चार दाजुभाइमध्येमा सबैभन्दा निरोगी मानिनुहुन्थ्यो बुवा । सामान्य बिमारी हुनु त स्वाभाविक हो, तर थलैपर्ने गरी बुवा बिरामी हुन छोड्नुभएको धेरै भइसकेको थियो ।

७९ वर्षको उमेरमा पुग्दा भने बुवा अलि कमजोर देखिन थाल्नुभयो । बुवाको संघर्षमय जीवनले पनि रोगव्याधिमाथि विजय हासिल गर्नुभएको हो कि जस्तो लागेको छ मलाई ।

आँखाको मोतियाविन्दुले अप्ठ्यारो पार्न थालेपछि आँखाको उपचार गराउन काठमाडौं ल्याइएको थियोे उहाँलाई । आँखाको उपचार चल्दाचल्दै कब्जियतले पनि सताउन थाल्यो । खानामा रुचि घट्न थालेपछि पेटको उपचार सुरु गरियो ।

भाइमार्फत वीरेन्द्र अस्पताल छाउनीमा भर्ना गरेर सुरु भएको उपचार र विविध प्रकारका परीक्षणपश्चात् बुवालाई ठूलो आन्द्रामा क्यान्सर भएको निर्क्योल भयो । क्यान्सर विभिन्न स्थानमा फैलिएको र कलेजोमा पनि गम्भीर असर पारिसकेको रहेछ ।

उपचारका क्रममा भाइ उमेश अहोरात्र खटिइरहेको थियो । हाम्रा दिनचर्या बदलिएका थिए । दिन अस्पतालमा बितिरहेका थिए । खान र सुत्नको कुनै ठेगान थिएन । परिवारमा बिमारी परेपछि सबै सदस्य हत्तु–हैरान परिन्छ । मन भित्रैदेखि दुखिरहेको थियोे ।

यस्तो असाध्य रोगले छोए पनि बुवालाई बचाउन सकिन्छ कि भन्ने आशाको लहर मेरो अनुहारमा सलबलाइरहेको थियो । हामीले नभ्याउँदा मेरी पत्नी इन्दिरा र भाइबुहारी गंगाले पनि अस्पतालमा बुवाको हेरचाह गरिरहेका थिए । छोरो ईश्वर र भतिज सन्देश आफ्नो पढाइ छोडेर पनि अस्पताल पुगिरहेका थिए ।

नातामा पर्ने व्यक्तिहरूले यही रोगका कारण प्राण त्याग्नुभएको हामीलाई थाहा थियोे । तर पनि आफ्नै परिवारमा बिरामी पर्दा भने भित्रैदेखि गलिँदो रहेछ ।

बुवाले खाना खान छोड्नुभएपछि भने डाक्टरहरूको समूह बुवाको पेटको शल्यक्रिया तत्काल गर्नुपर्ने निष्कर्षमा पुग्नुभएको थियोे । शल्यक्रिया त गर्ने, तर बुवाको शरीरमा हेमोग्लोबिन र प्रोटिनको मात्रा असाध्यै न्यून थियोे ।

शरीरमा हेमोग्लोबिन र प्रोटिनको मात्रा बढाएपछि मात्र २०८० मंसिरको तेस्रो साता बुवाको शल्यक्रिया भयो र हामीले सन्तोषको श्वास लिन पाएका थियौँ ।

उप्रान्त शल्यक्रिया विभागले बुवालाई अंकोलोजी विभागमा सिफारिस गरेको थियोे । क्यान्सर रोग विशेषज्ञ डाक्टर सुनीलकुमार श्रेष्ठले केमोथेरापीको तयारी गर्दै यस रोगको पहिचान गर्ने सम्बन्धमा धेरै महत्त्वपूर्ण कुरा बताउनुभएको थियोे ।

उहाँले भन्नुभयो– कुनै पनि व्यक्तिलाई अकारण पखाला लाग्ने र कब्जियत हुने भइरह्यो भनेचाहिँ आन्द्राको क्यान्सरको सम्भावना अधिक हुन्छ ।

बुवाको उमेर, शारीरिक अवस्था र भर्खरै गरिएको शल्यक्रियाका कारण पनि बुवाले केमोथेरापीका जटिलताहरू थेग्न सक्ने अवस्था थिएन । निरन्तर रूपमा हेमोग्लोबिन र प्लेटलेटको मात्रा घटिरहेको थियोे । त्यसैले डाक्टर साबहरू पनि केमोथेरापीको उपचार पद्धतिबाट अपेक्षित लाभ हुनेमा शंकित नै हुनुहुन्थ्यो ।

अन्तमा डाक्टरले निष्कर्ष सुनाउनुभयो– बुवालाई घरमै राखेर हेरचाह गर्नुहोस्, मन लागेको कुरा खान दिनुहोस् ।

जतिसुकै मन थाम्न खोजे पनि भित्रैदेखि विचलित हुँदै थियौँ हामी । अनेकौँ प्रयास गरेर सम्भावनाका नयाँ क्षेत्रहरू पनि पहिल्याउँदै थियौँ ।

कसैको केही सीप लागेन । वैकल्पिक उपचारका सम्भावना सीमित हुँदै गए । बुवा केही समयको मात्रै पाहुना हो भनेर मान्न मन कसैगरी तयार भएको थिएन । बुवा काठमाडौं बस्न मानिरहनुभएको थिएन । उहाँ भन्नुहुन्थ्यो– म काठमाडौं आएको चार महिना भइसक्यो, मलाई घरमा लैजाओ ।

अन्ततः बुवालाई सर्लाहीस्थित घरैमा राखेर हेरचाह गर्न थालियो । अलि दिन त बुवालाई गाउँघरमा नै सहज भयो, केही फेरिएजस्तो पनि हुनुभयो । पछिपछि बुवामा कमजोरी बढ्दै गयो । उहाँ शिथिलशिथिल हुँदै जानुभएको थियो ।

आखिरीमा यो असाध्य रोगले बुवालाई लगिछाड्यो । २०८१ साल वैशाख ८ गते शनिबार अपराह्न ४ः३० बजेतिर बुवाले प्राण त्याग्नुभएको थियो । सबै परिवारबीच बुवाले आँखा चिम्लनुभएको थियोे ।

रुवाइको ध्वनिले घर कोलाहलमय बनेको थियोे । सम्झाइबुझाइ गर्नुपर्ने मानिस नै रुने कार्यक्रममा सामेल भएपछि परिस्थितिलाई कसले सम्हाल्ने ?

झमक्क साँझ पर्दासम्म पनि म अन्योलको पोखरीमा डुबिरहेको थिएँ । वाग्मती नदीको किनारमा बुवाको अन्तिम संस्कार सम्पन्न गरी राति करिब १० बजेतिर हामी उदास मन लिएर घर फर्कियौँ । हामीले मान्दै आएको संस्कारले हामीलाई सेता पहिरनमा कोराभित्र हुलिदिएको थियो ।

कोठाको एउटा कुनामा आमा सेतै परिधानमा कुचुक्क परेर बस्नुभएको थियो । आमाको सिउँदोबाट सौभाग्य पुछिइसकेको थियोे । हातका चुराहरू फुटिसकेका थिए । अब एउटा कुनामा म र भाइ, अर्को कुनामा आमा । अर्को कोठापट्टि आमाका बुहारीहरू र छोरी बसेका थिए । 

परेपछि भोग्नुपर्छ भनेको यही हो सायद । समाज र संस्कारले किरियापुत्रीहरूका लागि कडा नियम बनाइदिएको छ, पहिल्यैदेखि । हामीले कसैलाई छुनु हुँदैन । हामीलाई पनि कसैले छुन हुँदैन । छोइएमा फेरि क्षेत्रवास बस्नुपर्ने हुन्छ ।

क्षेत्रोपवासका दिन केही खान नहुने । बुरुसले दाँत माझ्न नहुने, साबुनले हात धुन नहुने । पाँच सय वर्षअघि जेजस्तो गरिन्थ्यो, अहिले पनि सोही मुताबिक नै गर्नुपर्ने कठोर आचारसंहिता बनेको थियोे ।

फेरि, संस्कारजन्य नियमहरू पनि थरीथरीका हुँदा रहेछन् । पुरोहितको छुट्टै नियम, वरिपरि झुम्मिने आगन्तुकहरूका छुट्टै नियम, दाजुभाइका छुट्टै नियम । यस्तो कर्म गरिसकेका भुक्तभोगीहरूका छुट्टै नियम । घरका महिला सदस्यहरूका छुट्टै नियम ।

यी छुट्टाछुट्टै नियमहरू पालना गर्न पनि कति गाह्रो पर्ने रहेछ । हाम्रो संस्कार भन्ने कि कुसंस्कार भन्ने खालको द्विविधा सिर्जना भइरहेको थियोे । कुसंस्कार भन्ने आँट जुटाउन पनि गाह्रै रहेछ । सजायस्वरूप हप्कीदप्की खानुपर्ने हुँदो रहेछ । त्यस्तै परे समाजबाट हुन सक्ने बहिष्करणको सजाय भोग्न पनि तम्तयार भएर बस्नुपर्ने रहेछ ।

दोस्रो दिनदेखि दशौँ दिनसम्म बिताउन एक युगजस्तो लाग्ने रहेछ फेरि । शौचालय जान पनि पालोपहरा चाहिने । बिरालो, कुकुरजस्ता जनावरहरूबाट टाढै रहनुपर्ने जस्ता कठिनाइपूर्ण दिनहरूको स्मरणले पनि सारा शरीर सिरिङ्ङ हुने रहेछ । यो समाज सितिमिति परिवर्तन नहुने रहेछ भन्ने कुरा मजाले भोग्दै थियौँ हामी ।

यस्तो बेलामा सामाजिक सहयोग भने मज्जाले पाइने । पुग नपुग, सरसहयोगका लागि छिमेकीहरूले बढाएका हातहरूले मनमा निकै ढाडस दिँदा रहेछन् । क्षेत्रोपवासका दिन ढिकुरो उठ्दो रहेछ अनि त्यसको भोलिपल्टदेखि ढिकुरोको पूजा । ढिकुरे भाइहरू वरिपरि जुट्दा रहेछन् ।

दाजुभाइहरूलाई पनि सधैँ आइपुग्न कठिनाइ । दूरीमा अलि टाढा भए पनि मधु दाइ डालो बोक्न खटिनुभएको थियो भने उहाँलाई ल्याउने–लैजाने र हामीलाई खानपिनको व्यवस्थापन गरिदिने काममा जीवन भाइ खटिए ।

अरू दाजुभाइहरूलाई पनि सहयोग गरेजस्तो पनि देखाउनु छ, सहयोग गर्न मन भने छैन फिटिक्कै । एकजना भाइले त भनी पनि हाले– खर्चबर्च छ कि छैन नि ? भनिहाल्नु है । मसँग नभए पनि साहुले पत्याउँछन् मलाई ।

‘धन्यवाद भाइ, अहिलेसम्म चल्दै छ’ यति भनेर मैले कुरा टुंग्याउन खोजेँ ।

भोलिपल्ट उसैले फेरि भन्यो– पुरोहितलाई दानदक्षिणा राम्रै गर्नुपर्छ नि ! गरुड पुराण भन्नेलाई पनि ठग्नु हुँदैन, थाहा छ कि छैन ?

आफूलाई मनभरि सन्ताप छ । केही दाजुभाइलाई चाहिँ पुरोहितले पाउने दानदक्षिणाको चिन्ता छ । यस्ता दाइभाइहरू हामीलाई सहयोग गर्न जम्मा भएका हुन् कि पुरोहितलाई, मैले बुझ्न सकिरहेको थिइनँ ।

अब सरसामान जुटाउने समय आउँदै थियोे । पहिले जे परे पनि हामी छौँ भन्ने केही दाजुभाइहरू पछि हट्दै थिए । एघारौँको काम कसरी गर्ने भन्ने कुरामा उनीहरू हामीलाई निर्देशन दिँदै थिए ।

कुनै बाहुनलाई खोजेर काट्टो खुवाउनुपर्छ भनेर उनीहरू हामीमाथि दबाब बढाउँदै थिए । यो कुरा हामीले मानेनौँ । यस विषयमा भाइ उमेश र म एकमत थियौँ । काट्टो खुवाउने अमानवीय प्रथा हामी कुनै हालतमा स्वीकार गर्दैनौँ भनेपछि उनीहरू अलि टाढाटाढा हुँदै गइरहेका थिए ।

तेह्रौँ पुण्यतिथिका दिन शैयादान गर्ने बेला कसैले सुनको प्रतिमाको कुरा उठायो, म छक्क परेँ । एक टुक्रा सुन नलगाई बुवा आफ्नो भौतिक जीवन त्यागेर पण्डाहरूले भन्दै आएको स्वर्गतिर लागिसक्नुभयो, अब यहाँ सुनको प्रतिमाको खोजीमा दुःखी आत्माहरू तड्पिरहेका थिए ।

जेनतेन बुवाको काजकिरिया सम्पन्न गर्‍यौँ । व्यावहारिक कठिनाइका कारण कपडा फुकाउने निर्णय गरियो । यस विषयमा पनि कैयौँ व्यवधान सिर्जना भए । यस विषयमा नजिकका काकाको पनि विमति रह्यो ।

शोकको घडीमा हामीलाई सम्झाइबुझाइ गर्नुपर्ने बेलामा उहाँले हामीलाई गाली गरिरहनुभएको थियो । उहाँको आशय थियो– सेतो कपडा लगाएर एक वर्ष पनि बाबुको शोक बोक्न नसक्ने गधा हौ तिमीहरू !

गाउँकै मामा पर्ने एकजना निकै कुर्लिए । उनको नजरमा कपडा फुकाएर हामीले ठूलो अपराध गरेका थियौँ ।

उनले आक्रोशित हुँदै भने– तिमीहरूको बाबुप्रतिको भक्ति पनि देखियो । एक वर्ष सेता वस्त्र धारण गर्न नसक्ने तिमीहरू कसरी छोरा भयौ ? बाउ बारबार मर्दैनन् त !

यिनको धार्मिक कट्टरताको वचनवाणले गर्दा हाम्रो मन छियाछिया भएको थियो । भाइले त यिनलाई मुखभरिको जवाफ पनि दिइसकेको थियो । म भने यस्ता मोटा बुद्धिसँग किन सवालजवाफ गर्नु भनेर चुप लागेर बसेको थिएँ । सामान्य परिवर्तनलाई पनि स्वीकार गर्न नसक्ने यी आदिम पण्डाहरूसँग केही गरी नसकिने रहेछ ।

यस्ता संस्कारहरूलाई सरल बनाउँदै लगेर सबैलाई सहज हुने बनाउनुपर्नेमा देखासिकी गर्दै जटिल बनाएर संस्कार सिध्याउन र धर्मान्तरण गराउने कार्यमा यस्ता पण्डाहरूको पनि हात हुँदो रहेछ भन्ने बुझ्दा भने भित्रैदेखि मन दुखिरहेको थियो ।

यी पुराना सोचका मानिसहरूका नजरबाट जोगिँदै बुवाको काजकिरिया सिध्यायौँ । बुवाको आशीर्वादले गर्दा हामीले अरूबाट छोइएर फेरिफेरि दोहोरो क्षेत्रोपवास बस्नु परेन ।

(कर्मैया, सर्लाही)