जापानको ओसाका अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल समुद्रलाई पुरेर बनाएको भन्ने थाहा थियो तर टापु नै टापुको देश जापानका सबै टापुलाई रेल सेवाले जोडेको छ भन्ने धेरैपछि थाहा भयो । समुद्रको पिँधमुनि पनि रेल लाइन बिछ्याएर पूरै  देश जोड्ने कार्य जापानी विकासको अर्को विशेषता हो । 

हाम्रो देश नेपालसँग तुलना गरेर जापानको विकासको कुरा गर्नु धेरै अर्थमा सुहाउँदैन ।

जापानका साना र दुर्गम भनिने सहरहरू हाम्रो राजधानीभन्दा धेरै राम्रा, व्यवस्थित र सुविधा सम्पन्न छन् । केही वर्ष यता पढाइका क्रममा जापानको क्योटो सहरमा बस्दै आएको छु । कुराकानीका सिलसिलामा आफू यसभन्दा पहिले जापानको मत्सुयामा भन्ने सहरमा बसेको भन्ने गर्छु  । क्योटो बासीको सहज प्रतिक्रिया चाहिँ - ए त्यो दुर्गम ठाउँमा के कामले बस्न पुग्यौ त ? भन्ने हुन्छ । तर, नेपालीको आँखामा त मत्सुयामा एकदम विकसित सहर देखिन्छ । काठमाडौं हेरेर फराकिला सड़क, ठूला सपिंग मल र सुविधा सम्पन्न एयरपोर्ट रहेको त्यो सफा र व्यवस्थित सहर हाम्रा लागि दुर्गम ठानिन सक्तैन । 

मत्सुयामा बसेका बेला चिनेको एकजना साथीले बारम्बार बोलाएर कर गरेपछि म हालै सोही सहर रहेको सिकोकु भन्ने टापुको अर्को निहामा भन्ने सहरमा गएँ । उसले क्योटो ठूलो सहर र आफू बस्ने ठाउँ चाहिँ एकदम दुर्गम भन्ने गर्थ्यो । उसले प्रायः फोनमा त्यसो भनिरहँदा निहामा सायद दुर्गमै होला भन्ने सोचेको थिएँ । तर निहामा मेरो कल्पनाभन्दा बिलकुल फरक पाएँ । उस्तै फराकिला सड़क, सबैखालका मोटर गाडी, चौबिसै घन्टा खुल्ने पसल, सपिंग मलहरू अर्थात्  एउटा सहरमा हुनुपर्ने सबै सेवा र सुविधा थिए । तुलनात्मक हिसाबले सहरको फैलावट केही सानो थियो । रेल र बस सेवा भए पनि निहामामा एयरपोर्ट रहनेछ। स्कुल भवनहरू ठूला थिए र तिनका कम्पाउन्ड पनि । वार्ड कार्यालय पनि भव्य थियो । साथै अरू होटल र रेजिडेंसियल भवन पनि भव्य देखिन्थे। विश्वविद्यालय भने रहनेछ । तर, निहामा हाम्रो काठमाडौं वा अन्य सहरभन्दा धेरै व्यवस्थित र विकसित छ । 

यो हामी सबैलाई खड्किने प्रश्न हो र हाम्रो आआफ्नै बुझाइ र व्याख्या हुनसक्छ । 

विकास मेरो अध्ययन अनुसन्धानको विषय होइन तर जापानको यस प्रगतिमा - विधिको साशन र शिक्षा छेत्रमा जापानको लगानी प्रमुख हुन्  जस्तो लाग्छ । कामको समयमा  खटेर काम गर्नसक्ने, राष्ट्रप्रेम र नागरिक उत्तरदायित्त्वको भावना जस्ता अन्य धेरै कुराको पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन सक्छ । 

भ्रष्टाचार शून्य मुलुक बिरलै होला । तर, जापानजस्ता मुलुकले भ्रष्टाचार रोक्ने वा त्यस्को प्रतिरोध गर्ने प्रणाली बसालेका छन् । साथै कुनै काम गर्दा विधि पुर्‍याएर गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यो विधि कागजमा मात्र सीमित राख्ने काम पनि हुनसक्छ तर मैले देखेको चाहिँ कसैले ढल वा पानीका लागि सडक खन्छ भने उसले त्यो सडक काम सकेपछि पहिलेकै अबस्थामा ल्याएको हुन्छ । अर्थात् पिच गरेर छाड्छ चाहे त्यो व्यक्तिविशेष होस् वा एउटा कम्पनी । 

बूढाबुढी र अशक्तका लागि राम्रो व्यवस्था रहेछ । मेरो साथीले क्याम्पसको पढाइ सकेपछि एउटा ठूलो कंपनीमा जागिर पाएको थियो । तर उसलाई डिप्रेसनको समस्या थियो र बिस्तारै सोही समस्याले गर्दा उसले जागिर छोड्नु पर्‍यो र ऊ टोक्योबाट आफ्नो जन्म घर निहामा आएर बस्न थाल्यो । मनोचिकित्सकसँग उपचार गराउँदै औषधि सेवन गर्दा उसमा सुधार आउँदै छ । तर चिकित्सकले उसलाई आजीवन औषधि आवस्यक पर्छ भनेर मनोरोगी घोषणा गरिदियो । तत्पश्चात्, सरकारले उसलाई तीस लाख जापानिज येन प्रदान गर्‍यो जीवन गुजाराको लागि । त्यबाहेक उसले मासिक ६५ हजार येन भत्ता पाउँछ । अहिले उसको स्वास्थ्यमा धेरै सुधार भएको छ र विगत करिब एक वर्षदेखि ऊ एउटा स्थानीय कम्पनीमा काम गर्छ । सो कम्पनीले मानसिक स्थिति कमजोर भएकाहरूलाई लक्षित गरेर काम दिँदो रहेछ ।

मलाई लागेको - व्यवस्था बन्यो भने कसैले दु:ख पाउनु नपर्ने रहेछ । राजनीतिकर्मीलाई भन्न मन लागेको छ - देशमा एउटा राम्रो व्यवस्था, सामाजिक शैली बसाल्न सकेदेखि तपाईंहरूलाई भ्रष्टाचार गरेर यती राम्रो देशलाई नरक बनाउन हुँदैन ।

भ्रष्टाचार गरेर थुपारेको धनले छोराछोरी र अन्य साखासन्तानको भविष्य सुनिश्चित गर्दैन । क्षमता, लगन र असल आचरण नभएका सन्तान कुन बेला कुलतमा लाग्छन् र आफूले कुख्यात बनेर र कुकर्म गरेर कमाएको धन कतिखेर नष्ट गर्छन् ठेगान हुँदैन । फेरि कुनै दीर्घ रोगको सिकार भएमा एक एक जनाले सञ्चित गरेको धन धेरै टिक्दैन । तर, राज्य बलियो भएमा, राम्रो प्रणालीमा राज्य र समाज चलेमा त्यसले सबै नागरिकको जीवनको सेवा र रक्षा गर्दो रहेछ । त्यसका लागि दक्ष र असल आचरण भएका कर्मठ जनशक्ति चाइयो। धर्मको डर त हामीलाई यो कालखण्डमा  खासै नहोला तर जिम्मेवार नागरिक बन्ने विकल्प पनि अँगाल्न सकेका छैनौ । न आत्मअनुशाशन छ न कुनै आदर्शप्रतिको झुकाव र लगन । यस्तो अवस्थामा विकासको कल्पना गर्नु मिथ्यामात्र साबित होला । 

दक्ष जनशक्ति उत्पादनका लागि जापानले शिक्षा क्षेत्रमा धेरै लगानी गरेको पाइन्छ । जापानका विद्यालयहरूको भौतिक संरचनाको तुलना हाम्रा विश्वविद्यालयसँग गर्न मिल्दैन । जापानमा प्राध्यापकले प्राप्त गर्ने सुविधा र सम्मान हाम्रो देशमा कल्पना गर्न पनि सकिँदैन । हम्रोमा रट्ने, घोक्ने र केही हदसम्म थेसिससम्म सार्ने प्रवृत्ति छ । यस्तो अवस्थामा नयाँपन र सृजनाको कल्पना कसरी गर्न सकिएला?  

अअनि हाम्रो सोच बासी, चेतना बासी, प्रणाली उही, व्यवहार उस्तै । तैपनि, अरू देशले गरेको प्रगति देखेर यथास्थितिमा हामी पनि विकासको राग अलाप्छौँ, कल्पना गर्छौं । किन्तु, प्रतिफल शून्य । त्यसपछि हरतहमा वितृष्णा र वैराग्य। अनि सबैलाई दोष लगाउने, गल्ती देखाउने, गरिब देशमा जन्मेकोमा आफैँलाई धिक्कार्ने । देशले धेरै राजनीतिक उथलपुथल देख्यो, धेरै सपना बाँडिए तर उपलब्धि निराशाजनक नै छ । त्यसोभन्दा सबैकुरा डाँबाडोल र नकारात्मक मात्रै भएका होइनन् । तर, जुन हिसाबले देशले प्रगतिको गति लिनुपर्ने हो त्यसो हुनसकेन । 

हामी नागरिकको पनि जिम्मेवारी छ । देशमै बसेर राम्रा काम गर्ने पनि छन् । तर, देशलाई दिशा प्रदान गर्ने त सत्ताको बागडोर सम्हाल्नेले हो । देशलाई नवीन स्वरूप दिने हो भने राज्यले शिक्षालाई प्रथमिकता दिनुपर्छ । विश्वविद्यालयलाई सुविधा सम्पन्न बनाउनुपर्छ । अनुसन्धानमा धेरै खर्च गर्न सक्नुपर्छ । हामीकहाँ धेरै योग्य जनशक्ति छ । तर, आफ्नो सीपको विकास वा सदुपयोग गर्न नसकेर धेरैजसो पलायन हुन बाध्य छन् । 

 

जापानको अहिलेको विकासको एउटा बलियो आधार सन् १९८० तिर शिक्षा क्षेत्रमा हालेको जग हो । अहिले चीनले शिक्षामा निकै जोड दिएको छ भन्ने सुनिन्छ । त्यस्को परिणाम केही दशकपछि पक्कै देखिनेछ । भौतिक पूर्वाधार विकासको अर्को महत्वपूर्ण खम्बा रहेछ । हामीकहाँ त्यसका लागि पर्याप्त जनशक्ति छ र आर्थिक स्रोतको कमीजस्तो पनि लाग्दैन। सत्तालाई 'दुहुनो गाई' ठान्ने र टिकुन्जेल  जनताको आँखामा छारो हाल्दै सकेसम्म दोहन गर्ने, अनि सरकारको काम कहिले जाला घामको पुरानो ढर्राले  विकासको गति शून्य प्रायः हुनपुगेकोजस्तो लग्छ । राष्ट्र बने हाम्रो भविष्य सुनिश्चित छ भन्ने भावाना दृढ राख्न सके र सकारात्मक मनःस्थितिले अगाडि बढे विकास हाम्रा लागि पनि दिवास्वप्न होइन ।

 

(हाल जापानमा अध्यनरत)