सन् २००१ मा बेइजिङ २००८ को गृष्म ओलम्पिकका लागि छानिएका बेला चीनको मानव अधिकार स्थितिमा सुधार हुने अपेक्षा अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले गरेको थियो । चिनियाँ अधिकारीहरूले समेत परिवर्तनको भविष्यवाणी गरेका थिए । बेइजिङका मेयरले त्यतिबेला भनेका थिए खेलको आयोजनाले ‘‘मानव अधिकारको अवस्थामा थप विकासको लाभ प्राप्त हुनेछ ।’’
परन्तु, अहिले दस वर्षपछि पनि चीन संसारको सबैभन्दा अनुदार मुलुकमध्येको एक रहेको छ । जातीय अल्पसंख्यकहरूको दमन गरिएको छ, सत्ताका आलोचकहरूलाई कैद गरिएको छ र सुधारका वाचाहरू यथार्थमा अर्थहीन हुनपुगेका छन् ।
चीनको कारागारमा ६ वर्षभन्दा बढी थुनिएपछि सन् २०१७ को डिसेम्बरमा म अमेरिका पुगेँ । तिब्बतीहरूुँग उनीहरूले चीनको नेतृत्वबारे के सोच्छन् भन्ने सोधेबापत मैले यातना तथा प्रताडना सहनु परेको थियो । बच्चै भएकाले मलाई तिब्बतमा चीनले गरेको दमनका बारेमा अलिअलिमात्रै जानकारी थियो । सन् १९९० को दशकको आरम्भमा तिब्बतको राजधानी ल्हासा भ्रमण गरेपछि मात्रै चीनको आधिपत्यमा पर्नुको अर्थ के रहेछ भन्ने थाहा पाएँ । सन् १९९२ मा ल्हासाको गान्डेन गुम्बाबाट लामालाई धार्मिक र राजनीतिक स्वतन्त्रता मागेबापत घिसारेर कारागारसम्म पुर्याएको मैले देखेँ । चीन सरकारविरुद्ध बोल्ने साहस गरेबापत कैदमा परेको मैले उमेरसँगै चीनको दमनको विरुद्ध आवाज उठाइरहने प्रतिज्ञा गरे ।
चिनियाँ कैदमा मेरो पहिलो बसाइ सन् २००० को सुरुतिर मैले थालेको तिब्बती भाषाका किताब छापेर बाँडेका कारण भएको थियो । मैले ती पाठ्यक्रमका पुस्तक तिब्बती राजनीति, संस्कृति र धर्मको अध्ययनका लागि महत्त्वपूर्ण पाठ्य सामग्री हुने ठानेको थिएँ । परन्तु, चिनियाँ शासकले भने तिनलाई आफ्नो शासनलाई चुनौती ठाने र मलाई त्यहीअनुसार सजाय दिए ।
सन् २००८ को ओलम्पिक खेल हुन लागेका बेला मैले आफ्नो जातिको इतिहास अभिलेखन गर्ने नयाँ उपाय खोज्न थालेँ । अन्ततः म र मेरा साथीहरूले तिब्बती आकांक्षाको चित्रण गर्दै ‘लिभिङ फियर बिहाइन्ड‘ नामको वृत्तचित्र बनायौँ ।
सन् २००७ को हिउँदमा हामीले भय त्याग्यौँ र हातमा क्यामेरा लिएर पूरा तिब्बतको यात्रा गर्यौँ । तिब्बतीहरूको विश्वास जित्नका लागि हामीले दलाइ लामालाई अमेरिकी राष्ट्रपति जर्ज ढब्लु बुसले ‘कंग्रेसनल गोल्ड मेडल‘ विभूषित गर्दै गरेका डीभीडी वितरण ग¥यौँ । एकपछि अर्को अन्तर्वार्तामा तिब्बतीहरूले दलाइ लामा तिब्बत फर्केको हेर्ने चाहना र ओलम्पिकका बेलामा समेत स्वतन्त्रताको अनुभव गर्न नसकेको धारणा प्रकट गरे ।
सन् २००८ को मार्च २६ मा मलाई चिनियाँ गुप्तचर प्रहरीले पक्य्रो । हिरासतमा लिनेबित्तिकै यातना दिन सुरु गरियो । धेरै दिनसम्म मलाई गर्न नमिल्ने ‘टाइगर चेयर‘ भनिने कुर्सीमा राखेर दिनहुँ घन्टौं सोधपुछ गरियो । सोधपुछका बेला मैलै वृत्तचित्र बनाउने कार्य अवैध थियो भनेर स्वीकार गरे तुरुन्तै रिहा गर्ने प्रलोभन दिने गरिन्थ्यो । तर, मैले केही गल्ती गरेको थिइन भन्ने अडानमा कायमै रहेँ ।
अन्ततः मलाई ‘राज्यद्रोह‘को अभियोग लगाएर ६ वर्ष कैदको सजाय दिइयो । कैदमा रहेका बेला मलाई जेलहरू सार्दै घन्टौंसम्म लगातार शारीरिक श्रम गर्न बाध्य गरिन्थ्यो । जिनिङको एउटा कारागारमा मलाई हेपाटाइटिस बीको संक्रमण भएपछि म सिकिस्त बिरामी भएँ । तर, सन् २०१४ मा कारागारबाट नछुट्दासम्म मेरो उपचार भएन ।
झ्यालखानाबाट छुटे पनि म पिँजरामा परेको पंक्षीजस्तो भएको थिएँ । मलाई घरमै नजरबन्दमा राखियो र मेरो जनसम्पर्क र सञ्चारमा कडा निगरानी गरिन्थ्यो । मेरो ध्यान भने तिब्बती भाषामा दक्ष हुने र काम खोज्नमा केन्द्रित थियो । तर, अधिकांश तिब्बतमा तिब्बतीहरूका सामान्य आकांक्षा पनि पूरा हुन सम्भव छैन । तिब्बतबाट पलायन हुनु अधिकांश तिब्बतीका लागि आफ्नो चाहना पूरा गर्ने एउटै विकल्प भएको छ ।
मेरो स्वतन्त्रताको खोजीमा लामो, जोखिमपूर्ण र महँगो यात्रा गत वर्ष स्यान फ्र्यान्सिस्को पुगेपछि समाप्त भयो र परिवारसँग मेरो पुनर्मिलन भयो । उनीहरूले सुरक्षाको खोजीमा वर्षौं पहिले चीन छाडेका थिए । थुपै्र कारणहरूले गर्दा मैले आफ्नो पलायनको विवरण गोप्य राख्नुपर्छ तर संसारको विभिन्न भागबाट मलाई सहयोग भएको थियो भन्ने चाहिँ सबैलाई थाहा छ । अमेरिका, जर्मनी, स्विटजरल्यान्ड र द नेदरल्यान्डका नेताहरूले मलाई कैदबाट मुक्त गर्न चीनलाई बारम्बार आह्वान गरिरहे । यही दबाबका कारण कारागारमा रहेका अरू बन्दीका तुलनामा मलाई कम यातना दिइयो र अपेक्षाकृत राम्रो व्यवहार गरियो भन्ने मैले ठानेको छु ।
दुर्भाग्य, अझै पनि अरू असंख्य तिब्बतीहरू आस्थाका आधारमा बन्दी बनाइएका छन् । उनीहरूलाई पनि समर्थनको आवश्यकता छ । अमेरिकी कांग्रेसमा गत फरबरीमा भएको भएको सुनवाइका क्रममा मलाई बताइएअनुसार पश्चिमा सरकारहरूले तिब्बतका जनतालाई लामो समयदेखि समर्थन गर्दैआएका थिए् । तर, चीन आर्थिक र राजनीतिकरूपमा शक्तिशाली बन्दै गएसँगै त्यस्तो समर्थन घटेको छ ।
तिब्बतीहरू शक्तिशाली चीनलाई खुसी बनाउन मोलतोल गरिने वस्तु हैनन् । लोकतान्त्रिक सरकारहरूले हामीलाई समर्थन गर्दा चीन सरकार केही हच्कन्छ तर हाम्रा आकांक्षाहरू राजनीतिक लाभका लागि बेचिनु भने हुँदैन । राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्प निर्वाचि भएपछि रिक्त राखिएको तिब्बत पोलिसी एक्ट, २००२ अनुसारको ‘तिब्बती मामिलाका लागि विशेष संयोजक‘ नियुक्त गरेर अमेरिकी सरकारले आफ्नो समर्थन पुन जाहेर गर्नसक्छ । संसद्ले सबै तिब्बती राजबन्दीको रिहाइको माग तथा तिब्बतमा समान पहुँचसम्बन्धी ऐन पारि गर्न सक्छ ।
बेइजिङ ओलम्पिक, २००८ पछि एक दशक भइसकेको छ । परन्तु, चिनियाँ सरकारले मानव अधिकारको चर्चै गर्न छाडेको अहिलेको अवस्थामा अन्तर्राष्ट्रिय समुदाय भने कहिल्यै रोकिनु हुँदैन । अहिले संसारमा धेरैले ध्यान नदिए पनि तिब्बतभित्र तिब्बती जनताले आफ्नो संघर्ष त्यागेका छैनन् भन्ने म विश्वास दिलाउँछु ।
(तिब्बती वृत्तचित्र निर्माता तथा राजनीतिक कार्यकर्ता)
बाह्रखरी र प्रोजेक्ट सिन्डिकेटको सहकार्य
Copyright: Project Syndicate, 2018.