मंगलबार थापाथलीस्थित बाह्रखरीको कार्यालयमा आइपुग्दा असिनपसिन थिए उनी । घडीले अपरान्हको साढे ४ बजाइरहेको थियो । उनी भन्दैथिए, “५ बजे रेकर्डिङका लागि गुञ्जन रेकर्डिङ स्टुडियो पुग्नु छ ।”

“त्यसो भए तपाईंलाई ढिलो हुने भयो,” मैले भनेँ ।

“हुँदैन, १५–२० मिनेट ढिलो भए पनि पुग्नुपर्छ,” प्रत्युत्तरमा उनले भने ।

त्यसपछि उनले फरर आफ्नो कथा सुनाए ।

उनी– यानेकि चल्तीका गजल गायक राज सिग्देल ।

 

० ० ०

सानैदेखि संगीतमा झुकाव राख्थेँ म । जन्मजात नै ममा संगीत मन पराउने र अभ्यास गर्ने गुण आएको थियो सायद । त्यसैलाई मैले पछ्याउँदै गएँ । त्यो समय रेडियो नेपालमा गीत बज्थे । एफएम नआइसकेकाले संगीतको सबैभन्दा भरपर्दो स्रोत रेडियो नेपाल नै थियो । म पनि रेडियोमै रमाएँ । त्यसबाहेक स्कुल र गाउँमा हुने स्टेज कार्यक्रममा ठूला–ठूला माइक र साउन्ड बक्सहरूमा गीत बज्थे । माहोल नै फरक हुन्थ्यो । सधैं त्यसैगरी गीत बजे हुन्थ्यो जस्तो लाग्थ्यो । तर, त्यस्तो कहाँ हुन्थ्यो र !

स्कुलमा कार्यक्रमहरू हुन्थे । त्यसमा म सधैं भाग लिन्थेँ र गीत गाउँथें । प्रतिक्रिया राम्रो आउँथ्यो । ‘तेरो स्वर राम्रो छ’ भन्थे सबैले, म पुलकित हुन्थेँ । ओहो ! म पनि गाउन सक्छु भन्ने लाग्थ्यो ।     

 

म कक्षा ९ मा पढ्दै थिएँ । हिमालय युवा क्लबले सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजना ग¥यो । मैले त्यहाँ आफ्नो कला देखाउने अवसर पाएँ । त्यहाँ गीत गाएँ तर कुन गीत गाएँ भन्ने अहिले याद छैन । नारायण गोपालको गीत नै गाएको थिएँ । त्यो कार्यक्रम मेरा लागि वरदान बन्यो । मेरो गलाको सबैले मुक्तकण्ठले प्रशंसा गरे । मलाई पनि मेरो स्वर राम्रै रहेछ भन्ने लाग्यो, गाउन सक्ने रहेछु भन्ने आत्मविश्वास पलाएर आयो । 

त्यसपछि म गाउँको सानोतिनो हिरो नै भएँ । मेरो गाउँबाट धेरै टाढाका स्कुल तथा क्लबमा कार्यक्रम हुँदा मलाई निम्तो आउन थाल्यो । ‘अतिथि बनेर कार्यक्रमको शोभा बढाइदिनुप¥यो’ भनेर बन्द खाममा चिठ्ठी आउँदा निकै आनन्द आउँथ्यो । ठूलै मान्छे पो भएछु जस्तो पनि लाग्थ्यो । कलिलो उमेरमा चौतर्फी प्रशंसाले होला, मन फुरुंग हुन्थ्यो । स्वाभाविक पनि थियो, त्यो बालसुलभ गुण पनि हो ।  

 

हुन त हाम्रोतिर लोकदोहोरी धेरै सुनिन्छ । लोकदोहोरीका स्रष्टा तथा सर्जक पनि धेरै हुनुहुन्छ । तर, मलाई भने आधुनिक गजल नै बढी मन प¥यो । आधुनिक र गजल के हो भनेर बुझेर होइन, नबुझ्दै मलाई त्यसले छोयो र म त्यतैतर्फ आकर्षित भएँ । 

मलाई गह्रुँगा गीतहरू मन पर्थे । आधुनिक र गजलमा मेरो रुचि थियो । किशोर कुमार, जगजित सिंहका गजल मलाई मन पर्थे । नारायणगोपाल, गोपाल योञ्जन र भक्तराजका आधुनिक गीतहरू मन पर्थे, जुन आज पनि कायमै छ । मेरो अवचेतन मनले मन पराएका गायक हो उहाँहरू । अझ भनौं, उहाँहरूको गायकी मलाई मन पर्दोरहेछ ।

 

थाहै नपाई मलाई बाँसुरीको धून मन पर्न थाल्यो । मैले पनि त्यस्तै बजाउनुपर्छ भन्ने लाग्यो । म आफैं बाँसको झ्याङमा गएर सानो बाँस खोज्थेँ र त्यसको टुप्पो काटेर बडो मेहनतले बाँसुरी बनाउँथें । कति पटक त प्वाल बनाउँदा बाँस फुट्थ्यो, तर पनि म हिम्मत हार्दिनथेँ, बनाएरै छाड्थेँ ।

 

बजाउन जान्दिनथेँ । सिकाइदिने पनि कोही थिएन । बेसुरमा बजाउँथेँ, कर्कश आवाज नै निस्किन्थ्यो । तर, पनि म त्यस्तै पनि बजाइरहन्थेँ । दिदीको घर भिमादमा थियो । त्यहाँ पुग्न घरबाट ४ घण्टा लाग्थ्यो । दिदीको घरमा जाँदा पनि बाँसुरी बजाउँदै जान्थेँ । बिस्तारै केही सुमधुर धून पनि निस्किन थालिसकेको थियो ।

 

०५७ सालमा एसएलसी दिएँ । त्यसपछि पढ्न भनेर काठमाडौं आएँ । काठमाडौंमा दाइ शालिकराम सिग्देल हुनुहुन्थ्यो, म उहाँसँगै बस्न थालेँ । काठमाडौं आउँदा पनि मेरो संगीतमोह भने हराएको थिएन । बरु उमेरसँगै बढ्दै थियो ।

दाइ संगीतको पारखी हुनुहुन्थ्यो । उहाँलाई मेरो संगीतप्रतिको झुकाव अवगत थियो । त्यसैले उहाँले मलाई नजरअन्दाज गर्नुभएन । संगीतका प्रशिक्षक चण्डीप्रसाद काफ्ले उहाँको साथी हुनुहुँदो रहेछ । संयोगवश उहाँ पनि हामी बसेकै ठाउँ गौशालामा बस्नुहुँदो रहेछ । दाइले मलाई उहाँसँग चिनाइदिनु भयो । उहाँसँग मेरो नियमित भेटघाट हुन थाल्यो र सिक्न पनि थालेँ । कुनै नयाँ धून कम्पोज भयो भने म उहाँलाई सुनाइहाल्थेँ । पछि उहाँसँगै नियमित सिक्न थालेँ ।

मलाई हरेक दुःखमा साथ दिने र मेरा प्रत्येक पाइलामा साथ दिने दाइले मलाई एकदिन वीरगन्जबाट आउँदा बर्थडे गिफ्ट हार्मोनियम ल्याइदिनुभयो । त्यो दिन दाइसँग म नतमस्तक भएको थिएँ । मलाई त्यो दिन संसार पाएजस्तो लागेको थियो ।

त्यसपछि मलाई मेरो स्वर संगीतमा मिसाउन झनै सजिलो भयो । त्यसमा नियमित अभ्यास गर्न थालेँ ।

 

पढाइ बीचमै छोडेर म फ्रान्स जाने भएँ, पैसा कमाउन । विदेश सयर गर्ने रहर पनि थियो । अवसर पनि विभिन्न तरिकाले जुट्यो । भारत हुँदै फ्रान्स जाँदै थिएँ । बाँसुरी त मेरो नशा थियो । भारतमा ४ हजार आईसीको बाँसुरी किनेँ । ४ वटा बाँसुरीको मुठो झोलामा हालेर फ्रान्स पसें म । ट्रान्जिटमा बसेर मज्जाले बाँसुरी बजाउँथेँ । फ्रान्समा हुँदा पनि दिनहुँ बाँसुरी बजाउँथेँ । पछिसम्म पनि ती बाँसुरी मसँगै थिए । 

जिन्दगी सधैँ सरल रेखामा नहिँड्दो रहेछ । कैयौं वक्ररेखाको यात्रा पनि गर्नुपर्दो रहेछ । म पनि अपवाद थिइनँ । वक्ररेखाले मलाई पनि पछ्याए । तिनको चंगुलमा फसेँ र सामना पनि गरेँ । फ्रान्स मैले सोचेजस्तो सजिलो रहेनछ । मानव तस्करहरूको जालोमा फसेको थिएँ म । विदेशको यात्रा त्यति सहज कहाँ हुन्छ र ! साउथ अफ्रिकाको माडागास्कर जेलमा ३ महिना बसेँ । त्यहाँबाट निस्किएर नेपाल आइपुग्न अर्को ३ महिना लाग्यो । जिन्दगीका अति असहज दिनमध्येका ती दिन पनि हुन्, जुन म कहिल्यै बिर्सिन्नँ ।

 

तानपुरा मोह

मध्यरातसम्म तानपुरासँगै खेलिरहने म बिहानैसम्म हातमा तानपुरा बोकेरै निदाएको छु कैयौं दिन । राति अबेरसम्म बसेर संगीतको अभ्यास गर्ने म बिहान ३–४ बजे उठेर फेरि उही तानपुरा र हार्मोनियममै हराउँथेँ । दिनरात यसरी गर्ने अभ्यासले मेरो जिउ सुकेर मुरली भएको थियो । मेरो त्यस्तो अवस्था देखेर हरेक दुःखमा साथ दिने दाइले ‘छोड्दे संगीत । पर्दैन सिक्न, छैन गायक बन्नु’ भन्नुहुन्थ्यो । तर, दाइका हरेक सुझाव शिरोपर गर्ने मैले त्यो आदेश भने मान्न सकिनँ । उहाँलाई चिन्ता थियो, भाइ संगीत सिक्दासिक्दै नढलोस् ।

हुन पनि हो । म पनि त्यस्तै थिएँ । संगीत मेरो नशा बनिसकेको थियो । म हरपल तानपुरा र बाँसुरीसँगै हुन्थेँ । मेरा साथी भन्नु नै यिनै थिए । जिउ सुकिरहेको थियो, मलाई त्यसको कुनै परवाह थिएन । मलाई केवल संगीत सिक्नु थियो । 

 

फ्रान्सबाट फर्किएपछि म लगभग डिप्रेसनको अवस्थामा पुगेको थिएँ । दाइले विभिन्न स्रोतबाट जुटाएको ७ लाख डुबेको थियो । मानव तस्करहरूले डुबाए पनि मलाई भने मैले नै यो ऋण बोकाएजस्तो लागिरहन्थ्यो । यही पिरलोले मलाई बेहोसी बनाएको थियो ।

गौशालामा कोठा थियो । पशुपति नजिकै भएकाले त्यतै टहलिने बानी प¥यो । साथीहरू पनि त्यस्तै भेटिए । पशुपति जानु र घण्टौं बस्नु मेरा लागि अर्को लत बन्यो । मलाई एकान्त मन पर्न थालेको थियो । मन भावुक हुन्थ्यो, रुन्थ्यो र भक्कानिन्थ्यो । अब के गर्ने भनेर उपाय खोज्थ्यो । कतै पनि बाटो देखिएको थिएन । जताततै तगारामात्र दृश्यमा आउँथे । अनि म फेरि उसैगरी हातको बाँसुरी बजाउँथेँ र मनको बह पोख्थेँ । 

 

गुरुसँग संगीत सिकिरहेकै थिएँ । त्यहीँ एकजना गंगा बहिनी पनि संगीत सिक्न आउनुहुन्थ्यो । म एल्बम निकाल्न राम्रो गीतको खोजीमा थिएँ । यसबारे संगीत कक्षामा कुरा चल्दा गंगा बहिनीले ‘मेरो मामा राम्रो गीत र गजल लेख्नुहुन्छ, उहाँसँग पनि लिन सक्नुहुन्छ’ भन्नुभयो । त्यसपछि मैले गंगाका मामा पुरुषोत्तम ढुंगेललाई भेटेँ । उहाँको डायरीमा निकै राम्रा गजलहरू रहेछन् । ‘ऊ जितेर गई या हारेर गई, नतिजा आफैँतिर पारेर गई’ धेरै मन प¥यो । 

योसहित पाँच वटा गीत संग्रह गरेर ‘गुरु’ एल्बम निकालेँ ०६८ सालमा । मैले त्यो एल्बम गुरुदक्षिणास्वरूप आफ्ना गुरु चण्डीप्रसाद काफ्लेलाई समर्पण गरेर निकालेको हुँ । १० वर्ष संगीत सिकेर निकालेको एल्बम हो ‘गुरु’ । ०६८ मै एल्बम बजारमा आए पनि यो गीत ०७० मा मात्रै हिट भयो । यो गीत हिट भएपछि बल्ल मलाई स्रोताले नोटिस गर्न थाल्नुभयो ।

गजल र आधुनिक गीत भनेका सागर रहेछन्, आफ्नै गतिमा मन्दमन्द बग्ने । चलचित्र र लोकदोहोरी गीतचाहिँ साउनको उर्लिंदो भेलजस्तो ।

मैले सोचेजस्तो पनि रहेनछ, नेपाली र संगीत उद्योग । गीत निकालेर मात्रै पनि नहुने रहेछ, त्यसको आक्रामक मार्केटिङ पनि गर्नुपर्ने रहेछ । सोच्थेँ, राम्रो सिर्जना भयो भने सञ्चारमाध्यम र स्रोता खोजीखोजी आउँछन् । तर, म भ्रममा बाँचिरहेको रहेछु ।

गीत निकालेपछि मेरो गीत भन्दै रेडियोमा जानुपर्ने रहेछ । मलाई कान्तिपुर एफएमको हेम दाइले बोलाएर कार्यक्रमको गेस्ट बन्न भन्नुभयो । मैले भनेँ, “म अहिलेसम्म नोटिस भइसकेको छैन । स्रोतालाई के भन्नू ? मसँग धेरै हिट नम्बर छैनन् ।”

उहाँले मलाई नाम टिपाएर क्युमा बसेका गायक÷गायिकाको लामो फाइल पल्टाएर देखाउनुभयो । म त छक्कै परेँ ।

 

मैले यहाँ चर्को अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा देखेँ । आफूभन्दा पछिल्लो पुस्तालाई ताते गराएर हिँड्ने हातहरू धारे हात लगाएर सराप्न प्रयोग हुँदा रहेछन् । अप्ठ्यारोमा समाइदिने हात पछि बसेर खुट्टा तान्न प्रयोग हुँदा रहेछन् । आफूलाई नेपाली संगीतको बाघ हुँ भनेर छाती फुलाउँदै हिँड्नेहरू अरुलाई सानोतिनो चरो सम्झने र त्यसलाई ठुँगीठुँगी मार्नुपर्छ भन्ने सोच लिएर पो हिँड्दा रहेछन् ! हामी जबसम्म यो भ्रम पालेर बस्छौँ, तबसम्म न हामी माथि उठ्न सक्छौँ, न हाम्रो संगीतले नै फड्को मार्न सक्छ ।

हाम्रो आफ्नै संगीत छैन । हामी भारतीय संगीत सिकिरहेका छौं र त्यसैलाई आफ्नो भनिरहेका छौं । हाम्रो आफ्नो संगीत त छ– त्यो हो लोकगीत । तर, अहिले यो सबैबाट उपेक्षित भएको छ । न राज्यले यसलाई हेरेको छ, न सर्जक तथा स्रष्टाले नै यसलाई आफूमा समाहित गर्न सकेका छन् । अहिले लोकगीत मेरो हो र यसका लागि म समर्पित छु भन्ने मान्छे मेरो नजरमा कोही छैन । लोकगीत हराउने अवस्थामा पुगिसकेको छ । 

गीतका आ–आफ्नै विधा हुन्छन् । लोक, आधुनिक, गजल, दोहोरी आदि । त्यसमा मेरो गलाले गजलका लागि अलि बढी ‘इन्टरटेन’ गर्छ । लोकगीत म चाहेर पनि गाउन सक्दिनँ ।

कलाकारिता बुझ्ने हृदय भएको नेता हामीकहाँ छैनन् । कलाकारिता बुझ्ने नेता नभएसम्म कला क्षेत्रको विकास हुँदैन । राज्यले कलाकारिताको संरक्षण र संवद्र्धनका लागि एउटा टिम खडा गर्नुपर्छ, जसले आफूलाई कला साहित्यको श्रीवृद्धिमा समर्पित भएर काम गरोस् ।

 

अहिलेसम्म २ सय गीत गाइसकें । ०७२ मा मात्रै ६० वटा गीत गाएँ । अहिलेसम्म ‘गुरु’बाहेक अरु एल्बम निस्किएका छैनन् । अरुकै गीत गाउन भ्याइनभ्याइ छ । तर, यसै वर्ष मेरो स्वरमा तीन वटा एकल एल्बम ‘तस्बिर’, ‘उपस्थिति’ र ‘शराव’ सार्वजनिक हुँदैछन् । हरि बास्ताकोटीको एलक शब्दमा ‘तस्बिर’, प्रकटकुरमार शिशिरको एकल शब्दमा ‘उपस्थिति’ र ज्ञानदेव हटुवालको एकल शब्दमा ‘शराव’मा काम भइरहेको छ ।