रातो पान्डा (हाब्रे) स्तनधारी वर्गअन्तर्गत पर्ने मेरुदण्डीय जनावर हो । विश्व वन्यजन्तु कोषका अनुसार रातो पान्डा घरपालुवा बिरालोभन्दा केही ठूलो, भालुजस्तो शरीर भएको र हेर्दा रकुनजस्तै देखिने जनावर हो । यो पूर्वी हिमालय र दक्षिण पश्चिमी चीनको रैथाने प्रजातिको जीव हो । यो जनावर विशाल पान्डा पत्ता लाग्नुभन्दा ५० वर्षअघि नै पत्ता लागेको थियोे । यो जीव आफ्नो ट्याक्सोनोमिक परिवारको एकमात्र सदस्य हो । यसलाई फायरफक्स, लेसर पान्डा, रातो भालुबिरालो, रातो बिरालोभालु भनेर पनि चिनिन्छ । विश्व प्रकृति संरक्षण कोष (डब्लुडब्लुएफ) का अनुसार पान्डा भन्ने शब्द नेपाली भाषाको ‘पुन्य’ भन्ने शब्दबाट आएको हो जसको अर्थ बाँस खाने जीव हो ।

रेड पान्डा नेटवर्कका अनुसार यसको टाउको र शरीरको लमाइ औसतमा ५६ देखि ६३ सेन्टिमिटर हुन्छ भने पुच्छर करिब ३७ देखी ४७ सेन्टिमिटर लामो हुन्छ । यसका दुई उपप्रजाति पनि छन् । ती दुई उपप्रजाति आइलुरस फुलजेन्स फुलजेन्स र आइलुरस फुलजेन्स स्टायनी (आइलुरस फुलजेन्स रिफुल्जेन्स) हुन् । रेड पान्डा नेटवर्कका अनुसार आइलुरस फुलजेन्स फुलजेन्स नेपाल, उत्तर पूर्वी भारत (पश्चिम बंगाल, सिक्किम, अरुणाचल प्रदेश), भुटान र चीनका केही भागमा पाइन्छ । त्यस्तै आइलुरस फुलजेन्स स्टायनी चीन र उत्तरी म्यान्मारमा मात्र पाइन्छ । 

रातो पान्डा बिरलै देखिने स्तनपायी जन्तु हो र नेपाल, भारत, चीन, भुटान तथा म्यानमारको पहाडी जंगलमा पाइन्छ । रातो पान्डा संरक्षण कार्य योजना (२०१९–२०२३) का अनुसार नेपालका २४ जिल्ला र सात वटा संरक्षित क्षेत्रमा यो जीव पाइन्छ । गुराँस, मालिङ्गो, निगालोको जंगल र पानीको स्रोत नजिकै भएको दसदेखि २५ डिग्री सेल्सियस तापव्रmम हुने स्थानमा यो जनावर बसोवास पाइन्छ । यिनीहरु रातमा भन्दा पनि झिसमिसे बिहानी र गोधुली साँझमा बढी सव्रिmय हुन्छन् । यिनीहरुले दिउँसोको धेरैजसो समय रुखमा आराम गरेर वा सुतेर बिताउँछन् ।

रेड पान्डा नेटवर्कका अनुसार यिनीहरु प्रायः एक्लै बस्न रुचाउने प्राणी भए पनि प्रजननको समयमा जोडी भएर बस्छन् । यसलाई मांसाहारी वर्गमा राखिएको भए पनि यसको प्रमुख आहारा बासको पात हो । यसले एक दिनमा करिब बाँसका बीस हजार पात खाने गर्छ । यसको मेटाबोलिक रेट कम भएको हुनाले आफूले खाएकोे बासको पातको एक चौथाइ जतिमात्र पचाउन सक्छ । नेपालमा गरिएको एक अध्ययनअनुसार १७ प्रकारका बाँस र निगालो प्रजाति हाब्रेको मुख्य आहारा हो । बासको पातबाहेक यसले घाँस र फलहरु पनि खाने गर्छ भने कहिलेकाहीँ अन्डा, कीरा र साना जनावर पनि खान्छ ।

रेड पान्डा नेटवर्कका अनुसार यसको शरीरमा हुने रातो र कालो रङ्को रौँले यसलाई सिकारी र शत्रुबाट बच्न मद्दत गर्छ । यिनीहरुको शरीरको पछाडिको भागमा हुने रातो रङ् र रुखको बोव्रmामा पाइने झ्याउको रङ उस्तै उस्तै हुने भएकाले र यिनीहरुको पेटको भागमा हुने कालो रङले यसलाई तलबाट हेर्दा नदेखिने बनाउँछ । विशाल पान्डाजस्तै, रातो पान्डामा पनि अतिरिक्त थम्ब (औलो) हुन्छ जसले बाँसको डाँठ र रुखका हाँगा समात्नका लागि मदत गर्छ । यसका पन्जा बिरालोकाजस्तै तीखा र फिर्ता तान्न मिल्ने खालका हुन्छन् । यो जनावरको खुट्टाका औँलाहरु रौँले ढाकिएका हुन्छन् जसले चिसोबाट बच्न र चिप्ला रुखका हागाहरुमा चढ्न र पक्रन मद्दत गर्छन् ।

रातो पान्डाको अनुहारको छापले पनि यसलाई बाँच्न मद्दत गर्छ । रातो रङको ‘आसु ट्रयाकहरु’ तिनीहरुका आँखाबाट मुखको कुनासम्म फैलिएमा सूर्यलाई तिनीहरुको आँखाबाट बाहिर राख्न मद्दत गर्छ । त्यस्तै तिनीहरुको अनुहारमा भएको सेतो चम्किलो रङले हराएका बच्चाहरुलाई अन्धकारमा आमा खोज्न र बाटो पहिचान गर्न पनि मद्दत गर्छ ।

राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागका अनुसार यसको आयु १५ वर्ष र गर्भधारण अवधि एक सय १२ देखि एक सय ५८ दिनको हुन्छ । रेड पान्डा नेटवर्कका अनुसार तीन महिनासम्म आमाको गर्भमा हुर्केपछि शाकाहारी टुप्पा र घाँसले बनेको गँुडमा बच्चाहरु जन्मिन्छन् । नवजात शिशुहरु बाक्लो खैरो राैँले ढाकिएका हुन्छन् र तिनका आखा र कानहरु बन्द हुन्छन् । गुँडबाट बच्चाहरु तीन महिनापछि निस्किन्छन् र अर्को प्रजनन मौसम सुरु नभएसम्म आमासँगै बस्छन् । रातो पान्डा संरक्षण कार्य योजना (२०१९–२०२३) का अनुसार यो जनावर १८ देखि २० महिनामा प्रजननका लागि परिपक्व हुन्छ र जन्मेको करिब २४ देखी २६ महिनामा पहिलो पटक सन्तान जन्माउन सक्छ ।

रेड पान्डा नेटवर्कका अनुसार यिनीहरु उत्तेजित हुँदा र डराउँदा कुराकानी गर्ने गर्छन् । यिनीहरुले शारीरिक भाषा जस्तैः टाउको तलमाथि हल्लाउने, पुच्छर माथि  घुमाउने, पछाडिका खुट्टामा उभिने आदि गरेर सूचना आदानप्रदान गर्छन् । त्यस्तै विभिन्न आवाजहरु जस्तैः आत्तिएर कराउने र चेतावनी सीटीसहित विभिन्न चर्को आवाज निकालेर पनि सूचना आदानप्रदान तथा कुराकानी गर्ने गर्छन् । तपाईँले पछाडिको खुट्टाले उभिएको रातो पान्डा देख्नुभयो भने त्यसबाट टाढै बस्नुुहोला । किनभने त्यस्तो अवस्थामा पान्डा आक्रामक हुन्छ । यसले आफ्नो पुच्छरको सतहमा भएको सुगन्ध ग्रन्थीको मद्दतले आफ्नो क्षेत्र छुट्याउँछ ।

रेड पान्डा नेटवर्कका अनुसार रातो पान्डाको पुच्छरले कम्बल र सिरानीको काम गर्छ । अत्यन्त जाडो समयमा यसले पुच्छर आफ्नै जिउमा लपेट्छ र गहिरो निद्रामा जान्छ । यसो गर्दा यसको मेटाबोलिक मागहरु कम हुन जान्छ । यसका साथै यिनीहरुको खास तापमान र श्वासप्रश्वास दर दुवै कम हुन्छ । यसको पुच्छरले रुखमा चढ्दा शरीर सन्तुलनमा राख्न पनि मद्दत गर्छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण संघ (आईयुसीयन) को रातो सूचीले यस जीवलाई संकटग्रस्त जीवको सूचीमा राखेको छ । “दुर्लभ वन्यजन्तु तथा वनस्पतिको अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार महासन्धि” (साइटिस) ले यसलाई अनुसूची १ मा सूचीकृत गरेको छ । राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण ऐन, १९७३ ले यसलाई संरक्षित जीवको सूचीमा राखेको छ । त्यस्तै स्तनधारी जीवको राष्ट्रिय रातो सूचीले यसलाई संकटापन्न प्रजातिको सूचीमा राखेको छ । 

रेड पान्डा नेटवर्कका अनुसार बितेका बीस वर्षमा यसको संख्या ५० प्रतिशतले घटेको अनुमान गरिएको छ । रातो पान्डा संरक्षण कार्य योजना (२०१९–२०२३) अनुसार प्राकृतिक वासस्थानमा दस हजारभन्दा थोरै वयस्क रातो पान्डा छन् । त्यस्तै कृत्रिम वासस्थानमा आइलुरस फुलजेन्स फुलजेन्स ६१० वटा र आइलुरस फुलजेन्स स्टायनी ३४९ वटा गरी जम्मा नौ सय ५९ वटा रातो पान्डा रहेको पनि उक्त कार्य योजनामा उल्लेख छ ।

हाब्रे पाइने वनक्षेत्र राम्रो वासस्थानको सूचक हो । त्यसैले यसलाई समशीतोष्ण वन क्षेत्रको छाता प्रजाति मानिन्छ । यिनीहरु वातावरणका सूचक पनि हुन् । यो जीव पाइने स्थान वरपर स्वस्थ वनजंगल, सफा पानी, जीवन्त पारिस्थितिकी प्रणाली र दिगो जीविका पाउन सकिन्छ । रातो पान्डा बस्ने वनजङ्गल दक्षिण एसियाको फोक्सो हो । यी जङ्गलले ठीकसँग कार्य गरे भने यो जीवले वैश्विक जलवायु परिवर्तनसँग लड्न र दक्षिण एसियाका मानिसहरु, जनावरहरु र बोटबिरुवाको स्वस्थ जीवन सुनिश्चित गर्न सहयोग पुर्‍याउन सक्छन् । यो छाता प्रजाति भएकाले यसको संरक्षण गरेमा यो पाइने स्थान वरपर भएका समग्र वन, वनस्पति र जीवजन्तु, भूमि आदि सबैको संरक्षण हुन्छ । 

यो रुखमा बस्ने जीव हो । त्यसैले यसको संरक्षण गर्न यसको वासस्थान जोगाउन र वनविनाश न्यूनीकरण गर्न सकियो भने शुद्ध हावा, पानी प्राप्त गर्न र वायुको वेग कम गर्न सकिन्छ । हामीले रातो पान्डा पर्यटनको विकास गरी रोजगारी र व्यापार व्यवसाय गर्न सक्छौँ । यो अत्यन्त सुन्दर र मनमोहक जनावर भएकाले यसलाई हेर्न स्वदेशी तथा विदेशी पर्यटक लालायित हुन्छन् । 

विश्व प्रकृति संरक्षण कोषका अनुसार केही पान्डाहरु नेपालको लाङ्टाङ राष्ट्रिय निकुञ्ज, अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्र, मनास्लु संरक्षण क्षेत्र, कन्चनजङ्घा संरक्षण क्षेत्र, सगरमाथा राष्ट्रिय निकुञ्ज र मकालु वरुण राष्ट्रिय निकुञ्जमा फेला परेका छन् । हाब्रे संरक्षण कार्य योजना (२०१९–२०२३) का अनुसार रातो पान्डाको कुल वासस्थानमध्ये ७० प्रतिशत वासस्थान संरक्षित क्षेत्रबाहिर छन् । नेपालमा पाइने कुल रातो पान्डाको २४.३३ प्रतिशत जनसंख्या लाङ्टाङ राष्ट्रिय निकुञ्जमा छन् । सन् २०२० मा अर्जुन थापा, प्रकाशचन्द्र अर्याल र उनका सहकर्मीहरुले प्रकाशन गरेको अनुसन्धनात्मक लेखअनुसार हाल नेपालको १४.२३ प्रतिशत (२१ हजार छ सय ८० वर्ग किलोमिटर) क्षेत्रफलको भूभाग हावापानीका दृष्टिले रातो पान्डाको लागि अनुकूल छ । शान्तराज जनावली र उनका सहकर्मीहरुले २०११ सालमा तयार पारेको अनुसन्धनात्मक लेखका अनुसार नेपालमा रातो पान्डाको संख्या ३ सय १७ देखि ५ सय ८२ वटा रहेको अनुमान छ । 

रेड पान्डा नेटवर्कका अनुसार यसको विनाशको प्रमुख कारण द्रूूत मानव जनसंख्या वृद्धि हो । यसले गर्दा वासस्थान विनाश र विभाजन, गैरकानुनी बेचबिखन, अनियन्त्रित वन विनाश हुने गर्छ । त्यस्तै अन्य कारणहरुमा वनमा डँढेलो, अव्यवस्थित पशुचरण,सडक निर्माण, जलविद्युत् निर्माण, विद्युत् प्रसारण लाइन, उत्खनन्, बस्ती र कृषि रुपान्तरण आदि विभिन्न विकास कार्यहरु रहेका छन् । खुलारूपमा हिँड्ने भुस्याहा कुकुरहरुमा पाइने ग्यास्ट्रोइन्टेस्नाइनल परजीवी (क्यानाइन डिस्टेम्पर भाइरस) रातो पान्डाको लागि निकै घातक परजीवी हो । 

वन्यजन्तु अपराध नियन्त्रण ब्युरो नेपालका अनुसार ९० प्रतिशत वन्यजन्तु अपराधका घटनामा उजुरी नै गरिँदैन । उक्त कुरा रेड पान्डा नेटवर्कको वेबसाइटमा उल्लेख गरिएको छ । उक्त नेटवर्कका अनुसार रातो पान्डाको संरक्षणका लागि हाल नेपालमा छ वटा ‘एन्टी पोचिङ् नेटवर्क’ छ । रातो पान्डा संरक्षण कार्य योजना (२०१९–२०२३) का अनुसार यसलाई मार्ने, किन्ने वा बेच्ने व्यक्तिलाई ५० हजारदेखि १ लाख रुपैयाँसम्म जरिवाना वा पाँचदेखि १५ वर्षसम्म जेल सजाय वा दुवै हुनसक्ने प्रावधान छ । यसका साथै सूचना दिने व्यक्तिलाई २५ हजार पुरस्कार दिने व्यवस्था पनि छ ।

हाब्रेको संरक्षणका लागि नियम, कानुन र ऐन भए पनि प्रभावकारी तवरले त्यसको कार्यान्वयन नहुँदा अवैध चोरी सिकारी घट्न सकेको छैन । त्यसैले यसको संरक्षणका लागि नियम, कानुनको प्रभावकारी कार्यान्वयन गर्नु जरुरी छ । यसका साथै यो जीव पाइने स्थानमा बस्ने मानिसमा कानुनको जानकारी नभएको र यसको छाला बेच्दा थुप्रै धन आर्जन गर्न सकिने हल्लाको पछि लाग्नाले पनि यो जीवको सिकार गरिएको पाइएको छ । त्यसैले मानिसमा हाब्रेसम्बन्धी जनचेतना जगाउन अत्यन्त आवश्यक छ । यो जीव मानिसलाई देख्दा नभाग्ने, उल्टै रोचक ढंगले हेरिरहने भएकाले सिकारीलाई यसको सिकार गर्न सजिलो हुन्छ ।     

(स्नातकोत्तर क्याम्पस विराटनगरमा प्राणी शास्त्र विषयमा एमएस्सीका शोधकर्ता )