बन्दी जीवन कष्टकर हुने भयो नै ।

घरको सम्झना, पार्टीको कार्यक्रममा खुलेर लाग्न नपाएको थकथकी, अनि भोलि आउने परिवर्तनको प्रतीक्षामा हरेक दिन चम्कन्थ्यो, हरेक रात चिसो भुइँमा मिसिन्थ्यो । अजेयराज सुमार्गीसँग त्यहीँ जेलमा भेट भएको हो । उहाँ थाहा अन्दोलनको योद्धा हुनुभएका कारण जनमुखीविरोधी सरकारले जेलमा कोचेको थियो । म प्रजातन्त्रको दर्शन बोकेको कांग्रेसमा लागेका कारण जेलमा हालिएको थिएँ । अन्य दलका मोदनाथ प्रश्रितलगायत पनि थिए ।

अजेय रुपचन्द्रको सानिध्यमा खारिएको मान्छे ! उहाँको लोकप्रियता यति धेरै थियो कि जेल प्रशासन पनि उहाँको ईष्र्या गथ्र्यो । उनीहरूको मान्यता थियो, कैदीहरू प्रशासनप्रति बफादार हुनुपर्छ, हामीले भनेको मान्नुपर्छ । तर, सबैजना अजेयको सुन्थे ।

उहाँ आफ्ना शैक्षिक प्रमाणपत्रहरू प्रशासनलाई बुझाएर बन्दीहरूलाई पढाउन थाल्नुभएको थियो । त्यसमा धेरै जवान थिए भने केही पाका । पाकाहरूका लागि प्रौढ शिक्षाको प्रबन्ध उहाँले नै गर्नुभएको थियो । बन्दीहरूलाई राजनीतिका बारेमा आधारभूत प्रशिक्षण दिने काम उहाँले गर्नुभएको थियो । त्यसैले सबैले ‘अजेय सर’ भनी सम्बोधन गर्थे । उहाँको हाईहाई यति चुलियो कि, विरोधीहरूका लागि टाउको दुःखाइको विषय बन्न पुग्यो । उनीहरू हत्याको तानाबाना बुन्न थाले ।

मेरो राजनीतिक यात्रा सबैलाई थाहा थियो । म त हतियार उठाएको मान्छे, तीन पटकसम्म जेल तोडेर निस्केको थिएँ । मेरा दाइ रामचन्द्र बास्तोला हुनुभयो । कास्की र बेसीशहरमा उहाँले जेल तोड्नुभयो भने तनहुँको जेल फोड्ने नाइके म थिएँ । दाइकै कारण म राजनीतिमा लागेको थिएँ । दाइ पटना सम्मेलनमा जानुभएको थियो, पार्टी पाल्ने जिम्मा सुर्वण शमशेरको थियो । निर्देशन पनि उनकै हुन्थ्यो । म विद्यार्थी मोर्चामा थिएँ त्यतिबेला । भोक–प्यास केही नभनी लागियो राजनीतिको बाटोमा । त्यसमै देशको हित देखियोे ।

लमजुङको चिहानपाटामा पहिलोपटक चारतारे झन्डा फहराउने म थिएँ । मेरो जंगली भूमिगत जीवन के भन्ने त्यसरी नै सुरु भयो । त्यो झन्डा निकाल्न प्रहरीहरूले रुखको हाँगा नै काटे । सारा गाउँलेलाई जम्मा गरेर म कतै देखिएमा सबैले अनिवार्य प्रशासनलाई खबर गर्नुपर्ने गरी हस्ताक्षर गराएका थिए । राजनीतिको दौरानमा नजिकका साथीले घात गरेका छन् । टाढाका साथीले सोचेभन्दा धेरै साथ दिएका पनि छन् ।

तनहुँमा जेलजीवन सरल भए पनि परिस्थितिले जेल फोडेर निस्किनुपरेको थियो । तर, नदी तर्न नसकेका कारण तुरुन्तै समातियौं । पछि चितवन जिल्ला कारागार चलान गरिएँ ।

भरतपुर जेलमा मेरो ख्याति थियो । बलियो थिएँ, हतियारको ज्ञान थियो तर भाग्ने योजना कहिल्यै बनेन । त्यो सबै अजेयबाबुको कारणले गर्दा हो । उहाँ ‘हामीले असल अभियानमा लागेबापत सजाय भोगिरहेका छौं, समय आउँछ र हामी छुट्नेछौं’ भन्नुहुन्थ्यो । मिलेर बसेका थियौं ।

त्यसबेला बन्दीहरू उती सारो रुपमा पढेलेखेका हुँदैनथे । पढिहालेका भए पनि बनारसी अध्ययनको आड हुन्थ्यो, कि त अपूरो पढाइ हुन्थ्यो । त्यतिको भरमा समाज बदल्नका लागि कुदिहाल्ने युवाहरूको मगज गजबसँग माडिएको थियो । समय कटाउनका लागि चेस खेल्ने अजेयको दिनचर्या थियो । उहाँले जेलभित्रका सबैलाई त हराइसक्नु भएको थियो तर त्यो क्रम बढेर गयो, प्रशासनसम्म । तर, उनीहरू पनि टिक्न सकेनन् । चेसमा सधैं हारेर कालो लत्रेको मुख बनाइरहेका हुन्थे । लाग्दो हो– यो सानो केटोले, त्यैमाथि बन्दीले हामीलाई हराउने ?

मैले हत्या योजनाको सुइँको पाइसकेको थिएँ । अर्को बिहान अजेय चेस खेल्न जेलरको निम्तामा उसकहाँ जाँदै हुनुहुन्थ्यो ।

मैले भनें, “आज हारेर आउनु है ?”

उहाँले कुरो बुझ्नुभयो/भएन तर यसमा केही होला भन्ने लाग्यो होला । त्यसै गर्नुभएछ ।

“आज उसलाई जिताएर आएको,” फर्किंदा हाँसेर भन्नुभयो, “थाहा पाई–पाई ठगिनु र हार्नुको मज्जा नै बेग्लै हुन्छ नारन्दाइ !”

उहाँको स्वभावै त्यस्तो ।

राजनीतिक विश्वास र बाटो बेग्लाबेग्लै भए पनि उहाँले अपनाएको बाटोप्रति मेरो सम्मान थियो । एउटै बाटोमा हिँडिहरेका दौतरीजस्तो लाग्थ्यो । फेरि अर्को दिन उहाँ चेस खेलका लागि बाहिर जानुभयो र फर्किंदा भन्नुभयो, “आज ७ खेल खेलियो, ४ मैले जितें, ३ उसलाई जित्न दिएँ ।”

हामी निकैबेर हाँस्यौं । विचरा जेलरलाई के थाहा, उसको जितको र हारको कारण एकै हो भन्ने ।

सधैंको दिनजस्तो एकदिन भएन । केटाहरू भित्तामा रंग लगाएको स्वाङ गर्दै थिए, अचानक उनीहरू भित्रिए र धमाधम अजेयको कोठातर्फ दौडिए । त्यसबेला उहाँको सुत्ने कोठा सिंगल थियो, उहाँ खाटमा सुत्नुहुन्थ्यो । त्यो आदर गुरुका रूपमा हामी कैदीहरूको थियो । जेलप्रशासनले पनि बुझेको थियो उहाँको स्थानलाई । तर, उनीहरू सोझै कोठातर्फ हानिएपछि म हुत्तिएर अजेयलाई पछाडि राखी समूहसँग प्रतिवादमा ओर्लिएँ, “हात मात्र लगायौ भने तिमीहरू कोही बँच्ने छैनौ । यो लडाइँ देशको हो, तिमी र हामीबीचको होइन, कसैको उक्साहटमा यो काम भइरहेको छ, खबरदार ।”

रातिको समय, एकैछिनमा कोलाहल मच्चियो । साथीसँगै अरु सबै बन्दीहरू जम्मा भए । मार्न आउनेहरूलाई डोरीले बाँधेर भुइँमा लडायौं । बाहिरबाट प्रशासनले ढोका खोल्न भन्यो । अहँ मान्नेवाला कोही थिएनौं ।

भन्यौं, “यसको हिसाबकिताब भोलि बिहान गरिनेछ । यिनीहरू यसैगरी लडिरहनेछन् र योभन्दा धेरै सजाय हुनेछैन, सुरक्षाको जिम्मा हाम्रो ।”

हामीले प्रशासनका कर्मचारीलाई फर्काइदियाैं । 

बिहानमा माहोल अर्कै भइसकेको थियो । सहायक सीडीयो, रा.प.स. जागृत भेटवाल, भीमबहादुर श्रेष्ठ, गीता वाग्ले, गुणचन्द्र विष्टलगायतका स्थानीय नेता र प्रशासनका कर्मचारीहरू जम्मा भएका थिए । त्यसरी अजेय हत्याको योजना तुहियो ।

हामीलाई थाहा थियो त्यसको कारण को हो ! पर्दापछाडिका पात्रहरू को–को थिए ! तीमध्ये केही बाँचेका छन्, केही मरिसके । तर, सिद्धान्तको लडाइँमा विचारको मोर्चामा व्यक्ति हत्या गर्ने योजना असल होइन । शायद अहिले ती बाँचेका कारकतत्वले बुझेका होलान्– निष्ठावान् विचारको लडाइँ कैयौं गुणा बलियो हुँदो रहेछ । समय बलवान हुन्छ, सत्यमा हिँड्नेहरू गन्तव्यमा ढिलोचाँडो गरी अवश्य पुग्छन् पुग्छन् । कुरा यत्ति हो– उनीहरू समयमै पुगेको भए समाजको विकास समयमै हुन्थ्यो भन्ने स्वार्थ हाम्रो हो ।

अजेयबाबुले थाहाका बारेमा मलाई मात्र होइन, सबैलाई पढाउनुभयो । रूपचन्द्रको नाम र चर्चा सुने पनि यसरी चिनेको थिइन । जेल बसाइमा रूपचन्द्रको कुरा निकै हुन्थे । एकदिन उहाँ आफैं अजेयबाबुलाई भेट्न जेलमा आउनुभयो र भन्नुभयो, “जेलसँग प्रतिशोध राख्नु हुँदैन, यो त अभियान हो, जारी राख्नुपर्छ । आत्तिएर गलत कदम उठाउने होइन ।”

रूपचन्द्रलाई पहिलोचोटि त्यही भरतपुर जेलको फलामे ढोकाबाट देखेको हो । अग्लो जिउ भएको खरा कुरा गर्ने र सम्झाउने तरिका मलाई मन परेको थियो । आन्दोलनको पक्षमा निरन्तर लागिरहनुपर्छ भन्ने उहाँको मतमा अत्यास थिएन । संघर्ष जारी राख्नुपर्छ, अवश्य हात लाग्छ खोजेको कुरा भन्ने चिन्तन उहाँको थियो । त्यसपछि बल्ल थाहा दर्शनको चुरो बुझियो । पहिले कांग्रेसी मात्र थिएँ । पछि सचेत कांग्रेसी पो भएँ ।

ममाथि विभिन्न आरोप लगाइएका थिए, जसको कुल सजाय १०० वर्षको थियो । ५ वटा त मुद्दा थिए । २०४७ मा किसुनजी सरकारमा आएपछि आममाफीअन्तर्गत देशभरका धेरै बन्दीहरू छुटेका थियौं । म ५ वर्ष भरतपुर जेलमा बसें । अजेय ११ महिनामा छुट्नुभयो ।

म जेलबाट निस्किएपछि बिस्तारै सक्रिय राजनीतिबाट टाढा भएँ । 

हामीलाई नै मार्न खोज्ने विरोधीहरू सरकार गए । सिद्धान्तको कुरै छैन । अवसरवादीहरूले स्थान पाइरहेका छन् । बडो विकराल ताल छ, यही सुस्तता देखेर म पातलिँदै गएँ । जेलबाट छुटेर फेरि दुराडाँडा गई खेती किसानी गरी बसें ।

पछि देशमा माओवादीहरू जन्मिए, सशस्त्र आन्दोलनको रन्को बढ्यो । मेरो कडा स्वभाव देखेर सरकारका मान्छेहरू माओवादी भन्थे, त्यो शंका यति बढेर गयो कि एक रात उनीहरू मलाई लिन १२ बजे आए, बाहिर निकाले, मुक्तिलाई मारेको हल्ला चारैतिर फैलिएको थियो । मेरो हत्याको योजनासहित उनीहरूले जंगलमा लगे । मैले प्रतिवाद गरें, “म माओवादी होइन, अहिले तिमीहरूले मलाई मारेपछि भोलि मेरो खोजी हुनेछ, जतिबेला मेरो संलग्नता देखिनेछैन । तिमीहरू र तिमीलाई आदेश दिने सबै फस्नेछौ, विचार गर ।”

उनीहरूले पनि सोचेछन् क्यारे, मलाई ३ बजेतिर घरमा पुर्‍याइदिए । 

मलाई माओवादीहरू लिन नआएका पनि होइनन् । तर म चलिरहेको चक्रमा अड्न नसक्ने मान्छे । कुनै सिद्धान्त देखिरहेको थिइनँ मैले । मार्ने र मर्ने काममात्र भइरहेको थियो । 

आजकल पनि कहिलेकाहीँ अजेयबाबुसँग पुनर्मिलन हुन्छ । परिवारको माहोलमा बसेजस्तो लाग्छ । सँगै कम्बल ओढेर सुतेका तिनै दिनको सम्झना आँउछ ।