त्यतिखेर सर्वनाम नाट्य संस्थाका रूपमा दर्ता भइसकेको थिएन । हामी केही कविता लेख्नेहरू सँगै थियौँ । त्यसबखत अशेष मल्ल नाटक पनि लेख्थे । नाटक लेखिएपछि त मञ्चन पनि गर्नुपर्‍यो । यो कुरा हुँदा सबै साथीहरूसँग सल्लाह हुँदा ‘लु गरौँ त गरौँ’ भन्ने टुंगो भयो । 

अशेष मल्ल, विष्णुविभु घिमिरे, म, किशोर पहाडी, रामकृष्ण निराला, रमण घिमिरेलगायत केही साथी थियौँ । त्यही जमघटमा एउटा नाट्य संस्थाको कल्पना गरियो । के नाम राख्ने भन्ने कुरा उठ्यो । र निष्कर्ष निकाल्दै नाम राखियो ‘सर्वनाम’ ।

सर्वनामको नामबाट त्यतिखेर हामीले तत्कालीन राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानबाट हुने नाटक महोत्सवहरूमा भाग लिँदै नाटकहरू गर्‍यौँ । मलाई सम्झना भएसम्म ‘सडकदेखि सडकसम्म’, ‘नाटकहरूको नाटक’, ‘मेरो घाउ तिमी नहाँसे पो दुख्छ’ जस्ता नाटकहरू मञ्चन गरेका थियौँ । ती नाटकहरू गर्दा हामी फस्र्ट हुन्थ्यौँ । 

मैले संस्था स्थापनाको अवधिदेखि नै सर्वनामद्वारा मञ्चन हुने नाटकहरूमा उद्घोषणको काम थालेँ । त्यसबेला नाटकको प्रारम्भदेखि अन्त्यमा कलाकारहरूको परिचय गराउनेसम्मको काम उद्घोषणको जिम्मामा पर्थ्यो । यद्यपि, उद्घोषणको काम सजिलो थिएन । त्यसका लागि धेरै मिहिनेत गर्नुपर्थ्यो । त्यसका लागि तयारी पनि गर्थें म । किनभने मैले मेरो जिम्मेवारी राम्ररी निर्वाह त गर्नैपथ्र्यो । 

नाटकमा उद्घोषण गर्दा रमाइलो लागेको र मेरा लागि केही स्मरणीय प्रसंगहरू छन् । जीएए (गोदावरी अल्मुनाई एसोसिएसन) ले समय–समयमा नाटक प्रतियोगिताहरू गरिरहन्थ्यो । यस्तै जीएएले गरेको केही नाटक महोत्सवहरूमा सर्वनामले नाटक मञ्चन गर्दै विजयी पपिन भएको थियो । 

दोस्रोपटक पनि नाटक प्रतियोगितामा हामीले भाग लियौँ । मैले नाटकको नाम बिर्सिएँ । उद्घोषणको जिम्मेवारी मेरै काँधमा थियो । मैले उद्घोषण गरेपछि एउटा अर्को प्रतियोगी वा कसैले भनेको सुनेँ, ‘ला ! त्यै उद्घोषक रहेछ फेरि पनि !’ 

हामीले गर्ने नाटक अलिक फरक किसिमको हुन्थ्यो । नाटकमा केही नवीन प्रयोगहरू भएका हुन्थे । त्यसले गर्दा नाटकलाई ठ्याक्क ठाउँमा पुर्‍याउने, अलिकति पनि अलमल नपार्ने काममा हामी लाग्दथ्यौँ । त्यसैले उद्घोषण पनि परम्परागतभन्दा केही पृथक र नवीन प्रयोगका साथ हुन्थ्यो । स्वाभाविक रूपमा त्यस काममा उद्घोषकको पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका रहन्थ्यो । सायद त्यसैले पनि कसैले भनेका थिए, ‘ला ! त्यै उदघोषक रहेछ फेरि पनि !’ उनको आँखामा म दह्रिलो प्रतिस्पर्धी रहेछु भन्ने मैले अनुभव गरेँ । 

एउटा अर्को नाटक हुँदै थियो एकेडेमीमा, ‘मेरो घाउ तिमी नहाँसे पो दुख्छ’ । त्यो नाटकमा मैले हरिभक्त कटुवाल दाइको त्यो गीति कविता ‘मेरो घाउ तिमी नहासे पो दुख्छ’ लाई नाटकभरिमा तीन किसिमबाट रिसाइट (वाचन) गथेँ । एउटा स्वाभाविक उद्घोषण जुन मेरो शैलीको थियो । दोस्रो कटुवाल दाइकै शैलीको वाचन हुन्थ्यो । म सकेसम्म कटुवाल दाइकै शैलीमा त्यो गीति कविता वाचन गर्थें । मेरो आवाज कटुवाल दाइजस्तो नभए पनि शैली उहाँकै समातेर वाचन गर्थें । 

तेस्रोचोटी चैं, अलि बोझिलो र भारी स्वरमा वाचन गर्थें । किनभने नाटकको भूमिकामा गगन विरही अभिनय गर्दै थियो । त्यतिखेर गहुँ्रगो आवाज चाहिने भएकाले मैले दाहिने हातको बूढी औँलाले घाँटी थिचेर कविता वाचन गर्थें । त्यतिबेला अलि भारी स्वर निस्किन्थ्यो । र नाटक सकिएपछि कलाकारहरूको परिचय गराउँथेँ । 

त्यही बेलाको एउटा सुखद प्रसंग छ, विजय मल्ल दाइ त्यसबेला प्रतिष्ठानको सदस्य–सचिव हुनुहुन्थ्यो । उहाँले मलाई भेटेपछि भन्नुभयो, ‘दिनेश सर्वश्रेष्ठ उद्घोषकको पुरस्कार राखेका छैनौं त हामीले’ । 

त्यो क्षण मेरो जीवनको स्मरणीय क्षण हो । किनभने त्यसबेला महोत्सवमा उत्कृष्ट नाटक, अभिनेता, अभिनेत्रीलगायतलाई पुरस्कार पनि दिइन्थ्यो । 

अर्को एउटा घटना बताउँ, हामीले सर्वनामको वार्षिकोत्सव मनाउँदा त्यहाँबाट वर्षभरि गरिएका नाटकहरूको झाँकी देखाउँथ्यौँ । त्यसमा जुन दृश्य हुन्थे त्यही कलाकारको अभिनय हुन्थ्यो । एउटा नाटकको झाँकी सकिएपछि अर्को नाटकको दृश्य र कलाकार तयार हुनुपर्थ्यो । त्यसका लागि केही समय लाग्थ्यो नै ।

त्यो अवधिमा मैले पर्दा अगाडि गएर भित्रको तारतम्य नमिलुन्जेलसम्म बोलिरहनुपर्थ्यो । किनभने त्यो गर्न समय लाग्थ्यो । 

कहिलेकाहीँ त हाफ स्टेज डार्क बनाएरै पनि दृश्य परिवर्तन गथ्र्यौं । कहिलेकाहीँ भने पर्दा लगाएर दृश्य र पात्र परिवर्तनका काम हुन्थे । त्यस्तै समयमा मैले अघिल्लो नाटकका केही कुरा, आउने नाटकका केही कुरा र समग्र नाटकका विभिन्न विषयमा बोल्थेँ । कहिले हाम्रो देशको नाटकका विषयमा त कहिले नाटक मञ्चनमा देखिएका समस्याबारे पनि बोल्ने गर्थें । 

मेरो काम भनेको दर्शकलाई ‘बोर’ हुन नदिनु नै हुन्थ्यो । र, जब स्टेजभित्र सबै तयारी हुन्थ्यो, त्यसपछि मलाई खबर गर्थे साथीहरूले । अनि म भन्थेँ ‘अब हेर्नुस् फलानो नाटक’ । र भित्र पस्थेँ । 

त्यस कामका लागि निश्चित समय हुन्थेन । कहिले पाँच मिनेटमै पनि सकिन्थ्यो । कहिले पन्ध्र मिनेटसम्म पनि बोलिरहनुपर्थ्यो ! 

त्यसरी आठ–दशवटा नाटकको उद्घोषणको जिम्मेवारीमा बसेको त्यो क्षण मेरा लागि बडो आनन्ददायी क्षण भएको आज अनुभूत भइरहेको छ । वास्तवमा एकदमै चुनौतीपूर्ण काम थियो, त्यो ।

हामीले सडक नाटकको सुरुवात गरेका थियौँ । नाटक थियो, ‘हामी वसन्त खोजिरहेछौँ’ । सर्वनामले सप्ताहव्यापी सडक नाटकको आयोजना ग¥यो, सायद २०३९ सालतिर ।

त्यतिखेर अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताका पक्षधरहरू, युवाहरू, सचेत नागरिकहरू, अथवा पञ्चायत व्यवस्थाकाविरुद्ध सोच राख्नेहरू हाम्रा मूल दर्शक हुन्थे । त्यो सडक नाटक चार दिनसम्म राजधानीका विभिन्न ठाउँमा मञ्चन भइसकेको थियो ।

पाँचौं दिन पाटनमा नाटक गर्ने भइयो । बेलुका पाँच बजेतिरको समय थियो । सडक नाटक गर्दा मैले जहिले पनि काठमाडौंको टुँडिखेलमा वा अन्त कतै अथवा तराईतिर औषधि बेच्नेहरूले अगाडि पोको राखेर भट्याएजसरी नै भट्याउन सुरु गर्थेँ । यस्ता औषधि बेच्ने मानिसहरूले भन्दै जान्थे, ‘यो हेर्नुस् । यो औषधिले यस्तो काम गर्छ । उस्तो काम गर्छ....। अथवा ‘देखिए, ए जो दवाई है, आराम देगी । दवाई ऐसे काम गरेगी वैसे काम करेगी.....! इत्यादि । 

मैले त्यही शैलीको प्रयोग गरेर सडक नाटकमा दर्शकको जमघट गराउँथेँ । त्यसो त केही साथीभाइलाई निम्तो पनि गरिएको हुन्थ्यो । उनीहरू पनि आउँथे । तर मूल भिड त कराएरै जम्मा गर्नुपर्ने हुन्थ्यो । 

पाटनमा सडक नाटक हुँदै थियो । म एउटा कुनामा गएर बोल्न थालेँ । तर मानिस पटक्कै छैनन् ! बोलिरहेको छु, तर अहँ ! मानिस छैनन् । अघिपछि कोही छैनन् । सबै साथीहरू निराश हुन थाले । अशेषले पनि आएर ‘दिनेश छोड्दिउँ । यहाँ हुँदैन जस्तो छ !’ भने । अनि मैले ‘साप्ताहिक महोत्सव भनेको छ । पूरा त गर्नैपर्छ...’ भन्दै आफ्नो भनाइ चालु राखेँ र भट्याउँदै गएँ । 

यसरी ठ्याम्मै ४५ मिनेटजति मैले भट्याएँ । अनि मानिसहरू आउन थाले । पछि त यति ठूलो भिड जम्मा भयो, भनिसाध्य छैन ! यसरी हामीले सडक नाटकको साप्ताहिक अभियान पूरा गरेका थियौँ । कहिलेकाहीँ उद्घोषकले जबरजस्ती पनि गर्नुपर्ने रहेछ ।

अर्को एउटा प्रसंग सम्झिन्छु म । २०४१ सालको माघमा एउटा नाटक मञ्चन भइरहेको थियो, नाचघरमा । उद्घोषण मैले गरिरहेको थिएँ । 

माघमै मेरो बिहे थियो । म बिहेका लागि जानुपर्ने भयो । अब उद्घोषण गर्ने कसले ! अलिक टेक्निकल पाटो भएकाले अरूलाई केही गाह्रो हुन्थ्यो, उद्घोषण गर्न त्यो नाटकमा । म त बिहे गर्न जाने मानिस, उद्घोषणका लागि बस्ने कुरै भएन । अब के गर्ने ? 

उपाय खोजियो । कसरी भने, मैले क्यासेटमा उद्घोषण रेकर्ड गरेँ र म गएँ । यता म बिहेको जन्तीमा छु । उता मेरो आवाजमा नाचघरमा उद्घोषण हुँदै छ ! यो प्रसंग पनि मेरा लागि नभुल्ने मीठो सम्झना हो । 

यस्ता अनेकन सम्झनाहरू नाट्य उद्घोषाणका समयमा मैले बटुलेको छु । त्यो समयमा प्रजातन्त्रको पक्षलाई सहयोग गर्ने विषयमै नाटक केन्द्रित हुन्थ्यो । तर हामीले प्रतिकात्मक रूपमा नाटकहरू प्रस्तुत गरेकाले धरपकडमा कहिले पनि परिएन । 

वास्तवमा सर्वनाम शौकिन कलाकारहरूको समूह थियो । त्यहाँको नाटकमा अभिनय गर्नेहरूमा दीपकराज जोशी पनि हुनुहुन्थ्यो, पूर्व कामु प्रधानन्यायाधीश । साहित्यकारहरू त कतिकति, अच्युतरमण अधिकारी, नगेन्द्रराज शर्मालगायत अरूहरू धेरै साहित्यकारले सर्वनाममा नाटक खेलेका छन् । 

जहाँसम्म अभिनयको कुरो छ, सर्वनामका केही नाटकहरूमा मैले पनि अभिनय गरेँ । ‘सडकदेखि सडकसम्म’, ‘नाटकहरूको नाटक’ । तर ‘नाटकहरूको नाटक’मा अभिनय गरेपछि मैले म नाटक खेल्दिनँ भनेर खेल्न छोडेँ । 

त्यो नाटकमा उर्मिला कलाकार पनि हुनुहन्थ्यो । म र उर्मिलाजी प्रेमी–प्रेमिकाको भूमिकामा अभिनय गर्दै थियौँ । प्रेमी–प्रेमिका भएर अभिनय गरेपछि अँगालो हाल्नुपर्ने, छुनुपर्ने, नजिक हुनुपर्ने हुन्थ्यो । तर मेरो संकोची स्वभावले गर्दा मलाई गाह्रो हुन्थ्यो । म नजिक जान्थेँ तर छुन सक्दिनथेँ ! अँगालो हाल्न सक्दिनथेँ ! 

हरिहर शर्मा दाइले हाम्रो नाटकमा सहयोग गरिरहनुभएको थियो । उहाँले भन्नुभयो, ‘हैन दिनेश, अलि नजिक जाऊ न । प्रेमी–प्रेमिकाजस्तो त हुनुपर्‍यो नि !’ म भनेँ बल गर्थेँ, तर सक्दिनथेँ । 

एकपटक त उर्मिलाजीले पनि भन्नुभयो, ‘यो नाटक हो । अप्ठ्यारो मान्न हुँदैन दिनेशजी ।’ उहाँले मलाई केही सहज हुन प्रोत्साहित गर्नुभयो । 

जे होस्, त्यो नाटक मञ्चन भयो । प्रथम पनि भयो । त्यसपछि भने मैले अशेषलाई भनेँ, ‘म जिन्दगीभरि नाटक खेल्दिनँ ।’ र त्यसपछि म उद्घोषणमा मात्रै सीमित रहेँ । नाटकमा अभिनय गरिनँ । 

बेलाबेलामा म फ्रिलान्सर उद्घोषण पनि गर्थे । म दुई घण्टाका लागि दुई हजार रुपैयाँ लिन्थेँ, उद्घोषण गरेको । समय बढी भए थप्न लगाउँथेँ । केही कार्यक्रमहरूमा यसरी उद्घोषण गरेको छु । त्योबेला दुई हजारको ठूलो महत्त्व थियो, किनभने सेक्सन अफिसरको तलब ७५० रुपैयाँ थियो । मैले अफिसरमा नियुक्ति लिँदा त्यो सम्झिएको पनि थिएँ । तर उद्घोषण त आकाशे खेती न हो । 

सर्वनाममा भने कहिले पनि पैसाको कुरो भएन । किनभने हामी सबैजना सहयोग गरिरहेका थियौँ, संस्थालाई । बरु सुरुसुरुमा हामीले आफ्नै खल्तीबाट खर्च गरेका छौँ । वास्तवमा यो युवा हुनुको एउटा ‘पन’ पनि त हो ।

म सरकारी जागिरे भएर हिँडे पछि मैले उद्घोषण गर्न छाडेँ । त्यसबेला अशेषले लेखेर दिएको एउटा चिनो अझै छ मसँग । 

(कुराकानीमा आधारित ।)