अनिवार्य नेपालीको शिक्षण प्रशिक्षणमा वर्ण विन्यासकै प्रसङ्गभित्र संयुक्त वर्ण लेखन सम्बन्धी चर्चा गरिन्छ । लेखनमा यो चर्चा सर्वप्रथम विश्वविद्यालयका अनिवार्य नेपाली पाठ्यक्रमबाट प्रवेश गरेको हो । नत्र प्राचीन समयदेखि नै आधा लेखिने नेपाली वर्णहरू लेख्दा लेख्दै अभ्यासबाट जान्ने र बुझ्ने चलन थियो । यो व्यावहारिक थिएन । देवनागरी लिपिमा संयुक्त वर्ण हुन सिङ्गो वर्णमा आधा वर्ण जोल्टिनु पर्छ । एउटा वर्णको आधा वर्ण के कति हुन्छन् भन्ने कुरा तद्भवीकृत वर्ण विन्यास प्रारम्भ भएपछि त्रिभुवन विश्वविद्यालय अनिवार्य नेपाली पाठ्यक्रममा शिक्षण गरिन्थे । त्यहाँ सामा वर्ण र संयुक्त वर्णमा देखिने विविधताले पाठ्यक्रममा प्रवेश पाएका थिए । आधा वर्ण एकै ठाउँमा जोल्टिने द्ध, द्घ, ङ्ग, ङ्घ, द्य, द्व, द्मजस्ता वर्ण पनि शिक्षण गरिन्थे । विद्यार्थीबिच जोल्टिएका तर सामा वर्ण जस्ता लाग्ने यस्ता वर्णमध्ये कुन वर्ण पहिले र कुन वर्ण पछि उच्चारण गर्ने भन्ने कुरामा बाल बालिका अलमलमा पर्छन् ।  अलमलिने समस्या शिक्षणमा संलग्न  शिक्षकले भोग्दै आएको समस्या हो । हेर्दा सामा जस्ता लाग्ने द्द त्त, क्त संयुक्त वर्णमा पनि बाल बालिकाका आँखामा अस्पष्टता रहेको छ । तिनका आँखामा धेरै अस्पष्ट नहुने श्र संयुक्त वर्ण हो । स्वर वर्णतर्फ ऐन र ऐना शब्दको ऐ उच्चारणमा पनि यस्तै समस्या छ । बाल बालिका बाहेक वकिलहरूमा झन् यो समस्या देखिएको छ । हिज्जे बदल्ने (सुधारिएको वर्ण विन्यास) निर्णय विरुद्ध सर्वोच्च अदालतमा रिट दिने वकिलहरूको उच्चारण के कस्तो छ ? सुन्न पाइएको छैन । यो समस्या र अस्पष्टता बाल बालिकामा धेरै र प्रौढमा समेत पर्याप्त देखिन्छ । ऐको बाहेक यस्ता समस्या र अस्पष्टतालाई समाधान गर्ने प्रयत्न सुधारिएका नेपाली वर्ण विन्यासका प्रयास देखिन्छन् ।

कतिपय शिक्षक वा व्यक्तिलाई सिकाएपछि यस्ता संयुक्त वर्ण लेखन र परम्परागत वर्ण विन्यास सजिलै सिक्न सकिन्छ भन्ने लाग्दो हो । सिकाइको सम्बन्ध बाल मानोविज्ञानसँग हुन्छ भन्ने सत्य अस्वीकार गर्नेहरूका लागि यो भनाइ ठिक छ । अहिलेका हाम्रा वर्ण, संयुक्त वर्ण लेखन र वर्ण विन्यास लेखनका मान्यता बाल बालिकालाई दण्ड दिएर जबर्जस्ती सिकाउने सिकाइका विधि, प्रविधि र बाल मनोविज्ञानको विकास नभएको पुरानो समयमा स्थापित भएका हुन् । वर्तमानमा सिकाइका नयाँ नयाँ विधि, मान्यता र मनोविज्ञान विविध पक्ष विकसित भएका छन् । आजको शिक्षण प्रविधि र सिकाइ मनोविज्ञानसँग मेल नखाने मान्यता सुधारिनु आवश्यक छ । विकसित प्रविधि, विधि र सिकाइ मनोविज्ञानसँग मेल गराउन नेपाली संयुक्त वर्ण लेखनमा गरिएका सुधार भएको हुनु पर्छ । अझै कतिपय गुरु र व्यक्तिमा सिकाएपछि सिकिन्छ भन्ने पुरानो मुढे बलको धङधङी बाँकी छ । धङधङी बाँकी रहिन्जेल संसारमा सत्य भन्ने वस्तु सुधार वा परिवर्तन हो, सुधार वा परिवर्तन संयुक्त वर्ण लेखनमा पनि लागु हुन्छ भन्ने स्वीकार गर्न कठिन हुन्छ ।   

देवनागरी लिपिमा एउटा वर्णमा अर्को वर्ण जोल्टियो भने त्यसलाई संयुक्त वर्ण भन्ने चलन छ । यस लिपिमा वर्ण जोल्टिने परम्परा खोज्दै जाँदा वैदिक भाषासम्म पुगिन्छ । वेद अध्ययन नगरेका व्यक्तिले  पुराना वैदिक ऋचामा जोल्टिएका वर्ण उच्चारण गर्न सक्दैनन् । त्यस्तै संस्कृत भाषा अध्ययन नगरेकाले संस्कृत भाषामा जोल्टिएका वर्ण उच्चारण गर्न सक्दैनन् । उच्चारण गर्न खोज्यो भने जिब्रो लटपटिन्छ । वर्ण जोल्टिने परम्परा वैदिक संस्कृतमा भन्दा लौकिक संस्कृतमा कम र लौकिक संस्कृतमा भन्दा नेपाली भाषामा झन् कम रहेको देखिन्छ । यसले के देखाउँछ भने संयुक्त वर्ण लेखनको पनि इतिहास रहेछ । लेखनमा कागत कलम र मसी आवश्यकता पर्छ । प्राचीन समयमा आवश्यकता भए पनि कागत, कलम र मसीको धेरै अभाव थियो । अभावका कारण संयुक्त वर्ण लेखनमा सङ्क्षिप्तता आवश्यक ठानिएको हुनु पर्छ । सङ्क्षिप्तताले गर्दा धेरै जोल्टिएका संयुक्त वर्ण प्रचलित भए । आज हामी विद्युतीय लेखनको युगमा पुग्यौँ र कागतहीन, कलमहीन र मसीहीन भयौँ । यसले संयुक्तता र अस्पष्टतामा शिथिलता ल्यायो । अब घर वा कोठामा पुस्तकालयमा प्रवेश गरेर पढ्न नपर्ने भयो । अब कम्प्युटर, ल्यापटप, आइप्याड र आर्इफोनभित्र इ—पुस्तकालय राखिन्छन् । विद्युतीय पुस्तकालयमा प्रवेश गरेर मन लागे पुस्तक पढे भयो, पढ्न मन नलागे पुस्तक सुने भयो । इ—पुस्तकालयभित्र पठन पुस्तकालय र श्रवण पुस्तकालय पाइने युग जमाना आयो । विद्युतीय मुद्रणमा एकैछिनमा असङ्ख्य प्रति पुस्तक मुद्रित हुने आधुनिक युगमा पुगियो । तर हामी विवाद निकाल्छौँ पुराना युगका संयुक्त वर्ण लेखनको । देश समृद्धितिर अगाडि बढ्दा हरेक पुराना वस्तुमा सुधार भएको देखिन्छ । पुरानो सुधार हुन सकेन भने आमूल क्रान्तिकारी परिवर्तन हुन्छ । यो मानव जातिले व्यवस्थित गरेका व्यवस्थाको शाश्वत् नियम हो । वर्ण विन्यासमा संयुक्त वर्ण लेखन पनि यस्तै व्यवस्था हो । 

अब जोल्टिएका केही संयुक्त वर्णमा उच्चारण क्रम हेरौँ— द् ध (द्ध) द्घ (दघ्), ङ् ग (ङ्ग), ङ् क (ङ्क) ङ् घ (ङ्घ), द् य (द्य), द् म (द्म) द् द (द्द)  त् त (त्त), क् त (क्त) । कोष्ठकभित्र कोष्ठक बाहिरका संयुक्तको उच्चारण क्रम हेर्दा कोष्ठकभित्रका द्धदेखि द्मसम्मका संयुक्त वर्णको उच्चारण गर्दा अघिल्लो र पछिल्लो क्रम छुट्टिन्छ । कोष्ठक बाहिरकालाई उच्चारण गर्नु पर्दा छुट टिँदैन । त्यसैले धेरै विद्यार्थीले पध्य, विध्यालय उच्चारण गर्छन् । द्द, त्त र क्तमा भने सिकाइका दृष्टिले पहिलो लेखन प्रस्ट छैन, दोस्रामा त् को उपस्थिति प्रस्ट छैन र तेस्रामा त् र कको उपस्थिति प्रस्ट छैन । माथि कोष्ठकमा प्रस्ट देखिएकाले उच्चारणमा बाल बालिकालाई दुबिधा हुँदैन । यो समस्या र अस्पष्टता नेपाल सरकारको शिक्षा मन्त्रालयसँग आबद्ध रही विद्यालयमा बाल बालिका पढाउने र साक्षरता अभियानमा सङ्घर्ष गरि रहेका व्यक्तिलाई पनि अनुभव भएकै हो ।  

नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानले आयोजना गरेको विद्वत् भेलाको नेपाली भाषा सङ्गोष्ठी — (वि.संं.२०६७) को निष्कर्ष नं. १ को घमा उक्त समस्या र अस्पष्टतालाई ध्यानमा राखेर रक्त, पद्य, विद्वान्, उद्देश्य, भक्ति, शृङ्खला, विद्या, बुद्धि जस्ता  संयुक्त व्यञ्जनको प्रयोग पनि गर्न सकिने भनी यिनीहरुलाई प्रवेश दिइएको छ । शिक्षण प्रशिक्षणमा भने शिक्षा मन्त्रालयले कक्षा ११ को सबैको नेपाली (वि.सं.२०६७) ले यस्ता वर्ण लेखनलाई प्रवेश दिइ सकेको छ । किनभने १२ कक्षा उत्तीर्णहरु नै भोलि विद्यालयको आधारभूत तहमा शिक्षण गर्न योग्यता पुगेका शिक्षक हुने हुन् । यता मन्त्रालयकै प्रकाशन शैली (वि.सं. २०७०, पृ.४१) मा संयुक्त वर्णको प्रयोग गर्दा पनि सकभर वर्णको अलग पहिचान हुने लिपि चिह्नको प्रयोगमा जोड दिने भनिएको छ । यसबाट के बुझिन्छ भने परम्परागत संयुक्त वर्ण लेखनमा वर्णको अलग पहिचान भएको देखिँदो रहेनछ । नदेखिएकाले वर्ण वा अक्षर चिनारीका प्रशिक्षणमा जुधि रहेका शिक्षकहरुले समस्या र विद्यार्थीहरुले अस्पष्टता भोगेका छन् । त्यस कारण सुधारिएको वर्ण विन्यासमा लेखिएको संयुक्त व्यञ्जन विद्यार्थी मैत्री छ । अर्को शब्दमा भन्नु पर्दा प्रज्ञा प्रतिष्ठान र शिक्षा मन्त्रालय दुबैले बाल अधिकारलाई सम्बोधन गरेका छन् । तर नेपाली भाषा सङ्गोष्ठीको उल्लिखित निर्णयले परम्परागत संयुक्त वर्ण प्रयोग नगर चाहिँ भनेको देखिँदैन, गरे भैहाल्छ । बाल बालिका र किशोरावस्थाभन्दा माथिका विद्यार्थीलाई शिक्षण गर्ने गराउनेहरुले शिक्षा मन्त्रालय र प्रज्ञा प्रतिष्ठानको संयुक्त वर्ण लेखनलाई  त्रिविमा प्रवेश दिन्नौँ, नेपाली भाषा बचाऔँ र मानक नेपाली भाषा अभियान—वि.सं.२०७३ भनी कराउनु र अदालतमा रिट समेत दिन पुग्नु बालमैत्री र बाल अधिकार विरोधी अभियान भएन त ? 

(यस लेखको वर्ण विन्यास र पदयोगमा लेखककै नियम अपनाइएको छ । - प्रधान सम्पादक)