पू... !
एकनासले कराइरह्यो रेल ।
मिचिनाको गोरखा धर्मशाला रेल स्टेसनसँगै जोडिएको रहेछ । बिहान ११ बजे आएर हामी दिनभरि ढल्कौँला भन्नेमा थियौँ ।
घरीघरी आइरहने रेलको छकछकले परेली जोडिएनन् । मेरो कोठामा अमित थिए । उनी पनि रातभरिको निद्रा भए पनि सुतिरहने सोचका थिएनन् ।
लोकनाथ र सेरु आएर निस्के ।
“मैले एउटा भटभटेको व्यवस्था गरेको छु । ज्वाइँजेठान लागौँ त मिचिनातिर ?”
सुवेदीकी छोरी बिहे गरेका अमितलाई म बेलाबेलामा ज्वाइँको नातोले डाकिरहेथेँ ।
“आच्छा, आच्छा !”
उनले मानी पनि हाले ।
त्यसपछि हामी हुइँक्यौँ मिचिना बजारतिर । आफ्नो जन्मथलोमा आइपुगेका अमितलाई खुसी, उल्लास र आनन्दीले एकैसाथ अँगालेको थियो ।
उनी यो पनि हेर, त्यो पनि खाऊ, ऊसँग पनि भेट र यी पनि चिनजस्तो गरिरहेथे मलाई ।
४,४४७ मिटर उचाइमा रहेछ मिचिना । प्रमुख सहरका रूपमा मिचिना परिचित रहेछ । विशेष गरी नेपालीहरूको बाक्लो उपस्थितिले मिचिना ढाकिएको रहेछ ।
अमित भनिरहेथे— “सात माइलको हेरफेरमा १७ सय नेपालीका घर छन् ।”
“नेपालीले सबै खालका नाम, दाम, काम पाएका छन् मिचिनामा !”
भटभटे बेगिइरहेको छ ।
हामी मिचिनाको चिना बजार छिचोलेर दक्षिणतिर लाग्यौँ । बजार बाक्लै थियो । केही गर्मी थियो हावापानी । नदी नजिकै भएकाले गर्मी बढेको सुनिन्थ्यो ।
रामपुर पुगेछौँ हामी । बाटाको दायाँबायाँ नेपालीका मनग्गे पसलहरू थिए । घर, पसल पस्दै अमित आप्mना मामा, काका सबका घर सोधिरहेथे । किनभने, उनले पनि यो ठाउँ छाडेको निकै काल बितिसकेछ ।
घुमेर दक्षिणपश्चिम गएको बाटो भएर कुद्यौँ । निकै पर पुगेपछि टुप्लुक्कियो राधाकृष्ण मन्दिर ।
“भोलि बिहान हामी आउँछौँ । अहिले भेटौँ, घुमौँ, डुलौँ !”
अमित रोकिन्छन् । बोल्छन् अनि भटभटेको कान बटार्छन् हुइँहुइँती ।
टाँडे घरहरू सडकको दायाँबायाँ थिए । सुपारीका बाक्लै बोटहरू थिए । आँगनका कुनाकानीमा तुलसीका मठहरू थिए ।
१५ चैतको दिउँसो ।
“रामपुर पुग्यौँ !”
एउटा फराकिलो आँगनमा हामी पस्यौँ ।
म पहिलोपटक रामपुरका गोरखालीको घरमा पसेको थिएँ । उत्तर दक्षिण पैmलेको रहेछ रामपुर ।
धनपति घिमिरेका अघिल्ला तीन पुस्ता इलामबाट म्यानमार पसेका रहेछन् ।
धनपतिको घरको पिँढीमा बसेका छौँ हामी । उनीसँग पुरानो रामपुरको पनि कथा छ । नयाँ, साटिएको र फेरिएको रामपुरमा त उनी नै बाँचिरहेका छन् ।
मिचिनाको यो रामपुरमा सबैभन्दा बढी नेपाली नै रहेछन् । एक हजारभन्दा बढी घरबास नेपालीका छन् । वल्लो घर, पल्लो घर सबै गोरखालीका ।
बम्म, स्वेगू, होपेँ, मोगेँ, मोकाऊँ, नाम्टी, लाल पहाड, कमाईमा नेपाली बस्ती मनग्गे रहेछन् । त्यस्तै, मिचिनाका नाङ्ग्वे, एमाताया, पामती, मेओची, युजना, मेमे, सीतापुर, टाकोऊँमा पनि निकै नेपालीहरूको बसोबास रहेछ ।
लाबरबारी, बाइभ, तकाया, मौलाई, रबाछू, बोडी गाउँ, मुसे खोया, नाम्पका, मखान्तीमा पनि नेपालीहरूले आआफ्ना समाज निर्माण गरी सयौँ वर्षदेखि बसी आएको थाहा पाएँ ।
मिचिनाकै नाङ्फी, आलुबारी, चम्का, ताचन, सालिछेमा र तालुजीमा गोरखालीका घरबास रहेको थाहा भयो ।
रामपुर कुनै जमानाको पूरै गाउँ । हिजोआज सहरतिर उन्मुख छ । ऐरावती किनारछेउको यो उब्जाउ भूमिमा धेरै नेपालीहरूले गाईभैँसी धपाउँदै कीलो गाडेथे— जीवनको, सङ्घर्षको र भविष्यको ।
“१३५ वर्षअघि नेपालबाट बूढा बाउ आएको सुनेको थेँ ।”
धनपतिले पुर्खा सम्झे ।
“पर नजौँ न । खरका छाना थिए । टिनका छाना थिएनन् ।”
थप बखाने उनले ।
“पहिलेको थिति हेर्ने हो भने गाईबेरा, खेतीपाती थियो । अब अहिले हरायो ।”
धनपतिका कुरा सुनिरहेको छु ।
यो ऐरावती किनारको रामपुरका गोरखालीलाई दुई छाक खान अप्ठेरो भएन । चामलै खान पाएको अनुभव सबैसँग छ । मिचिनामा कोदो, मकै खाएछन् । भैँसी, गाई चराएर जीवनको उमेर घटाएछन्, बढाएछन् ।
“बागीको डर थियो !”
धनपतिले पुरानो कुरा एकएक सम्झिए ।
धेरै गोरखाली युवा सेनामा गए । त्यही गोरखाको योगदानसँग पुस्तैनी मानका खातिर मान त पाए नै नेपालीले । कति बागीले नेपाली युवा समातेर पनि आप्mनो जत्थामा हुल्न भ्याएछन् । तिनले बर्मामा सेनासँग अनाहकमा कतैकतै लडेको दुःखद पीडा पनि कतिले सुनाएथे ।
“पहिलापहिला नेपालीलाई कचिन प्याउचाले लगे । आर्मीसँग लड्ने नि गोरखा ! सेनाभित्रै पनि गोरखा !”
धनपतिले पीडा पोखे ।
दोहोरो मारमा परेका रहेछन् नेपालीहरू । केही वर्षयता मात्र कचिनहरूले हतियार बिसाएकाले शान्तिको सास फेर्न पाएको जताततै सुनिन्थ्यो ।
भूमिगत समूहलाई प्याउचा भनिन्दो रहेछ । प्याउचाको बिगबिगीले पनि धेरै गोरखाली गाउँ छाडेर सहर पसेको सुनिन्थ्यो ।
“हिलो, कचेडा हरायो । रोड भयो !”
खेतबाट घरको आँगन गरेकी धनपतिकी पत्नी भुमादेवीले भनिन् । उनले चिसो पानी खुवाइन् ।
त्यसो त हिजोका दिनमा प्याउचालाई समात्नका लागि गोरखाको प्रयोग पनि भएथ्यो रे । गोरखालीहरूको सीपको प्रयोग म्यानमाली सेनाले पनि मनग्गे गरेकै रहेछ ।
“खुन बगाएर गोरखाले जापानलाई खेदेकै हो ।”
त्यो इतिहास बिर्सेर कसैकसैले गोरखालीलाई विदेशीभन्दा नमिठो मान्छन् उनीहरू ।
रामपुरको कुनादेखि यो कुनासम्म हामी घुमिरह्यौँ —— घुमिरह्यौँ —— ।
कुनै बेला गोरखालीले स्थानीय आदिवासीलाई दम्काएकै प्रमाण सबैले सुनाए ।
मुलुकबाट आएका कति नेपालीले नाला काटेर जग्गा धेरै आफ्ना पारेका रहेछन् । सुरा बूढाहरूले वन फाँड्दै गाईभैँसी पाल्दै आफन्त डाक्दै बस्ती बसालेका रहेछन् ।
“मुख बाएजति पैसा पाइन्थ्यो !”
धनपतिले भनेको सम्झन्छु ।
घोडाबग्गीमा मान्डलेका गोरखाली हुन्थे । त्यो कमाइ गाईबेरा, खेतीपातीले हुने तर्क रामपुरका धेरैका ओठबाट सुनियो ।
रामपुरमा घिमिरे, तिमसिना, बराल, सुवेदी, भँडारी, ओझा, पोखरेल थरका बढी रहेछन् । राई, लिम्बू पनि मनग्गे रहेको देवीभक्त पोखरेलले बताए ।
हामी धनपतिको घरबाट निकै मास्तिर लाग्यौँ । टाँडे घरको लस्कर छ । रुखका हाँगाले आँगनको चोकेमा राखेर छेकाबार लगाइएको छ । भान्सा घर छुट्टै छ प्रायः घरमा । बारीमा गाईका गोठ देखिन्थे ।
“एउटा इतिहास यहाँ छ । पसौँ यता !”
बलराम पोखरेलको घरमा हामी पसेका रहेछौँ ।
रामपुरका यी रैथाने वृद्ध आठ वर्षको छँदा नेपालबाट कलकत्ता भएर म्यानमार छिरेका रहेछन् । उनकी पत्नी भीमादेवी ८३ र बलरामको उमेर ९३ वर्षको छ । दुवैसँग रामपुरको घामपानी झेलेका अनेकौँ कथाहरू छन् ।
टाटन गाउँमा बलराम पुगेका थिए ।
“दुई सयउपर बस्तुभाउ थिए । फुपूले व्रिmम बनाएर अनि त्यसबाट घिउ तयार पार्नुहुन्थ्यो ।”
“१५ वर्षको छँदा म बर्माको सेनामा भर्ना भएँ । १० वर्षको हुँदा आर्मीले लान्थ्यो । म पामती, चम्का हुँदै मखान्ती पुगेँ । त्यसपछि रामपुर आइपुगेँ ।”
बलरामसँग पुराना कथा मनग्गे छन् ।
“पहिला धेरै उलाउ आउँथ्यो । त्यो उलाउमा कति चिनेजानेका परे, मरे । कतिले घरबारै गुमाए । कतिका गाईबेरा बगे । कति सन्तानै मात्र गुमाए ।”
ऐरावतीको बाढीमा धेरैको बिचल्ली भएको रहेछ ।
तीन वर्षसम्म जापानसँग बर्माको लडाइँ भएछ । उनी सेनामा सिपाही थिए ।
“महाकाली पूजा र संसारी पूजा त हाम्रा ठूला पूजाआजा हुन् । खुब धुमधामले मानिन्छ संसारी पूजा ।”
उनले भने ।
“गोरखा सेनाले मात्र महाकाली पुज्ने भएकाले जस्तोसुकै युद्ध पनि जित्छ भन्ने विश्वास बर्मेली सेनामा छ !” पोखरेलले अनुभव सुनाए ।
त्यो बेलाका झन् अनौठाअनौठा कथा सम्झना छन् बलरामलाई ।
जङ्गलमा भैँसी चराउँदाको रमाइलो सम्झना सुनाए उनले ।
“जङ्गलमा भैँसी लिन गएको थिएँ । छाता थियो । अलिक नजिकबाट धुलाको मुस्लो मतिर आयो । के आयो भन्ठान्दै थिएँ । ठूलो हात्ती छेउमा आयो । मैले हत्त न पत्त छाता खोलेँ । होस हरायो त्यो बेला । हात्तीले एकछिन हे¥यो । अनि, आएकै बाटोतिर फर्केर गयो । म डरले अत्तालिँदै बाँचियो भन्ठानेर गोठतिर आएँ । यो ताचनको घटना हो ।”
बलरामले सम्झिए गाई चराउँदाको घटना ।
गाईगोठका यस्ता चित्र हेर्न, सुन्न हुरुक्किइरहेँ म त ।
रामपुरका अनेकौँ गल्ली घुमेर साँझ फेरि हामी धर्मशाला पुग्यौँ । बिहान ढल्केका साथीहरू कुरेर बसेका रहेछन् हामीलाई ।
०००
साँझ सेरुले हामीलाई चिना बजार लगे ।
साँझ परेपछि बजार खुल्ने, अरू पसल बन्द हुने परम्परा रहेछ । त्यहाँ हामीले ठेलागाडीमा बेच्न राखिएका लफेतो र थोपू खायौँ ।
दालको फाँडो जमाएर बनाइएको थोपू इन्ले तालमा खाएभन्दा अलिक फरक स्वाद र शैलीको ठानेँ मैले ।
थोपू नै धेरैतिर हाम्रो मुख्य खाना भइरहेको छ । दाल, भात, तरकारी आक्कलझुक्कल भेट्थ्यौँ । परिबन्द मिलिरहेको थिएन ।
एकजनाको भागमा टेबल भरिने गरी गेडागुडी, सागपात, झोल, मसलाका थुप्रै भाँडाकुँडाले भरिभराउ भए पनि हामी कहिल्यै अघाएनौँ । भुँडी भोकै रहन्थ्यो ।
‘भाते नेपालीलाई के हुन्छ यो तन्द्र्याङतुन्द्रुङ र टुसापुसाले !’
म आफ्नो असन्तुष्टि जनाउँथेँ । त्यै लाग्दो हो, साथीहरूलाई नि !
राति राम्रै घुमघाम भयो मिचिनामा । कहाँ मात्र घुमाएनन् अमितले ! म्योतिट, म्योमा, मिएट, युजना, म्येयिनसम्म पु¥याएँ भने अमितले । ठाउँ पुगेको ख्याल नगरे नि नाउँ भने कण्ठै गरेछु मैले ।
त्यसो त दिउसोतिर रामपुरबाट फर्कँदा अमितले हजार बुद्धहरूको सालिक बनेको ठाउँमा नि पु¥याएथे । मनोभावअनुसार मुखाकृति निर्माण गरिएका ती बुद्धचित्रले मन आलोकित पारेथे ।
सेनाले निर्माण गरेकाले बुद्ध बगैँचा साँच्चिकै मनोरम थियो । आउँजेया आऊँ विहार अदभूत थियो । एकै ठाउँमा पङ्क्तिबद्ध बुद्ध । हजार बुद्ध हेरेर मनै हजारी भयो ।
०००
“यो गाउँ लाबरबारी !”
पोखरेलसँग छुटेर हामी केही उत्तरतिर पुगेथ्यौँ । उही पाराका घर, बाटाहरू, खेतीपाती, बोटबिरुवा र आँगन । तुलसीका मठमा केही पूजा गरिएका फूल र रातोपहेँलो चन्दन ।
रबर धेरै हुने हुनाले यो गाउँको नाम रबर, लाबड हुँदै लाबरबारी भएको रहेछ । यो गाउँको सबैभन्दा लामो समय अध्यक्ष भएका रहेछन्— ईश्वरीप्रसाद सुवेदी ।
लाबरबारीमा धेरै नेपाली थिए । अहिले घटेर २५ घर थामिन पुगेछन् । यहीँ थियो विष्णु पाञ्चायन मन्दिर । लाबरबारी पाठशाला पनि मिचिनाको पुरानै विद्यालय मानिँदो रहेछ ।
सुवेदी र कोइराला थरको ठूलो उपस्थिति रहेछ लाबरबारीमा । विश्वयुद्धअघि नै नेपालीहरू यता आएको ईश्वरीले तर्क दिए ।
लाबरबारीमा गाईबेरा थिए पहिले । खेतीपाती र घिउ उत्पादन खुबै हुने रहेछ । घिउ खान, दहीको स्वाद चाख्न गोरखालीले म्यानमालीलाई सिकाएको दाबी गर्थे कृष्णलाल निरौला ।
स्वेचाऊबाट गाई धपाएर धेरै निरौलाहरू लाल पहाड गएथे । लाल पहाडमा पनि बागीले दुःख दिएकाले निकै आपत् भोगेछन् । गाईबाख्रा धपाउँदै, मरेकाहरूको काजकिरिया गर्दै भए पनि लाल पहाडमा रोकिएछन् । त्यहीँ बसोबास गरेका निरौलाहरू पछि लाबरबारी फर्केको कथा कहे कृष्णलालले ।
कमलकान्त निरौलाले पटकपटक ऐरावतीमा बाढी आएको देखेका रहेछन् । यसमा आएको उतारचढावले गोरखाली बस्ती प्रभावित भएको उनको तर्क छ ।
लोकबहादुर कार्कीले भेटेकै दिन भनेथे— “ऐरावतीले नेपालीको खेदो धेरैचोटि खन्यो । तैपनि, गोरखालीले यो किनारमा आफूलाई उभ्याउन छाडेको छैन । आफ्नो गाईबेरा बगे पनि आफू त बाँचियो नि ! आफू बाँचेपछि संसार जोडिन्छ भनेर नेपालीले हरेस खाएनन् ।”
लाबरबारीमा भेटघाट भएथ्यो ठूलै गोरखाली समुदायसँग । मैले उनीहरूका हृदयको नेपाली ढुकढुकी अनुहारमा उर्लिएको देखेँ ।
०००
राति सुत्ने बेलामा दिउसो काशीनाथ सुवेदीले भनेको सम्झना आइरह्यो ।
“ऐरावतीको बाढी कति आयो कति !”
“हामेरका आँसु धेरै बगेका छन्, यो ऐरावतीमा । कुनै बेला बाउबाजेले खुन बगाए । त्यो खुन पछि पसिनामा साटियो । हामेरको धेरै दुःख यताको उलाउमा मिसिएको छ ।”
काशीनाथको कुरामा ईश्वरीप्रसादले पनि सही थापेका थिए ।
“७४, ७९, २००४ सालमा बाढी आएको थियो । ७९ को उलाउ एकदमै ठूलो आएथ्यो । त्यसपछि धेरै गोरखाली टमू गए ।”
लाबरबारी, मखान्ती र रामपुरमा बाढीको वितण्डा हरेक सालजस्तो भइरहँदो रहेछ । ऐरावतीलाई म्यानमालीहरू एयावटी भन्दा रहेछन् ।
ओ ऐरावती, भोलि भेटुँला तिमीसँग !
०००
