बलियो मुलुकले आड दिएपछि निर्धाहरूको सबै अधिकार कसरी सजिलै खोसिन्छ भन्ने ज्ज्वलन्त उदाहरण भुटानी शरणार्थीको अवस्था हो । पूर्वी नेपालमा विगत ३० वर्षदेखि शरण लिइरहेको करिब सबा लाख भुटानीहरूमाथि भएको अन्यायप्रति विश्व समुदाय कहिल्यै गम्भीर भएन । नेपाली भाषी हुनु नै उनीहरूको सबैभन्दा ठूलो ‘अपराध’ बन्न पुग्यो । म्यान्मारको सरकारले रोहिंग्या मुसलमानहरूलाई धर्मका कारण उठीवास लगाएजस्तै भाषा, संस्कृति र धर्मका कारण नेपाली भाषी भुटानीहरूलाई लखेटिएको थियो । तर, संसारले कहिल्यै तिनीहरूमाथि भएको अन्यायलाई गम्भीरतापूर्वक लिएन । पश्चिमी मुलुकहरूले नेपालका विभिन्न शिविरमा बसेको शरणार्थीलाई अमेरिकालगायत केही मुलुकमा बसाए । परन्तु, भुटानको सत्ताले उनीहरूमाथि गरेको ‘जाति संहार’को विषय उठाएनन् । अरू त अरू सबा लाखभन्दा बढी शरणार्थीको बोझ थेग्न कठिन हुँदासमेत नेपालले पनि शरणार्थी समस्यालाई खुलेर अन्तर्राष्ट्रियकरण गरेन । भुटानले नेपाली भाषी नागरिकलाई ‘जाति संहार‘ कै शैलीमा गरेको दमनलाई नेपालले मानव अधिकारको विषय बनाउन चाहेन । भुटानी शरणार्थीले धेरै पहिलेदेखि यस समस्यामा भारतको मध्यस्थता खोज्दै आएका छन् । यही क्रममा अहिले भारत र नेपालका प्रधानमन्त्रीसँग स्वदेश फर्कने वातावरण बनायदिन याचना गरेका छन् ।

भुटानसँग नेपालको सीमा जोडिएको छैन । यस दृष्टिका नेपाल तेस्रो मुलुक हे । जीवन संकटमा परेपछि देशबाट भागेका भुटानीहरूलाई शरण दिनुपर्ने पहिलो दायित्व भारतको हो । तर, भारतले सधैँ नै भुटानका निरंकुश शासकलाई साथ दियो । भारतकै आडमा भुटानले उनीहरूको ससम्मान घर फर्कन पाउने नैसर्गिक अधिकार खोस्यो । अमेरिकालगायत पश्चिमी देशहरू नेपालको बोझ हल्का गर्न र भुटानमा नेपाली भाषीलाई अल्पसंख्यक बनाउन शरणार्थीहरूलाई आफ्नो मुलुकमा बस्न दिन बरु तयार भए तर तिनले भुटानले मानव अधिकारको खुला उल्लंघन गरेको विषय उठाएनन् । अहिले रोहिंग्या शरणार्थीको समस्या उठाएजसरी पश्चिम र मानव अधिकार समुदायले यिनको अवस्था पनि उठाएको भए उनीहरू पराइ मुलुकमा ओत लाग्न जानुपर्ने थिएन । भुटान फर्केर आफ्नै माटोमा जरा फैलाउन सक्ने थिए । तर, अब धेरै समय बितिसक्यो । नेपाल भएका करिब सबा लाखभन्दा बढी भुटानीमध्ये एक लाख १० हजार भन्दा बढीलाई तेस्रो मुलुकमा पुनर्वास गराइएको छ । तर, अझै पनि १०–१५ हजार नेपाली भाषी भुटानी नेपालमा अलपत्र परेका छन् । 

विख्यात नेपाली नाटककार बालकृष्ण समले लेखेका छन् – ‘‘देशभक्ति त मर्दैन चुत्थै देश भए पनि’’ । भुटानीहरूको देशभक्तिले उनीहरूलाई अझै हरेस खान दिएको छैन । यस्तै उनीहरूले भारतको आड पाउँदासम्म भुटान सरकारले शरणार्थीलाई फर्केर जान दिनेछैन भन्ने पनि बुझेका छन् । नेपालसँग उनीहरूको गुनासो नेपालले आफ्नो समस्यालाई उठाउनु पर्ने मञ्चहरूमा उठाएन भन्ने नै हो । उनीहरू नेपाली भाषी भएकाले नेपालको सांस्कृतिक निकटता छ । यस्तै, नेपाल भूमिमा भएकाले उनीहरूप्रति नेपालको दायित्व पनि छ । अब नेपाली भाषीका कारण भुटानमा शासकहरू अल्पसंख्यामा पर्न सक्ने खतरा पनि रहेन । नेपाल राजनीतिक संक्रमणबाट पनि मुक्त भएको छ । उत्तम त भुटानले नै आफ्ना नागरिकलाई ससम्मान स्वदेश फिर्ता बोलाउनु हुन्थ्यो तर त्यो सम्भव देखिएन । यसैले भुटानी शरणार्थीप्रतिको दायित्व बोध गरेर नेपालले भारतका प्रधानमन्त्रीको नेपाल भ्रमणका अवसरका भुटानीहरूलाई फर्केर आफ्नो मुलुकमा जान बाटो दिनुपर्ने भारतको कर्तव्य स्मरण गराइदिनुपर्छ । अहिलेसम्म जति नै ज्यादती सहन परे पनि भुटानी शरणार्थीहरूले हिंसात्मक बाटो अपनाएका छैनन् । तर, तिनको पनि त धैर्यको बाँध टुट्न सक्छ । नेपाल र भारत दुवैले यो मानवीय पक्ष पनि बिर्सनु हुँदैन ।