बोक्सीको आरोपमा महिलामाथि दुव्र्यवहार र यातना दिइएका घटनाको दोषी को हो ? बोक्सी हुन्छन् कि बनाइन्छन् ? ती अनुहारहरू कसका हुन्, जो महिलालाई बोक्सी घोषित गर्छन् ? र, ती को हुन् जो सबै देखेर पनि मौन बस्छन् ?

मण्डला थिएटरमा चलिरहेको नाटक ‘बोक्सीको घर’ले यिनै समसामयिक प्रश्नहरू सोध्दै एक जटिल सामाजिक समस्याको जरो केलाउने आँट गरेको छ । सुलक्षण भारतीको लेखन र निर्देशनमा सरिता गिरीको एकल अभिनय रहेको यो नाटकले एक महिलाको यात्रा कोरेको छ, जहाँ हिँड्नुको कारण थाहा नपाउँदै उनी बीचबाटै हराएकी छन् ।

समाजमा घटेका धेरै घटनाहरू सुनेर पनि हामी नजिक पुग्दैनौं । नजिकको कसैलाई नपरुन्जेल त हामीलाई थाहा पनि हुँदैन कि घटना घट्छ र कसैलाई पिरोल्छ । त्यसैले हो, दिनहुँजसो अमानवीय घटनाहरू सार्वजनिक हुँदा पनि हामी चुपचाप बसिरहेका छौं । नाटकको प्रश्न छ, निदाएजस्तो गरेर कतै हामी त्यस्ता घटनाहरूलाई मौन स्वीकृति दिइरहेका त छैनौं ? 

एकल अभिनयमा नाटक पस्किनु चुनौतीको काम हो । थोरै घटना र संवादमा धेरै कुरा बताउनुपर्छ । सिम्बोलहरूको बढी सहायता चाहिने भएकाले दृश्य क्लिष्ट भइदिन्छन् । बन्यो भने नाटक शक्तिशाली बन्छ र बनेन भने नराम्रो गरी चिप्लिन्छ । यस अर्थमा लेखक तथा निर्देशक सुरक्षण भारतीले जोखिम मोलेका हुन्, जसमा उनी असफल भएका छैनन् ।

नाटकको सेट कलात्मक र सांकेतिक छ । भुइँमा पहिला गिटी अनि त्यसपछि बालुवा हुँदै माटो आउँछ । गिटी र बालुवाले पात्रको बाल्यकालको प्रतिनिधित्व गर्छन्, जसले डोर्‍याएर उनलाई माटोसम्म पुर्‍याउँछन् । यो सबैको जीवनको रीत हो । तर, नाटकमा माटो खण्डको रंग तीनवटा छन्, क्रमशः रातो, कालो र सेतो । उनी विवाह गरेर गएपछिको घर यिनै तीनवटा माटोको खण्डमा बनाइएको छ, जहाँ एउटा पिपलको रुख पनि उभिएको छ । एक नारी जो रातो रंग लिएर कसैसँग मिसिन्छिन्, जीवनको कालो रंगहरू खपेर बस्छिन् र सेतो जीवनको सजाय काट्छिन् । नाटकले प्रश्न गर्छ, पुरुषको यात्रा र महिलाको यात्रामा फरक किन भयो ? दुवैले समान बाँच्ने उमेरमा माटोको रंग अलग–अलग किन ? 

नाटक सुरु हुँदा दर्शकको पछाडिबाट उज्यालो फोकस दिएर थोरै–थोरै उज्यालो मञ्चमा बाँडिन्छ, अनुसन्धान गर्दा प्रहरीले लाइटको फोकस बालेजस्तो । यो हामीले कुनै पनि घटनालार्ई हेर्ने तरिकाको सांकेतिक रूप हो । हामी जुनसुकै कुरा पनि थोरै देखेर मूल्यांकन गर्न अभ्यस्त छौं । लाइटले देखाएजति उज्यालो हेरेर कोठा यस्तो छ भनेर भन्नु भूल हो । बोक्सीको हकमा पनि त्यही कुरा लागू हुन्छ । हामी बोक्सी भन्ने शब्दसँग परिचित छौं । बोक्सीको आरोपमा धेरै महिलामाथि भएका अमानवीय घटनाहरूलाई समाचारमा सुनेका पनि छौं । तर, कोही मान्छे बोक्सी कसरी बन्छ भन्ने बारेमा बेखबर छौं । ऊ बोक्सी बन्नुको पछाडि कस्ता–कस्ता घटना भएका हुन सक्छन् भन्ने प्रश्न आफूलाई कहिल्यै पनि सोध्दैनौं । त्यसैले नाटकको पात्र भन्छिन्–

एउटा धागो चुँडिन्छ 

पर्दा खस्छ

न दोष धागोको हो, न पर्दाको

दोष त बेहोसीपनको भयो

पर्दाअगाडि र पर्दापछाडिको चित्रण फरक हुन सक्छ ।

नाटकले भन्न खोजेको कुरा यो हो कि देखिइरहेको पर्दाअगाडिको बोक्सीको अनुहार पर्दापछाडिको वास्तविकता फरक छ । नाटककी भुन्टी पात्रलाई बनाएझैं हाम्रै समाजको बाल विवाहजस्ता कुसंस्कारहरूले कुनै अवोध बालिकालाई पोई टोकुवा बनाइदिन्छ । उनका ससुराजस्ता कलंक हुन सक्छन्, जसले पहिला बुहारीलाई बलात्कार गर्छन् र पछि बोक्सी भनेर दिसा चटाउन अग्रसर हुन्छन् । उनकी सासू र आमाजस्ती लाचार महिलाहरू हुन सक्छन्, जसले आफू महिला हुनुको यथार्थ बिर्सेर अर्को महिलाको घाउमा नुन लाउन विवश छन् ।

नाटकको एक दृश्य साह्रै मार्मिक छ । विवाह गरेर लगेपछि उनका श्रीमान्ले माया गरेको भन्दै पटक–पटक बलात्कार गर्छ, जसले गर्दा उनलाई ‘माया’ शब्दप्रति नै घृणा लाग्न थाल्छ । उनी केही दिनपछि घर फर्किन्छिन् र आमालाई सबै कुरा बताउँछिन् । तर, आमाले त्यसको विरोधको साटो अबका दिनमा उसले त्यसैगरी माया गरिरहने र उनले पनि त्यसैगरी माया गरिरहनुपर्ने बताएपछि उनी प्रश्न गर्छिन्, “आमा ! बाले पनि तपार्इंलाई त्यसैगरी माया गर्नुहुन्छ हो ?”

यो संवादले उठाएको मुद्दा गहन छ, किनकि आमाले जे सिकाइन्, त्यो उनलाई पनि कसैले सिकाएको थियो । यदि कसैले सिकाएको कुरा गलत हो भन्ने थाहा भएपछि पनि त्यसलाई अर्को पुस्तालाई सिकाउँदा सच्याएर सिकाइएन भने समाज जस्ताको त्यस्तै रहन्छ । 

नाटकको सबैभन्दा सबल पक्ष के भने यसले समस्या समाधानमा हात हालेको छैन । केवल समस्याको जरोलाई छताछुल्ल पारिदिएको छ । यहाँ देखाइएको कारण एउटा प्रतिनिधिमात्र हो, यस्ता कारणहरू अरु पनि थुप्रै हुन सक्छन् भनिदिएको छ । समस्याको पहिचान गरी बोक्सीलाई बोक्सीको रूपमा नभई हाम्रो चेतनाको कमजोरीको रूपमा स्वीकारेर आफ्नो मानसिक कमजोरीलाई हटाउने आग्रह गरेको छ नाटकले ।

भुन्टी पिपलका पातहरूलाई पात्र बनाएर कुरा गर्छिन् । पात्रको रूपमा पीपलको पातको र ‘प्रप्स’को रूपमा पिपलको रुखको प्रयोग दुवैको सांकेतिक महत्व छ । समाजको विश्वासअनुसार बोक्सी पीपलको रुखमा बस्छे भनिन्छ । वैज्ञानिक रूपमा पीपलको पातले सबैभन्दा धेरै अक्सिजन दिन्छ र हिन्दू धार्मिक विश्वासमा पीपललाई स्याहारकर्ता विष्णुको प्रतीक मानिन्छ । पीपलको रुख समाज हो भने पातहरू उसका साथीहरू हुन् । त्यत्रा मानिसहरूको भीडमा उनीसँग केही पातहरू थिए, जोसँग उनी बोल्थिन् । तर, समयले ती पातहरूलाई बिस्तारै उनीबाट खोस्दै लान्छ । उनी तिनीहरूलाई एक–एक गर्दै निमोठेर फ्याँक्दै जान्छिन् । र, त्यही पिपलको रुखमा बोक्सी भएर बस्न बाध्य हुन्छिन् । अन्तिममा सबैभन्दा बढी अक्सिजन फ्याँक्ने तथा स्याहारकर्ता विष्णुको प्रतीक पीपलकै रुखमा उनले जीवन समाप्त गर्छिन् । नाटकले एक पात्र बोक्सी बन्दा मौन बस्ने सबैलाई सांकेतिक रूपमा यही पिपलको रुखमार्फत निर्जीव बनाइदिएको छ ।

नाटकले दर्शकलाई डरदेखि करुणासम्मको यात्रा गराउँछ । चकमन्न रातको आवाज र सानो लाइटको उज्यालोमा देखाइएको पीपलको रुखमा बसिरहेकी महिलाको आकार देखिएर पात्र पहिलोपटक स्टेजमा आँउदा जोकोही झस्किन्छन् । यो गोथिक प्रयोगले डर उत्पन्न गरेर नाटक सुरु गर्छ । दर्शकलाई नाटकको गहिराइमा लैजाने प्रयोग हो यो नाटककारको । धेरैले यसलाई नकारात्मक रूपमा पनि लिन सक्छन् । त्यो तहको भयंकर दृश्य जरुरी थिएन कि जस्तो पनि लाग्छ नाटक सकिँदा । तर, त्यसको जवाफ भने निर्देशकसँग छ । उनी दर्शकलाई झट्ट देखिने तस्बिरबाट पूरै कथासम्म लिएर जान चाहान्छन् । यसका लागि पहिला बोक्सी देखेर दर्शक डराउनु अनिवार्य थियो ।

जब मानिस डराउँछ, तब उसले आफूलाई सुरक्षित पार्ने उपायबाहेक केही पनि सोच्दैन । समाजले बोक्सीको बारेमा हामीलाई यस्तो डर बाँडिदिएको छ कि हामी त्यसको उन्मूलनकर्ता बनेर आफूमाथि समस्या निम्त्याउनै चाहँदैनौं । यदि कोही यसलाई बुझेर तम्सियो भने पनि या त ऊ परिवारबाट रोकिन्छ या त समाजले उसैलाई बहिष्कार गरिदिन्छ । नाटकले महिला बोक्सी बन्न सक्ने एक कारणलाई विषयगत रूपमा स्टेजमा उतारेर सबैलाई झकझक्याउँदै यो अपिल गरेको छ कि ‘बोक्सी’ हामीले नै कसैलाई बनाएका हौं । हामीले चाह्यौं भने यसलाई रोक्न सक्छौं । हामीले चाह्यौं भने एक निर्दोष बालिकाको पढ्ने उमेर टोकेर उनलाई लोग्ने टोकुवा बनाउने बालविवाह अपराध हो भनेर त्यसको रोक्ने पहल सुरु गर्न सक्छौं ।

उनले मायालाई बलात्कार बुझेकी छन्, जुन उसका २४ वर्ष जेठा लोग्नेले उनलाई सिकाए । उनले जीवन भनेको रातोदेखि सेतोसम्म पुग्नु भन्ने बुझिन्, जुन कुरा उनलाई समाजले सिकायो । उनले हाँसोलाई पीडाभन्दा बाहिर कहिल्यै देखिनन् । रातलाई राक्षसभन्दा नजिकको कहिल्यै ठानिनन् । उनी रातसँग डराएर भनिरहिन्, “मलाई अन्धकारसँग डर लाग्छ । काला रंगहरूसँग डर लाग्छ । रातरातै ब्युँझने राक्षसहरूसँग डर लाग्छ ।” तर, उनको नजिक आएर कसैले ढाडस बदिएनन् । सबै उनीसँग डराइरहे, उनी रातसँग डराइरहिन् । उनको चित्कार जति हराउँदै गयो, त्यति मान्छे उनीसँग डराउँदै गए । डराउँदा डराउँदै उनले मृत्यु अँगालिन्, तर विडम्बना ! समाजका सबै मान्छे आफू उनको मृत्युको कारण हो भन्ने भुलेर उनको अदृश्य आत्मासँग पनि डराइरहेछन् । 

तर, बोक्सी प्रथाजस्तो सामाजिक समस्यालाई स्टेजमा ल्याएर दर्शकलाई सोच्न बाध्य गराउने नाटकले संरचनागत हिसाबमा केही गल्ती पनि गरेको छ । कतिपय स्थानमा अनावश्यक दृश्यहरू छिराइएको भान हुन्छ । उनको श्रीमान् तुइन चुँडिएर मरेको र उनी बेला–बेला नदीको किनारमा गइरहने प्रसंगले नाटकलाई खासै धेरै बल पु¥याएको जस्तो लाग्दैन । यहाँ सामान्य मृत्युकै विषयलाई सर्वव्यापक बनाउन पर्याप्त हुन्थ्यो । कहीँकहीँ घटनालाई विकास गर्नुको साटो जीवन दर्शनलाई थोपर्ने प्रयास गरेको भान हुन्छ । उनले श्रीमान्को घर जाँदै गर्दा सँगै पढेको साथी रवीलाई भेट्दा ‘जीवन पढ्दैछु’ भनेर जवाफ दिनुको साटो जवाफ दिनै नसकेको भए नाटकले झनै प्रभाव पार्न सक्थ्यो ।

अर्को एक दृश्यमा उनलाई आमाले घरको काम सिकाउँदै गरेको देखाइएको छ, जहाँ बोल्ने पात्र उनी हुन् कि आमा भन्ने खुल्दैन । पात्रले ‘देखिस् घाँसदाउरा यसरी गर्ने रे ! भन्छिन् । घर यसरी लिप्ने रे’ भन्दै काम गर्छिन् । त्यो ‘रे’ भनेर कसलाई सुनाएकी हुन् खुल्दैन । आमा बनेर सिकाएको हो भने यसरी गर्ने मात्र भन्नुपथ्र्यो ।

नाटकको लेखनमा पनि समस्या देखिन्छ । दृश्यहरूमा अभिनयमार्फत पर्याप्त मेहनत गर्ने ठाउँमा डाइलग बोलेर नाटकलाई फिक्का पारिएको छ । उनले श्रीमान् बितेपछि रातोबाट सेतो लुगा लगाउँदै गर्दा ‘अब म विधवा भएँ’ भन्नु जरुरी नै थिएन । यस्तै ‘रंगहरू खोसिए’ भन्ने कुरा पनि गर्दा देखिन्थ्यो । उनले भगवानलाई गरेको गाली अति सामान्य ‘तेरो शाखा सन्तान बोक्सी’ भनेर नभनेको भए नै शक्तिशाली हुन्थ्यो ।

यस्तै एक दृश्यमा नाटककै शक्तिशाली हुन सक्ने ठाँउ शब्दहरूले बिगारेका छन् । ‘मेरा शब्दहरू फुटेनन्’ भन्दै आवाज क्रमशः सानो सानो हुँदै गएर म्युट भएको सिनमा पछि ‘म लाटी भएँ’ भनेर नभनेको भए त्यसको तौल अर्कै हुनेथियो ।

समग्र नाटकभर पात्रले आवाज बढी निकालेर रोएजस्तो लाग्छ । त्यसैको कारणले भिन्न परिस्थितिमा आउनुपर्ने दृश्यको फिल दर्शकसम्म पुग्न पाएको छैन । सम्भवतः मौन आँसु (साइलेन्ट टियर्स)ले विषयको गाम्भीर्यतालाई अझै शक्तिशाली बनाउन सक्थ्यो । 

समग्रमा ‘बोक्सीको घर’लाई कमजोरीसहितको प्रयोगवादी नाटक भन्न सकिन्छ । सामाजिक विषयप्रतिको चेतना र एक महिला पात्रलाई विषयगत गहिराइमा लैजाने प्रयत्नले नाटकलाई हेर्न लायक बनाएको छ । एकल अभिनयमा सरिता गिरीको अभिनयको प्रशंसा भइरहनेछ ।