भूमण्डलीय गाउँमा बसेपछि भौगोलिक सिमाना रहँदैनन् । सूचना प्रविधिको युगमा अब को के गरिरहेछ भन्ने बुझ्न कसैले कटुवाल कराउन पनि पर्दैन । हामी आज त्यो युगमा बाँचिरहेछौं जहाँ संसारको अर्को कुनामा कसले मकै भुट्यो, को भोकै सुत्यो भन्नेसम्मका गतिविधि जान्न सुन्न सकिन्छ । त्यही परिधिमा रहेर र तिनै सूचनाका आधारमा बसेर आजकल म नेपालका सम्बन्धमा लेख्छु र मलाई जन्मभूमिबाट सामाजिकरूपमा टाढा नभएकोमा गर्व पनि छ । हुन पनि

सामाजिक संजालले हामीलाई निकै नजिक तुल्याएको छ र आफ्नै समाजप्रति चिन्तितसमेत बनाएको छ । यो लेख सामाजिक संजालमा गत साता व्याप्त भएका ३वटा घटना र तिनले ल्याएको ज्वारलाई लिपिबद्ध गरिएको छ ।

पहिलो घटना एक जना राष्ट्रसेवकको अकल्पनीय 'अलप' मा केन्द्रित छ । माधवप्रसाद घिमिरे मुख्य सचिव हुँदै गृहमन्त्रीसम्म बने । उनको योगदान, उनको गुण, बैगुनका चर्चा यो लेखको उद्देश्य होइन । उनले हाँकेको त्रिशूलीमा खस्यो र 'बेपत्ता' भयो । यही बेपत्ताले जन्माएका केही  प्रश्नमा पहिले चर्चा गरौँ । परिवारजनले तिनको कुशको प्रतिरूपसमेत दग्ध गरिसके । अब उनलाई दिवंङ्गत भने हुन्छ । तिनको आत्माले चिर शान्ति प्राप्त गरोस् । 

घिमिरे आफू अनन्त यात्रामा निस्किए केही जटिल प्रश्न छाडेर । पहिलो प्रश्न - हाम्रो रुढीग्रस्त समाजले किटेको पितृ श्राद्ध सकेर एकै परिवार एउटै सवारी साधनमा लामो यात्रामा ननिस्कनु भन्ने मान्यतामा वैज्ञानिक कारण पो रहेछ कि? तर, यसको सही उत्तर जटिलमात्र होइन, असम्भव छ । समाजमा विज्ञान चल्छ तर विज्ञानले मात्रै समाज चलाउँछ भन्ने छैन । 

अर्को प्रश्न उनीप्रति लक्षित रह्यो । सवारी चालकलाई तिमी थाक्यौ, कुरिनटारसम्म म हाँक्छु भनेर उनले गाडी आफैँले हाँकेका थिए भन्ने कुरो आयो । उनले सदाशयले नै भनेका होलान् । तर, लामो यात्रामा सवारी चालक थाक्ने, सवार नथाक्ने त कसरी सम्भव छ ? सवारी साधन नै पनि थाकेको हुन्छ । विशेषत: तीव्र गतिमा  सवारी साधन चल्ने  अति व्यस्त राजमार्गमा उनले त्यो सदाशयता देखाउनु के उपयुक्त थियो ? तेस्रो प्रश्न पनि उतिकै महत्त्वपूर्ण छ । साँघुरो सडक, पहाडी बाटो र अत्यधिक दुर्घटना भइरहने क्षेत्रमा बोर्ड टाँगेर आफ्नो कर्तव्य निर्वाह गरेको ठान्ने सम्बन्धित निकाय के यस प्रकरणमा साँच्चै दोष मुक्त छ ? सवारी सचेतनासम्बन्धी हाम्रो राष्ट्रिय नीति के हो ? हामी हेपाहा र हेल्चेक्र्याहा बन्दा ठूला, साहसी र विजेता ठहरिन्छौँ ? 

सबैभन्दा बढी त हरेक दुर्घटनामा अरू कसैको दोष देखाएर 'आफू पानीमाथिको ओभानो' बन्ने हाम्रो सामाजिक चेतना दोषी छ । माधव घिमिरेको साटो कुनै माधे कामी डुबेको भए के यति हल्ला हुन्थ्यो होला र ? तर अर्कातिर कुनै नेता यसरी डुबेका भए  घोप्टेभिर पनि दासढुङ्गा बनाइँदैन थियो होला र ? कटु सत्य पचाउन धौ पर्छ  । यी राई थरका सवारी चालक 'दुर्घटना पश्चातको मनोवैज्ञानिक विचलन' ले लखेटिन्नन् भन्ने कुनै ग्यारेन्टी छ? सधैं पाठ पढ्ने तर ज्ञान नलिने त बन्दै छैन हाम्रो समाज? हल्ला, फतफत, शंका, षड्यन्त्रमात्रै गर्दै र देख्दै गइरहेको त होइन हाम्रो समाज ? आफ्नो स्वार्थको सिमानाभित्र जकडिएर अरू सबैलाई कपुत देख्ने बन्दै गइरहेको त होइन समाज ? चरम स्वार्थी बन्दै गइरहेको त छैन समाज ? लाग्छ, हाम्रो आकाशमा स्वार्थको बादल कति बाक्लो लागेको छ भने चेतनाको घैँटोमा विवेकको घाम कहिल्यै लाग्दैन । लाग्छ, हामी 'प्रोपोगान्डिस्ट' हौँ र फतफत हाम्रो गाण्डीव ।

 

दोस्रो घटना पनि सामाजिक संजालसँगै सम्बद्ध छ । सेवा गर्छु भनेर बने कि बाउको सम्पत्तिले बने, त्यो छुट्याउने जिम्मा सम्बन्धित निकायको हो तर ती जो भिडका अगाडी 'करजोरी' उभिन बाध्य भए, ती 'बगरे' थिएनन्, डाक्टर थिए । तिनको जसरी हुर्मत काडियो त्यो सर्वथा निन्दनीय थियो । त्यस घटनाले पनि केही जटिल प्रश्न तेर्स्यायो - के डाक्टरले जानाजान मान्छे मार्छ ? के कुनै पनि पेसाकर्मीले न्यूनतम पेसागत धर्म पूरा गर्दैन? आफ्नोले धर्ती छोड्दा मतिशून्य होइन्छ होला तर मर्यादा भुल्दै गएको हो हाम्रो समाजले ? के लोकतन्त्र भनेको भिडतन्त्र हो ? हो भन्छ कसैले भने आफैंले आफूलाई धिक्कार्नुबाहेक विकल्प रहेन । विसं २०४६ र २०६२-६३मा सडकमा उत्रेर कुनै पेसाकर्मीको हुर्मत लिने व्यवस्था गरिएछ भनेर पछुताउनुको विकल्पसमेत सकियो । यतिखेर म आफू मरेर पश्चिम पहाडमा अहोरात्र सेवा गरेका डाक्टर चित्र वाग्ले र स्वास्थ्य सेवामा भएका विकृति विरुद्ध ज्यान फाल्ने साहस गरिरहने डा. गोविन्द केसीलाई सम्झिरहेछु । चरिकोटका ती तरुण डाक्टरको कान्तिहीन अनुहारमा चित्र वाग्ले वा गोविन्द केसी बन्ने आभा मरेको पाउँछु । म गलत हुनसक्छु । तर, यथार्थ के हो भने जीवनपर्यन्त ती तन्नेरी चिकित्सकका मानसपटलमा चरिकोट चहर्‍याइरहने छ । तिनको स्वाभिमान कोपरिएको छ । भद्र अनुहार र सामाजिक शिष्टताले बाँधेका कारण लुगलुग कामे पनि ती अब बेतोड भाग्ने छन् । जब ती भाग्छन, न भूगोलका  काँडेतारले तिनलाई रोक्न सकिनेछ, न विमानस्थलका एसयलआरले ठोक्न सकिनेछ । जब स्वाभिमानले कोपर्छ र स्वार्थले मल्हम लगाउँछ । ती हिंसक समाजबाट त्यस्तो समाजमा आश्रय लिन पुग्छन्, जहाँ चोरलाई सुली र साधुलाई चौतारो सम्भव हुन्छ । जहाँ पद्धतिले नियन्त्रण गर्छ, पद्धतिले निर्णय गर्छ र पद्धतिले नै नियमन गर्छ । समाज अनि तिनैलाई भगौडा भन्छ । खाना, नाना र छाना अब आधारभूत आवश्यकता होइनन् । तीभन्दा बढी आवश्यक अब हरेक किसिमका हिंसाबाट मुक्त वातावरण, आफ्नो विवेक प्रयोग गरेर खान पाउने अवस्था, परिवारको सुरक्षा र आत्मसम्मानयुक्त जीवन भइसकेका छन् । नेपाली समाजका अगुवा यो बुझ्न तयार छन्? उसले उसको र अर्काले अर्काको चियो गर्ने, आफ्नो कर्तव्य भुल्ने अरूलाई अधिकारको रबाफ देखाउने प्रथाबाट विरक्त र व्यग्र भएर छातीभरी माटोको माया बोकेर ती बेतोड भाग्ने छन् । कोसँग, कतिन्जेल, केका लागि लडिरहने तिनले ? 

चरिकोटमा जे भयो त्यो ठीक भएन । हाम्रो समाजमा क्षयीकृत हुँदैगएको सहिष्णुता, संवेदनहीनता र हराउँदै गएको अर्काको पेसाप्रतिको सम्मान निन्दनीय छ । यसले हाम्रो समाजलाई अन्त्यहीन गन्तव्यबाहेक कतै पुर्‍याउँदैन ।  लोकतन्त्र अधिकारमात्र होइन, कर्तव्य पनि हो । अधिकार त कर्तव्यको उपज हो । तर, जसले यो बुझाउनुपर्ने हो या त उनलाई फुर्सद छैन या तिनैले यो बुझ्नै बाँकी छ ।

तेस्रो घटना त अझ विस्मयकारी छ । 'जय स्वाभिमान' भनेर चर्चित युवा पत्रकार प्रेम बानियाँको पलायन प्रसंग । नक्कली मजुरहरूबीच सक्कली मजुरले पनि नक्कली नै बन्नुपर्छ, नसके खेद्छन् । माटोको माया नभएर होइन स्वाभिमानले हो बानियाँ विदेशिएका । उनको जय स्वाभिमानले नै उनलाई पलायन हुन प्रेरित गरेको हो । चरिकोट घटनाको आलोकमा उनको पलायनलाई हेर्ने हिम्मत गर्‍यो समाजले ? छैन । नाम छ, तर हरेक कदममा दाम खोज्छ समाज । छन् गेडी सबै मेरी, छैनन् गेडी सबै टेडी को दर्शन छैन हाम्रो समाजमा ? सम्झिन्छु, आफैँले पढाएको चेलो उसको कुत्सित स्वार्थमा असंलग्न  भन्नासाथ 'तेरो निजी सम्पत्ति पोल्दिन्छु' भन्छ । 'तैंले फुर्ती गरेको होस्' भन्छ ? अनि कतिन्जेल त्यो वा त्यस्तो प्रवृत्तिसँग जुधेर बस्नसक्छ स्वाभिमान ? त्यस्तालाई ठिङ्गुर्‍याउनसमेत कुनै गिरोहको शरणमा पर भन्छ समाज ।  सही छन् प्रदिप गिरी - देश गिरोहले चलाउँछ । जताततै गिरोह छन् । अस्पताल संचालक एक जना भाइ भन्थे - अस्पतालमा कोही मर्नै हुन्न, एकहुल मान्छे आफन्त बनेर आइपुग्छन्, तोडफोड गर्छन् । क्षतिपूर्तिमा बार्गेन गर्छन्, कमिसन लिन्छन्, जान्छन् । ती सबै रोगीका सदाबहार आफन्त हुन् । ती गिरोहबाहेक केही होइनन् ।  देश दल, गुटले नभई गिरोहले चलाउँछ । यो देख्छ समाज ? समाज त्यो देख्दैन । समाज डाक्टरको स्वाभिमानलाई घोचीघोची मार्छ । यो हरेक पेसाजीवीको दैनिकी बनेको छ । अनि प्रेम बानियाँ कसरी अछुतो रहन सक्छन्? उनको पलायनमा मौन रहनै उचित हुन्छ ।

 

नेपाल बिग्रेको नेताले भन्ने धेरै छन् । काम गर्ने वातावरण नै छैन भन्ने पनि उत्तिनै छन् । तर त्यही धुलिमाटीमा खाइखेली हुर्केको, त्यही समाजमा लडिबुडी गरेको र अर्को समाज देखेको नाताले भन्दै छु - नेपाल बिग्रेको ढोंगी र 'प्रोपोगान्डिस्ट' समाजले हो । नेता बनाउने त्यही समाज न हो । काम गर्ने वातावरण नबनाउने पनि त्यही समाज हो । विकसित र व्यवस्थित समाजको मेरुदण्ड कर्म र कर्ममात्रै हो । हल्ला त तिनका आँखामा ठगी हो, लुच्याइँ हो । समाजले केही ठालुको हल्लामा हिजोसम्म राजा दोषी देख्यो, राजा फालिए । अब भारत दोषी देख्दैछन्, भारतलाई खेद्न जाउँ भन्ने चर्को हल्ला सुनिन्छन् । चिल आयो भनेर आकाश तिर हेर्न लगाएर खोरका चल्ला कुदाउने छट्टु स्याल पनि समाजकै उपज हुन् । लोकतन्त्र हल्ला होइन, सल्लाह हो । पद्धतिको निर्माण हो, पद्धति निर्माण गर्छु भन्दै पद्धतिमाथि नै डढेलो सल्काउनेलाई पाता फर्काउने शक्ति समाजमा हुन्छ । समाज तर विभक्त छ । हाम्रो समाजको यही वृत्ति, प्रवृत्ति र क्षयीकृत शक्ति रहिरहनेहो भने हामी ऋणात्मक प्रगतिमा जाने छौं र हामी सबैको ललाट  र प्रारब्धमा अन्त्यहीन गन्तव्य नै लेखिएको हुनेछ । इतिहासमा गर्वले बाँचेको समाज त्यसैगरी बाँचोस् भन्ने कामना अतिशयोक्ति नहोला कि ? भएको पद्धति निरन्तरताको क्रमभंगताले खायो, नवीन पद्धतिको विकासले हरकदममा पल्टा खायो । गगन थापाले ५१ किलोको मालासमेत आफूले भिर्न नपाउन्जेलको गिल्ला हो, आफूले भिर्दा त्यो ठीक हुन्छ भन्छ समाज । सकारात्मक हस्तक्षेप गरे बाँच्ला नत्र हाम्रो समाजको अन्त्यहीन गन्तव्य अवश्यम्भावी छ । रोटी चिल्ला मीठा, कुरा खस्रा !