अन्योल र दम्भ
एकजना कक्षा आठमा अध्ययनरत विद्यार्थीसँग उनले आफ्नो नाममा ’पुजा’ लेखेकाले ’पूजा’ शब्द शुद्ध हुन्छ भने । उनले आफ्नो जन्मदर्ता देखाएर भनिन्, ‘मेरो नाम यही सही हो ।’ मान्छेकै नाममा ह्रस्व ’सिता’ लेख्ने त्रुटि विद्यार्थीमा पाइन्छ । अर्थका हिसाबले ‘सिता’ को अर्थ भातको सिता हुन्छ भने ‘सीता’ को अर्थ स्त्रीबोधक नाम हुन्छ । जिज्ञासाकै क्रममा अर्का विद्यार्थीले त्यसै गरी भने – ‘मेरो जन्मदर्तामा बिकास छ त्यसैले म मेरो नाममा विकास सही हो भन्ने जान्दाजान्दै पनि बिकास नै लेख्ने गर्छु ।’ आजभोलि जन्मदर्तामै आधिकारिकरूपमा अशुद्ध नाम लेखिएका प्रशस्तै भेटिन्छन् । सम्बधित निकायलाई सायद कुनै ज्ञानै हुन्न । वास्तवमा पुजा, आशिर्वाद, गिता, दिपक, नबिनजस्ता कैयौँ नाम अशुद्ध लेखिँदा रहेछन् जुन नामहरू क्रमशः पूजा, आशीर्वाद, गीता, दीपक, नवीन हुनुपर्ने हुन् । भाषिक प्रयोगमा एकरूपता नै हराउँदा नेपाली भाषाले आज पनि अन्योलमै विभिन्न जटिलतासँग पौँठाजोरी गरेर अघि बढ्दै छ । 

एकातिर आधिकारिक प्रमाणमै अशुद्धता हुन्छ अर्कातिर नेपाली शुद्धताका विषयलाई ठूलो समस्या मानेको पाइँदैन । ‘नेपाली त हो नि मलाई आउँछ’ भन्ने दम्भ बोकेर विद्यालयमा नेपालीबाहेकका शिक्षकले अध्यापन गर्ने हेलचेक््रयाइँ छँदै छ । अंग्रेजी माध्यममा पढाइने विद्यालयले त आफ्नै देशको प्यारो माध्यम भाषा प्रयोग गर्दा सजाय शुल्क असुल गरिरहेको हुन्छ । यो कस्तो देश हो जहाँ आफ्नो देशको भाषा बोल्दा जरिवाना तिर्नुपर्ने अनि अर्काको देशको भाषा बोले पुरस्कार पाइने ? यसको अर्थ अंग्रेजी भाषा ज्ञानको विरोध होइन तर देश र स्वाभिमानका विषयलाई भुल्ने पद्धति कुनै राष्ट्रिय स्वाभिमानको रक्षाको आधार हुनसक्ला त भन्ने हो । 

मातृभाषा शिक्षाका लागि केही प्रोत्साहनका कार्यक्रम गर्न सरकार जागरुक त छ तर प्रभावकारी बनाउने स्पष्टता छैन । नेपाली भाषामा शुद्ध र ढङ्ग मिलाएर एउटा निवेदन लेख्न नजान्ने विज्ञहरू राष्ट्रियताको गफ चुट्छन् । भाषण गरिन्छ तर आफ्नोपनाको गुदी केही हुँदैन । चाणक्यले भनेका छन्– ‘साहित्य, सङ्गीत र कला नभएको मानिस सिङ र पुच्छर नभएको चेतनाहीन पशु जस्तै हो ।’ कक्षा १० को मेधावी विद्यार्थीले पनि अक्षर फुटाएर वाचन गर्न सक्दैन । के त भाषाको प्रयोगमा कामचलाउ गरेरै देशले राष्ट्रियतासँग नाता गाँस्ला ? 

बिहानदेखि अतिरिक्त कक्षामा बेलुकासम्म राखेर मूलतः अंग्रेजी, गणित र विज्ञानकै विषयमा रटाइराखिन्छ तर नेपाली नजान्दा उस्तो पीडाबोध लाग्नै छोड्यो । नेपाली त पासैमात्र हुने स्तर आए पनि ठीकै छ । ‘जसोतसो कोरे पनि पास भइहालिन्छ । अलिअलि व्याकरण पढ्ने बाँकी अनुच्छेद, अरू लेख्ने, कामचलाउ सरकार गर्ने’– एकजना विद्यार्थीले मलाई यही जवाफ दिए । म नाजवाफ भएँ । 

संविधानमा भाषा
 

२००४ सालको संविधानमा नेपालको राष्ट्रभाषाका रूपमा नेपाली भाषालाई व्याख्या गरिएको छ । २०१५ सालमा आइपुग्दा ‘देवनागरी लिपिमा लेखिएको नेपाली भाषालाई नेपालको राष्ट्रभाषा’ भनी व्यवस्था गरियो । २०१९ सालको संविधानले नेपाली भाषालाई राष्ट्रभाषा भन्नुका साथै विदेशीका हकमा नेपाली नागरिकता लिन नेपाली भाषा जान्नुपर्ने बाध्यकारी नियम ल्याइयो । २०४७ सालको संविधानमार्फत् नेपालका भाषाहरूमध्ये नेपाली भाषालाई राष्ट्रभाषा र अन्य मातृभाषालाई राष्ट्रिय भाषा भनेर नेपाली भाषालाई सरकारी कामकाजको भाषा नेपाली हुने नीति ल्याइयो । प्रजातन्त्रको पुनस्र्थापनापछि नेपालको भाषिक अध्ययनको जटिलतालाई नियालेर २०५० सालमा राष्ट्रिय भाषानीति सुझाव आयोग गठन भयो । 

अन्तरिम संविधान २०६३ मा नेपालका सबै भाषालाई राष्ट्रभाषा हुन् भनी उल्लेख गरियो । अहिलेसम्म आइपुग्दा मुलुक संघीय संरचनामा मोडिएको छ । २०७२ को संविधानको भाग १ दफा ६ अनुसार “नेपालमा बोलिने सबै मातृभाषाहरू नेपालका राष्ट्रभाषा हुन् ।” त्यस्तै गरेर दफा ७ मा भनिएअनुसार “(१) देवनागरी लिपिमा लेखिने नेपाली भाषा नेपालको सरकारी कामकाजको भाषा हुनेछ । (२) नेपाली भाषाका अतिरिक्त प्रदेशले आफ्नो प्रदेशभित्र बहुसंख्यक जनताले बोल्ने एक वा एकभन्दा बढी अन्य राष्ट्रभाषालाई प्रदेश कानून बमोजिम प्रदेशको सरकारी कामकाजको भाषा निर्धारण गर्न सक्नेछ । (३) भाषासम्बन्धी अन्य कुरा भाषा आयोगको सिफारिसमा नेपाल सरकारले निर्णय गरे अनुसार हुनेछ ।” यसरी हेर्दा वर्तमान भाषानीतिलाई नेपालमा रहेका बहुभाषिक स्थितिले प्रत्यक्ष प्रभाव पारेको पाइन्छ ।

कार्यालयका आधिकारिक कागजातमा भाषा
 

आजभोलि हामी हेरौँ, धेरैजसो सरकारी कार्यालयका आधिकारिक कागजातमा नेपाली भाषा अपूर्ण लाग्छन् । ‘भाषा भनेको त भाव बुझे भइहाल्यो नि’ भन्ने पन्छिन चाहनेको संख्या धेरै हुँदा नेपाली भाषा साँच्चै कुरूप बन्दै छ । विडम्बना, नेपालकै सरकारी कर्मचारीले अप्ठ्यारो नमानी भन्ने गर्छन् ‘मलाई नेपाली आउँदैन ।’ सबैले भाषा नजान्लान् तर भाषिक प्रेमकै अवमूल्यन हुनु पीडादायी विषय हो । यसर्थ अब त कमसेकम कार्यालयमा नेपालीमा शुद्ध लेख्न सक्ने नेपाली भाषी कर्मचारी भएमा राम्रो हुन्थ्यो कि ? 

कुन फन्ट आधिकारिक हो त ?    
 

नेपाली भाषालाई शुद्ध र मानक प्रयोग गर्नका लागि प्रविधिको ज्ञान आवश्यक छ । बहुसंख्यकले प्रयोग गर्ने फन्ट प्रिति नै हो तर सबैतिर यही फन्ट प्रयोगमा नहुँदा समस्या भएका उदाहरण भेटिन्छन् । आजको वैज्ञानिक विद्युतीय सामग्रीलाई समुचित प्रयोग गर्न कुन फन्ट अर्थात् कुन लेखन लिपि शैलीको प्रयोगलाई सरकारी मान्यता दिने भन्ने विषयमा चर्चा, छलफल र बहस भएको पाइँदैन । कतिपय प्राविधिक पक्षको अभाव त्यहाँ छ जहाँ सिम्बोलमा गएर खोज्दा पनि खोजेको वर्ण, चिन्ह पाइँदैनन् । मूलतः त्रिवितिर शोधअध्ययन तयार पार्न या अन्य कार्यविधिमा प्रिति फन्टको प्रयोग गर्नुपर्ने मान्यता रहेको पाइन्छ । धेरै कार्यालयमा आआफ्नै तरिकाका फन्ट प्रयोग गरिन्छन् । कतिपयले कुनै एउटा फन्टलाई मान्यता दिएर आफ्नो कार्यालयमा एउटै फन्टको सिन्डिकेट चलाएका हुन्छन् । यसको अर्थ अन्य फन्टले त्यहाँ मान्यता पाउँदैन । अतः अब आधिकारिक रूपमा बहुसंख्यकले प्रयोगमा ल्याएको प्रिति फन्ट प्रयोग गर्ने नीतिका साथमा यसभित्रका अभावलाई पूरा गर्ने गरी प्राविधिक व्यवस्थापन पो गर्ने हो कि ?

के देशको पहिचानभित्र भाषा पर्दैन ?
 

भाषाको कुरा देशको आत्मस्वाभिमानभित्र परेको लाग्दैन । राजनीतिका कुनै तुक नै नभएका कतिपय विषयले अग्र स्थान पाउँछ तर सञ्चार, शिक्षा क्षेत्रका दैनिक प्रयोगमा आउने भाषाको चर्चाले चासोको रूपमा स्थान नपाउनु दुखद् विषय हो । देशको पहिचान हो नेपाली भाषा । नेपाली भाषाको सहायताबाट यहाँका १२२ बढी अन्य मातृभाषाको जगेर्ना गर्नु उत्तिकै आवश्यक छ । भाषासँग संस्कृति, पहिचान, राष्ट्रियता, स्वाभिमान लगायतका सामाजिक, सांस्कृतिक, आत्मीय गौरवको प्रगाढ तादात्म्य हुन्छ । 

नेपाली भाषा वैज्ञानिक कोणमा सबल छ, व्यावहारिक जीवनका लागि प्रायोगिक छ । यसको उपादेयतामा विचार फरक होलान् तर भावनात्मक एकताको आधारबाट हेर्दा यो अनुसन्धेय विषय बन्छ । आज समाजमा पैmलिँदै गएको भाषिक अपक्षयीकरणको मानसिकताले एउटा प्रश्नलाई उब्जाउँछ – के नेपाली भाषा प्राविधिक विकासको आवश्यकताको सूचीमा दर्ता हुन सक्तैन त ? यस्तो पनि लाग्छ, नेपाली भाषा किन यति धेरै अनावश्यक लाग्न थाल्यो– यो समाजलाई ? लाजमर्दो कुरा आफ्नै देशको माध्यम भाषा बचाउनुपर्छ भन्दै देशमा माग राख्नुपर्ने रे । भाषा बचाउ आन्दोलन मच्चाउनुपर्ने कस्तो विडम्बना ? 

राष्ट्रिय जनगणना २०६८ ले सिङ्गो नेपालभरि ४४.६३ प्रतिशत नेपालीहरूको मातृभाषा नेपाली रहेको तथ्य पेस गरेको छ । यसको अर्थ नेपालका १२३ बढी भाषाहरू मध्ये १२२ भन्दा बढी भाषाहरूको संरक्षण, संवर्धन र विकासको सेतुका रूपमा भूमिका निर्वाह गर्ने दायित्व पनि यही भाषाकै काँधमा छ ! किनभने, १३ वटा भाषामा मात्र कुल जनसङ्ख्याको १ प्रतिशतभन्दा बढी वक्ता सङ्ख्या छन् भने ११० वटा भाषाका वक्ता  १ प्रतिशतभन्दा कम छन् । नेपाली भाषा त सबै नेपालीको साझा सम्पत्ति हो । चाहे भाषिक मजबुती, विकास या विस्तारका दष्टिले होस् या नेपालीको आत्मीय बोधगम्यता तथा विचार विनिमयका आधारले नै पनि । यो कुनै निश्चित वर्गमा सीमित छ भन्ने सोच जाग्नु दुःखद् हो  । आफ्नो लिपि, वर्ण, व्याकरण, वाङ्मय, शब्दकोश जस्ता भाषाका अपरिहार्य आधारभूत पक्षमा कमजोर नेपालका सबै मातृभाषाको विकास, विस्तार र जगेर्ना गर्ने आधार पनि नेपाली भाषा नै हो । यसर्थ हाम्रो बहुभाषिक मुलुकलाई सबै मातृभाषाको रक्षा गर्ने एउटा आधार यही भाषा बन्छ ।

भाषिक लापरबाहीको चरम सीमामा सरकारले के गर्ने ?
 

अहिले भाषाको प्रयोग जथाभावी हुन्छ । सञ्चारमा अंग्रेजी मिश्रित जथाभावी भाषाको बाहुल्य छ । आफ्नोपनामा निर्लज्ज मिश्रण हुँदा आधा अंग्रेजी आधा नेपाली मिसाएर बोल्ने खिचडी शैली पाइन्छ । न आफ्नो जान्यो न अर्को पूर्ण भयो । आखिर यसरी मिश्रित शैलीको बडप्पन देखाउनुभन्दा कमसेकम एउटा भाषा, अर्को भाषा जुन प्रयोग गरिन्छ त्यो सबल र स्पष्ट भए राम्रो होइन त ? 

नेपाली माध्यमको शिक्षामा निरुत्साहित गर्ने शिक्षालाई बोकेर सरकार स्वयम् पनि ‘नेपाली जानेर के काम’ भन्ने सोचमा प्रोत्साहन त गर्दै छैन ? सञ्चारमा कुनै एउटा भाषा प्रयोग गरौँ जुन शुद्ध र स्पष्ट होस् । अंगे्रजी हो भने शुद्ध अंग्रेजी या त शुद्ध नेपाली भाषाको प्रयोग होस् । यसको अर्थ भाषा अपरिवर्तनशील हुन्छ भन्ने गलत अर्थबोध नहोस् । परिवर्तन हुँदै भाषा समयअनुसार अघि बढ्छ तर भाषाको अप्रत्याशित अपशरणशीलता बढ्दा आज अपक्षयीकरण भइरहेको छ । 

सक्षम नेपाली भाषा कुरूप र बेढङ्गको बन्दै छ । यसको मूल कारण सरकारको भाषानीति र भाषायोजनासँग गएर जोडिन्छ । सञ्चार, शिक्षाको माध्यम, अनलाइन सूचना प्रविधि, लेख्य मानकीकरण र आधुनिकीकरणको व्यवस्थापन लगायतका क्षेत्र र विषयमा सरोकारवाला के गर्दै छन् ? यहाँ त उल्टो वर्णविन्यासमा नयाँ र पुरानो शैली अपनाउनेको खेमाबन्दी छ । नेपाली भाषाको वर्णविन्यासका विषयमा दुई धारका विचारकहरूका कारण सर्वसाधारणले सास्ती पाउनुपरेको छ । संकीर्णतालाई देख्दा जरो नै किराले खाइसक्यो हाँगो समातेर लडाइँ गर्नुको के अर्थ रहला भन्न मन लाग्छ । 

होर्डिङ बोर्डमा शुद्ध लेखे के बिग्रन्छ ?
 

हुन त होर्डिङ बोर्डमा नेपाली शुद्ध लेखे हुन्थ्यो भन्ने आशा गरिरहँदा कमसेकम नेपालीमा पनि लेखिदिए अलिकति आफ्नो भाषाप्रति प्रेम रहेछ भन्ने अवस्था छ । होडिङ बोर्ड भन्ने शब्द नै अंग्रेजी हो । सर्वसाधारण जनताले बुझ्नेसम्मका विषयमा हामीले लचिलो पनि बन्नै पर्ने रहेछ । यद्यपि जानाजान लाद्ने शैलीलाई बदल्न त यो अभियान पनि एउटा राम्रो आन्दोलन नै बन्न सक्ला । अतः सबै टाँगिएका पसलका विज्ञापन र नामलाई शुद्ध लेख्ने अभियान चलोस् न । अंग्रेजीमा लेख्ने हो भने रोमन लिपिमै लेखियोस् । नेपाली र अंग्रजी आआफ्नै लिपिमा लेखियून् । 

बरु दुबै भाषाको प्रयोग एउटै बोर्डमा भए ठीकै होला । अंग्रेजीलाई कोष्ठकभित्र प्रयोग गरौँ । गाडीमा प्रयोग भएका भनाइ शुद्ध लेखियून् । मुलुकले उर्दी जारी गरोस् । अंग्रेजी प्रयोग गर्छ शुद्ध प्रयोग गरोस् । नेपालीको प्रयोग गर्ने हो भने शुद्ध होस् । अंग्रेजी शब्दलाई सबैमा ह्रस्व र पातलो ‘स’ को प्रयोग गरे राम्रो हुन्थ्यो । 

निष्कर्ष
 

नेपालको संविधानको धारा २८७ बमोजिम वि.सं. २०७३ भदौ २३ गते को नेपाल सरकारको निर्णयअनुसार भाषा आयोगको गठन त भएको छ । नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान, गोरखापत्र संस्थान, नेपाली भाषा लगायत नेपालका भाषासँग सम्बद्ध रहेर अघि बढिरहेका इतिहास हामी सामु छन् । अब त बरु हरेक कार्यालयमा नेपाली भाषाका जानकार विज्ञको कोटा अनिवार्य हुनुपर्ने हो । नेपाली भाषाको संरक्षण गर्ने जिम्मेवारीभित्र नेपाली भाषा शिक्षकमात्र उत्तरदायी हुनुपर्ने हो र ? सरकारी तथा निजी कार्यालयबाट प्रकाशन हुने विज्ञापन, चिठी, प्रस्तावनामा नेपाली भाषा शुद्ध हुनुपर्ने होइन र ? नेपालीले नेपाली भाषामा निवेदन लेख्न, भाव पोख्न, शुद्ध लेख्न र पढ्न जान्नु पर्दैन ? 

लोकसेवा आयोगमा सोधिने प्रश्नको उत्तर नेपालीमा पढेर नेपालीमा लेख्नुपर्दैन ? दैनिक पत्रपत्रिकाका समाचारलाई अक्षर फुटाएर पढ्नु व्यावहारिक शिक्षा होइन ? नेपाली विषय त नेपालीका लागि जीवन मरणको साथी हो । आधार हुनुपर्ने हो । 
    
 
bhattarairamesh353@gmail.com