भएन, महर्षि । म हरेक कुरा देख्न चाहन्छु । तपाईंले चाहनुभयो भने मलाई दिव्यदृष्टि दिन सक्नुहुन्छ । मलाई यो संसार देख्ने दृष्टि दिनोस्, व्यासदेव ।  
(वेदव्यास गम्भीर बन्छन् । धृतराष्ट्र आशावादी भावमा रहन्छन् ।)

वेदव्यास :  म तपाईंलाई दिव्यदृष्टि दिन सक्दिन, राजन् । यो अहिलेका लागि असम्भव कुरो हो ।

धृतराष्ट्र : तपाईंका लागि यो असम्भव कुरो होइन । तपाईले दिव्यदृष्टि दिन सक्नुहुन्छ भन्ने विश्वासले नै म आएको हुँ । मलाई आशीर्वाद दिनोस्, व्यासदेव । 

वेदव्यास : अहँ, म तपाईंलाई त्यस्तो आशीर्वाद दिन सक्दिनँ । तपाईं अहिले जेजस्तो अवस्थामा हुनुहुन्छ, त्यस्तै रहनु राम्रो हुन्छ ।

धृतराष्ट्र : अर्थात् म अन्धो नै रहूँ ? कोही मानिस दृष्टिका लागि योग्य हुँदाहुँदै दृष्टिविहीन रहनु राम्रो कुरा कसरी हुनसक्छ, महर्षि ? मेरा छोरा–भतिजाहरूका शस्त्रकला र वीरतालाई देख्ने इच्छा तीव्र बनिरहेको छ । के म त्यस्ता पराक्रमहरूको अवलोकनबाट पनि वञ्चित रहूँ ? 

वेदव्यास : तपाईं कुनै पनि घटनाको जानकारीबाट वञ्चित हुनु हुन्न । त्यसमाथि तपाईंको विश्वास देख्नुमा भन्दा पनि सुन्नुमा नै छ । 
(मौनता)

धृतराष्ट्र : तपाईंले मलाई दिव्यदृष्टि दिँदैमा के नै बिग्रिन्छ र महर्षि ? 

वेदव्यास : गर्भाधारणका बेला तपाईंकी आमा अम्बिकाले आँखा नचिम्लिएको भए के नै बिग्रिन्थ्यो र महाराज ? कल्पना गर्नोस् त ।  
(धृतराष्ट्र निरुत्तर बन्छन् । केही बेर सबै मौन रहन्छन् ।)

धृतराष्ट्र : मलाई दिव्यदृष्टि दिन मिल्दैन त व्यासदेव ? 

वेदव्यास : अहिले मिल्दैन । पछि कुनै उचित समय आयो भने म विचार गरौँला । 

धृतराष्ट्र : त्यो उचित समय भनेको कहिले हो कहिले । 

वेदव्यास : त्यो त म पनि भन्न सक्दिनँ । 

धृतराष्ट्र : आफूलाई चाहिएको अहिले । 

वेदव्यास : मानिसको हरेक चाहना भनेकै समयमा पूरा हुन्छ भन्ने छ र महाराज ? 

धृतराष्ट्र : राजाको चाहना त भनेको बेलामा पूरा हुँदैन भने अरूको के होला ? 

वेदव्यास : तपाईंमा म राजा हुँ, मेरो चाहना भनेकै बेलामा पूरा हुनुपर्छ भन्ने भावना छ भने त्यो भावनाको सम्मान मबाट हुँदैन, महाराज । हामी ऋषिमुनिहरूमा आफ्ना भक्त र अनुयायीहरूप्रति राजा र प्रजाको भेदभाव हुँदैन । हाम्रो व्यवहार समान हुन्छ ।

धृतराष्ट्र : हैन, मैले हजुर र मेरो सम्बन्धको कुरा गर्न खोजेको । 

वेदव्यास : त्यस्तो सम्बन्धको कुरै नगर्नोस् । बाबुछोराको नातामा पक्षधरता अँगाल्ने र विशेष सुविधा उपलब्ध गराउने काम पनि मबाट हुँदैन । म त भन्छु– तपाईंले पनि त्यस्तो काम नगर्नोस् । बन्द गर्नोस् त्यस्तो पक्षधरता । राजाले त्यस्तो कहिल्यै गर्नु हुँदैन । 
(मौनता)

धृतराष्ट्र : त्यसो भए मलाई दिव्यदृष्टि दिन मिल्दैन त ? 

वेदव्यास : मैले भनिहालेँ नि, अहिले मिल्दैन ।  

धृतराष्ट्र : (निराश मुद्रामा उठेर) जाऊँ त, सञ्जय ।

सञ्जय : हवस् महाराज ।
(सञ्जय धृतराष्ट्रलाई लिएर जान्छन् । वेदव्यास फेरि लेख्न थाल्छन् ।)            

दृश्य : दुई
(राजदरबारको विशेष कक्ष । राजा धृतराष्ट्र टोलाएर बसेका छन् । उनी केही सोचिरहेझैँ पनि देखिन्छन् । राजसारथि सञ्जय राजाको बायाँपट्टि उभिइरहेका छन् । उनी राजा धृतराष्ट्रको अनुहारतिर हेरिरहेका छन् । विदुर आउँछन् ।)

विदुर : (प्रवेश गरेर) प्रणाम, महाराज ।

धृतराष्ट्र : के छ विदुर ? 

विदुर : मसँग अब केही छैन, महाराज । भएको एउटा कुरा पनि अब हजुरलाई बुझाउँदै छु । 

धृतराष्ट्र : के बुझाउँदै छौ ? 

विदुर : यो महामन्त्रीको पद  ।
(विदुर आफ्नो शिरबाट पगरी झिकेर धृतराष्ट्रका पाउमा राखिदिन्छन्)

धृतराष्ट्र : यो तिमीले के गरेको विदुर ? यस्तो नगर । फिर्ता लेऊ यो । 

विदुर : यो मेरो आत्माको निर्णय हो, महाराज । म फिर्ता लिन्न । धर्म–अधर्मको युद्धमा तपाईंको यो राज्य अधर्मको पक्षमा उभिएको छ । म अधर्मको पक्षमा कदापि लाग्न सक्दिनँ । सन्निकट महायुद्ध, महायुद्धले गर्ने भयानक विनाश र इतिहासमा त्यसबापत लाग्ने कलंकको भागीदार बन्न पनि म चाहन्नँ । म हजुरकी आमा अम्बिकाकी दासीको छोरो हुँ । म आफ्नी आमासँग दासीपुत्रकै हैसियतमा रहन चाहन्छु । 

धृतराष्ट्र : तिमी त्यस्तो निर्णय नलेऊ, विदुर । म तिमीलाई छोड्न सक्दिनँ । 

विदुर : हजुरले छोड्नोस् वा नछोड्नोस्, म अब महामन्त्रीमा रहन सक्दिनँ । 

धृतराष्ट्र : अब तिमी राजाको आदेश पनि नमान्ने भयौ ? 

विदुर : मैले हजुरसमक्ष महामन्त्रीको पद त्याग गरिसकेको छु । अब म सामान्य प्रजा हुँ । राजाले प्रजाको भावनाको कदर नगर्ने भएपछि प्रजाले पनि राजाको आदेश मान्नुपर्छ भन्ने छ र महाराज ? 

धृतराष्ट्र : भैगो, म तिम्रो दाजुको रूपमा भन्दै छु, तिमी मलाई छोडेर नजाऊ । यो राज्य छोडेर नजाऊ । फिर्ता लेऊ महामन्त्रीको पगरी ।     

(विदुर केही बोल्दैनन् । वेदव्यास आउँछन् । विदुर वेदव्यासलाई प्रणाम गर्छन् । सबैको ध्यान वेदव्यासतिर आकर्षित हुन्छ ।)

वेदव्यास : (धृतराष्ट्रको नजिक गएर) प्रणाम, राजन् । 

धृतराष्ट्र : (उठेर) प्रणाम, व्यासदेव । महर्षिको आगमन हुँदै छ भन्ने थाहा पाएर म खुसी भएको थिएँ । आइपुग्नुभयो, ज्यादै खुसी लागेको छ । आज के कति कारणले महर्षिले पाउकष्ट गर्नुभएको होला, जानकारी पाउँथेँ कि ?   

वेदव्यास : महाराजलाई भेट्ने इच्छाले नै आएको हुँ । 

धृतराष्ट्र : विशेष काम केही ?   

वेदव्यास : अँ, म कामैले आएको हुँ । त्यसबारेमा पछि कुरा गरौँला । पहिले भन्नोस् महाराजको हालखबर के छ ? 

धृतराष्ट्र : ठिकै छ, महर्षि । 

वेदव्यास : तर, म ठिक देखिरहेको छैन, राजन् । 

धृतराष्ट्र : जे हुनु थियो, त्यो भइरहेकै छ । जे हुनु छ, त्यो पनि हुँदै जाला । त्यसमा मेरो भूमिका नै के हुन्छ र ?  

वेदव्यास : सबै कुरामा जे हुनु छ, भइहाल्छ भनेर हुँदैन, महाराज । जे हुनुहुन्न, त्यसलाई हुनपनि दिनु हुन्न । जे हुनु छ भइहाल्छ भन्ने हो भने तपाईंको के काम ?   

धृतराष्ट्र : तपाईंले त राज्यमा मेरो भूमिका नै नभएको जस्तो कुरा गर्नुभयो, व्यासदेव । 

वेदव्यास : भूमिका त होला तर त्यो विवेकपूर्ण नभएको हो कि भन्ने लाग्दै छ । 

धृतराष्ट्र : त्यसको अर्थ म अविवेकी हुँ ? 

वेदव्यास : निजी महत्वाकांक्षाले मानिसलाई अविवेकी पनि बनाउँछ, अन्यायी पनि बनाउँछ, पक्षपाती पनि बनाउँछ र स्वेच्छाचारी पनि बनाउँछ ।

धृतराष्ट्र : तपाईंको भनाइको मतलब म अन्यायी, पक्षपाती र स्वेच्छाचारी हुँ ? 

वेदव्यास : त्यो त तपाईंले नै महसुस गर्ने कुरो हो । 

धृतराष्ट्र : म त्यस्तो छैन, तर मानिसले किन मलाई त्यस्तो आरोप लगाउँछन् ? अन्धो भएका कारण अन्याय मैले पनि भोगेको छु । म ज्येष्ठ सुपुत्र तर अन्धो भएकै कारण त्यो बेला मलाई राजा नबनाएर पाण्डुलाई हस्तिनापुरको राजा बनाउनु अन्यायको कुरा थिएन ? मानिसहरू यो कुरो किन बुझ्दैनन् ? ममाथि भएको अन्यायलाई किन महसुस गर्दैनन् ?   

वेदव्यास : अहिले त राजा तपाईं नै हुनुहुन्छ  नि, हैन र ? 

धृतराष्ट्र : हो, तर त्यो पनि अनुज–प्रतिनिधिको रूपमा ।  

वेदव्यास : त्यो भनेको पनि त राजा नै हो ।

धृतराष्ट्र : त्यो त हो । 

वेदव्यास : तर, राजा भएर मात्र हुँदैन । तपाईं राजा हुनुहुन्छ भने आफ्नो भूमिका कस्तो हुनुपर्ने हो, त्यसबारेमा पनि सोच्नोस् । युद्धको आरम्भ हुनै लागिसकेको छ । त्यसलाई रोक्नोस् महाराज । त्यसलाई रोक्नुभयो भने मात्र तपाईं राजाको भूमिकामा रहेको ठहरिनेछ । तपाईंले आफ्नो राज्यमा न्याय गरेको ठहरिनेछ । 

धृतराष्ट्र : त्यो युद्ध मेरो हातमै छैन त मैले कसरी रोक्ने ? 

वेदव्यास : राजा तपाईं । तपाईंको हातमा छैन भने कसको हातमा छ ? (धृतराष्ट्र केही बोल्दैनन्)  महाराज, तपाईंको राज्यमा अत्यन्तै ठूलो विध्वंसक युद्धले प्रवेश गरिसकेको छ । ठूलो नरसंहार हुँदै छ  । त्यसलाई तपाईंले राम्रोसँग महसुस गर्नोस् । पृथ्वीमा अहिलेसम्म नभएको सबैभन्दा ठूलो विनाश हुनेवाला छ । कति धेरै विध्वंस हुने हो अनुमान गर्नै सकिन्न । त्यस्तो विध्वंस र नरसंहारको दोष तपाईं किन लिनुहुन्छ ? 

धृतराष्ट्र : त्यसमा मेरो के दोष ? के त्यो युद्ध मेरो कारणले हुन लागेको हो र ? 

वेदव्यास : अरूको के कुरा, यहाँका प्रजा नै भनिरहेछन्– पाण्डवहरूलाई तपाईंले हस्तिनापुर दिनु भएन । हस्तिनापुरको आधाराज्य पनि दिनु भएन । हुँदाहुँदा उनीहरूले नै निर्माण गरेको इन्द्रप्रस्थ पनि दिनु भएन । अन्तिममा उनीहरूले पाँचवटा गाउँ मागेका थिए । तपाईंले त्यो पनि दिनु भएन । आफ्नै भूमिमा उनीहरूलाई आश्रयहीन बनाउनुभयो । 

धृतराष्ट्र : त्यसका कारण युद्ध मैले नै गराउन लागेको हो र ? 

वेदव्यास : प्रजा भन्छन्– तपाईंले न्यायको पक्ष लिनुभयो भने युद्ध नहुन सक्छ । 

धृतराष्ट्र : त्यसो भए म अन्यायी ? मैले अन्यायको पक्ष लिएकाले युद्ध हुन लागेको  ?  

वेदव्यास : यो तपाईंको अन्तर्मनले महसुस गर्ने कुरो हो ।  

धृतराष्ट्र : यस्तो आधरहीन कुरामा मैले के महसुस गर्नु, म गर्दिनँ । 
(धृतराष्ट्र रिसाउँछन् )

वेदव्यास : भैगो, म जे कुराका लागि आएको थिएँ, त्यही कुरामा लागौँ । 

धृतराष्ट्र : हुन्छ, बरु तपाईंकै कुरा गर्नोस् । 

वेदव्यास : धेरै पहिले तपाईंले मबाट दिव्यदृष्टि चाहनुभएको थियो, तर मैले चाहिनँ । आज म तपाईंलाई दिव्यदृष्टि दिन भनेर आएको छु । 

धृतराष्ट्र : हिजो तपाईंले दिव्यदृष्टि दिन चाहनु भएन, आज म दिव्यदृष्टि लिन चाहन्नँ । मलाई दिव्यदृष्टि हिजो चाहिएको थियो, आज चाहिएको छैन, महर्षि ।    

वेदव्यास : किन होला, महाराज ?

धृतराष्ट्र : त्यो त मलाई पनि थाहा छैन । मेरो इच्छा नै परिवर्तन भएको होला ।  

वेदव्यास : समयानुसारको ज्ञान, चेतना र बोधको कुरा पनि हो कि ? 

धृतराष्ट्र : खोइ, त्यस्तो त मलाई थाहा भएन ।  

वेदव्यास : तैपनि, म तपाईंलाई दिव्यदृष्टि दिन चाहन्छु । 

धृतराष्ट्र : भो, मलाई अब दिव्यदृष्टि चाहिँदैन । तपाईं दिव्यदृष्टि दिनु नै हुन्छ भने पनि ऊ मेरा सारथि सञ्जयलाई दिनोस् । म उनैबाट सबै कुरा थाहा पाउँछु । 

वेदव्यास : त्यो पनि ठिकै छ । तपाईं जे चाहनुहुन्छ, त्यही हुन्छ ।   
(मौनता)

विदुर : (हात जोडेर ) माफ पाऊँ व्यासदेव, माफ पाऊँ महाराज । यस विषयमा मलाई पनि केही कुरा भन्न मन लाग्यो । मैले हजुरहरू दुवैका कुरा सुनेँ । मैले त सुनेको थिएँ राजाहरू पनि विद्वान् ऋषि–महर्षिझैँ समय–चेतनामा दूरदर्शी हुन्छन् । राजाको दृष्टिले भविष्यलाई देखेको हुन्छ । तर, यहाँ महर्षि वेदव्यास र महाराज धृतराष्ट्रका कुरा सुनेर म अलमलमा परेको छु । पहिले धृतराष्ट्रले किन दिव्यदृष्टि चाहनुभएको थियो, तर महर्षि व्यासले दिन चाहनु भएन । अहिले महर्षि वेदव्यास दिव्यदृष्टि दिन खोज्दै हुनुहुन्छ, तर महाराज धृतराष्ट्र लिन मानिरहनु भएको छैन । यसमा आत्मज्ञान र समय चेतनाको केही अर्थ त अवश्य नै हुनुपर्छ । त्यस्तो अर्थ के होला ?   

धृतराष्ट्र : यसमा त्यस्तो अर्थ के नै छ र, केही पनि छैन ।   

वेदव्यास : अर्थ अवश्य नै छ । विदुरले बुझे तर तपाईंले बुझ्नु भएन, महाराज । 

धृतराष्ट्र : त्यसो भए म अबुझ पनि हुँ ?

वेदव्यास : आफ्नो आत्मचेतनाबारे आफैँले मनन गर्नोस्, महाराज । त्यसले तपाईंलाई पनि राम्रो हुनेछ । तपाईंको राज्यलाई पनि राम्रो हुनेछ । मेरो अनुरोध छ– तपाईं पिता होइन, राजा बन्नोस् । त्यसपछि सबै कुरा बुझिन्छ । 
(क्षणिक मौनता)

विदुर : मेरो विचारमा महर्षि वेदव्यासले दिन चाहनुभएको दिव्यदृष्टि महाराज आफैँले लिँदा राम्रो हुन्थ्यो । यो महाराजले दिव्यदृष्टि प्राप्त गर्ने उपयुक्त समय पनि हो । दिव्यदृष्टि लिएको भए त्यो अबका दिनमा महाराजका लागि निकै उपयोगी पनि रहने थियो । महाराजले त्यसबाट सन्निकट युद्धलाई राम्रोसँग देख्न पाउनुहुन्थ्यो । त्यस युद्धमा हुने नरसंहारलाई पनि आफैँले हेर्न पाउनुहुन्थ्यो । वीरगति प्राप्त गर्ने मानिसका लासैलासले भरिएको त्यो विशाल रणभूमिलाई महाराजले राम्रोसँग अवलोकन गर्ने अवसर पाउनुहुन्थ्यो । त्यति मात्र होइन, महाराजले वीरगति प्राप्त गर्ने आफ्ना सय छोराका लासलाई पनि आफैँले देख्न पाउनुहुन्थ्यो ।

धृतराष्ट्र : (आत्तिएर) हँ, त्यस्तो के कुरा गर्दै छौ विदुर तिमी ? के मेरा कुनै पनि छोरा बाँकी रहँदैनन् ?

विदुर : रहँदैनन् । 

वेदव्यास : विदुर जे भनिरहेछन् सत्य कुरो भन्दै छन्, महाराज । 

विदुर : महाराजलाई सम्झना हुनुपर्छ, हजुरका ज्येष्ठ पुत्र दुर्योधनको जन्म हुँदा यहाँ के भएको थियो ? एक्कासि अन्धकार छाएको थियो । हावाहुरी चलेको थियो । धुलो उडेको थियो । न्याय काँपेको थियो । अन्यायले अट्टाहास गरेको थियो । कुनै अनिष्टको संकेतमा मानिसमा भागाभाग मच्चिएको थियो । त्यही नै बेला मैले हजुरलाई भनेको थिएँ– ज्येष्ठ पुत्रको जन्मले शुभसंकेत गरेको छैन । त्यसैले त्यसलाई परित्याग गरिदिनोस् । हजुरले त्यतिवेला ज्येष्ठ पुत्रलाई त्यागिदिएको भए आज यो अवस्था आउने नै थिएन । 

धृतराष्ट्र : विदुर, तिमी बढी नबोल । मानिस घरमा पालेको कुकुरको छाउरो त परित्याग गर्न सक्दैनन्, मैले आफ्नो ज्येष्ठ सुपुत्र दुर्योधनको परित्याग कसरी गर्न सक्थेँ ? ऊ त मेरो पहिलो सुपुत्र हो । मेरो सबैभन्दा प्यारो ज्येष्ठ सुपुत्र । 

विदुर : अहिले पनि ऊ हजुरको सबैभन्दा प्यारो सुपुत्र नै हो ? 

धृतराष्ट्र : हो त, ऊ मेरो सबैभन्दा प्यारो सुपुत्र हो । अझ पहिले त उसको नाम दुर्योधन थिएन, सुयोधन थियो । मेरो ज्येष्ठ सुपुत्र, सुयोधन । प्रिय सुयोधनलाई म कसरी त्याग्न सक्छु ? न पहिले सक्थेँ, न अहिले सक्छु । सुयोधन मात्र होइन, म आफ्ना कुनै पनि सुपुत्रलाई त्याग्न सक्दिनँ । मेरा सय छोरा मेरा लागि प्रिय छन् ।   

विदुर : म फेरि पनि भन्छु – हजुरमा आफ्ना पुत्रहरूप्रति त्यति धेरै मोह छ भने उनीहरूको जीवनरक्षाका लागि पनि युद्धलाई रोक्नोस् । उनीहरूलाई वीरगति प्राप्त गर्नबाट बचाउनोस् । 

धृतराष्ट्र : त्यही कुरो किन दोहोर्‍याउँछौ विदुर, युद्धमा मेरा छोराहरूले वीरगति प्राप्त गर्छन् नै भन्ने के छ र ? नगर्न पनि त सक्छन् । 

विदुर : त्यस्तो सम्भव छैन, महाराज । हजुरका छोराहरू जीवित रहन कठिन छ । 

धृतराष्ट्र : तिमी पटकपटक यस्तो अशुभ कुरो किन गर्छौ, विदुर ? 

वेदव्यास : म पनि दोहोर्‍याएर भन्छु– विदुरले सत्य कुरा गरेका छन्, महाराज । तपाईं यस कुरालाई स्वीकार गर्नोस् र युद्धलाई रोक्नोस् ।            

(धृतराष्ट्र मौन रहन्छन् । विदुर रिसाएर वेदव्यास र धृतराष्ट्र दुवैलाई प्रणाम गरेर सरासर निस्किन्छन् । एकै छिनमा वेदव्यास पनि निस्किन्छन् । धृतराष्ट्र खिन्नताका साथ आसनमा बस्छन् । उनी घोप्टो परेर रुन थाल्छन् । विस्तारै अँध्यारो हुन्छ ।)  
०००