गत पुस महिनादेखि देखिएको कोभिड–१९ नामक भाइरसले हाल संसारभर महामारीको रूप धारण गरिसकेको छ । एकअर्काको भौतिक निकटतामा सर्ने यस महामारीबाट यी पंक्ति लेख्दासम्म संसारमा २ करोड ७३ लाख ४२ हजार ३३२ संक्रमित, १ करोड ८३ लाख ३८ हजार ३०४ निको तथा ८ लाख ९२ हजार ७१४ को मृत्यु भएको तथ्यांक सार्वजनिक गरिएको छ ।  नेपालमा ४७ हजार २३६ संक्रमित, ३० हजार ६७७ निको र ३०० जनाले जीवन गुमाई सकेको जानकारी दिइएको छ । 

यो कोभिड–१९ भाइरस प्राकृतिक या ल्याबको उपज जे भए पनि यसको असरबाट  मानव जाति गम्भीररूपमा प्रभावित  हुने क्रम जारी देखिन्छ । यसको महामारीबाट जोगिने एकमात्र सही उपाय भौतिक दूरी कायम राख्नु मानिएको छ । हाम्रो देशमा समेत राज्यले आफ्ना  नागरिकलाई महामारीको भूमरीबाट बचाउन हाल निषेधाज्ञा जारी गरेको छ ।   यो एउटा बाध्यकारी अवस्था हो ।  यस बाध्यकारी अवस्थालाई बन्धनमा परेको नसम्झौँ । राज्यका हरेक नागरिकले यसको जिम्मेवारीपूर्वक पालना गर्नु गराउनु नै उचित हुनेछ । यस अवधिलाई सकेसम्म सृजनात्मक बनाउने प्रयास गरौँ न बरु !  

निषेधाज्ञाको अवधिलाई कसरी सृजनात्मक बनाउन सकिएला ? 
हाम्रा बुबा, आमा, बाजे, बजै, जिजु पुर्खाहरूबाट निःशुल्क तर भावी पुस्तालाई हस्तान्तरण गर्ने सर्तमा प्राप्त गरेका परम्परागत ज्ञान तथा सीप उनीहरूलाई सिकाउने, बुझाउने र आफ्नो सभ्यतामा गौरव गर्नसक्ने बनाउनु हाम्रो जिम्मेवारी हो । आफ्ना छोरा, छोरी, नातिनातिनी, ज्वाइँ, बुहारीहरूलाई आआफ्नो ज्ञान, सीप नियमितरूपमा हस्तान्तरण गर्दै जानुपर्छ । आफ्नो धर्म, संस्कार, संस्कृति तथा भाषा आफूले पनि जीवन पद्धतिको अभिन्न अंगको रुपमा अंगीकार गर्दै भावी  पिंढीलाई हस्तान्तरण गर्नु मानव सभ्यताको सफल यात्राको  सूचक मानिन्छ ।

नेपालमा परम्परागत ज्ञान सीपको अवस्था कस्तो छ ?

नेपाल बहुभाषिक, बहुधार्मिक तथा बहुजातीय संस्कृतिक विविधताले भरिएको सुन्दर देश हो । नेपाल  संस्कृति , सभ्यता, मूल्य मान्यताका धनी नागरिकहरूको देश हो । परम्परागत ज्ञान सीप र कलाले सुसम्पन्न नागरिकहरुको थलो हो । सृजनाका खानी हाम्रा सभ्य, दूरदर्शी पुर्खाले सिकाइ छाडेका सांस्कृतिक सम्पदाले भरिपूर्ण छ । पछिल्लो चरणमा साधारणतया अविभावक तथा छोराछोरीहरू भागदौडको दैनिकीमा अभ्यस्त हुँदा र आधुनिक वस्तु सर्वसुलभ भएका कारण पुराना मूल्य, मान्यता, सीप र वस्तुहरुबाट हामी टाढिँदै गएको देखिन्छ ।

विगत केही दशकदेखि नेपाली समाज तीव्ररूपपा परिवर्तन हुँदै गइरहेको सबैले महसुस गरेकै हो ।   यो परिवर्तनको लहर नकारात्मक सिकोमा बलियो र सकारात्मकतामा कमजोर रहेको पाइन्छ । तसर्थ, यस्ता परिवर्तनले हज्जारौं वर्षदेखिको हाम्रा संस्कृति, सभ्यता तथा प्रकृतिप्रेमी मूल्य मान्यतामा आघात पुर्याएको प्रमाणित हुने क्रम जारी छ । 

नेपाली परम्परागत ज्ञान तथा  सीप के कस्ता छन् त?

नेपालका स्थानीय  बासिन्दा  तथा  आदिवासी जनजाति परम्परागत ज्ञान तथा सीपका अथाह भण्डार हुन् । यहाँका खस तथा आर्य संस्कृति परम्परागत ज्ञान र सीपले सम्पन्न छन् ।  आदिवासी जनजाति, मुस्लिम तथा दलितहरु  आआफ्नै पृथक किसिमका परम्परागत ज्ञान र सीपले पोख्त छन् । ऊनीहरुका परम्परागत ज्ञान तथा सीपमा मुख्यगरी कुन समयमा के गर्न हुने, के गर्न नहुने, मौसम, ऋतु, समयका पला, घडीमुताबिक जीवन अनुकूलित गर्नेजस्ता विषय पर्छन् । यस्ता परम्परागत धारणा आधुनिक उपभोक्तावादी सोचभन्दा अब्बल छन् । थोरैतिनोमा समेत आदर्श स्वच्छ जीवन जिउने, आफन्त र छरछिमेकका साथ सहयोग र भरोसाले रामवाणको भूमिका खेल्ने गर्छ । आफ्नै बलबुतामा जीवन सार्थक ठान्ने गौरवमय इतिहास छ नेपालीको । प्रकृतिलाई उच्च सम्मान गर्दै यसको सीमित उपयोग गरी संरक्षण र सम्बर्धन गर्ने, यसको महत्त्वलाई जीवन्त राख्न पूजा गर्नेजस्ता प्रथा छन् ।   

अर्गानिक उपजहरुको उत्पादन तथा प्रयोग हाम्रा पुर्खाका जीवनोपयोगी, प्रकृति प्रेमी तथा वातावरण मैत्री प्रविधि हुन् । त्यस्तै जैविक विविधता, स्थानीय जडिबुटी, जंगली सागसब्जी, रुखबिरुवा, कृषिप्रविधि, पशुपालन, स्थानीय उपजमा आधारित खानपान आदि परम्परागत ज्ञान तथा सीपका महत्त्वपूर्ण पाटा हुन् । वैदिक आयुर्वेद तथा हिमाली अम्ची उपचार विधि हाम्रा अमूल्य निधि हुन् ।

अमूल्य बिनाधारी नेपाली मरीचिकाका पछिा किन भौँतारिने? 

नेपालका  स्थानीय वासिन्दा  तथा  आदिवासी जनजाति परम्परागत ज्ञान तथा सीपका खानी हुन् । खानपान, लवाइखुवाइदेखि लिएर जीविकोपार्जनसम्म, दिगोपना तथा आत्मनिर्भरताको पाठ यी ज्ञानले दिन्छन् । जीवन जिउने मूल्य मान्यताका दार्शनिक आधारहरूसमेत यहाँका स्थानीय  वासिन्दा   तथा  आदिवासी जनजातिमा विकसितरूपमा विध्यमान छन् । चाहे त्यो हिन्दू होस् या बौद्ध, किराँत होस् या प्रकृति धर्म या अन्य जुनसुकै जीवन पद्धतिका आधार ! हाम्रा दार्शनिक मूल्य मान्यता संसारमा अब्बल प्रमाणित भई लाखौं, करोडौं, मानिस यसप्रति आकर्षित भएर अँगाल्न आतुर छन् । उनीहरूको जीवन पद्धतिमा जीवन्त बनाउन अग्रसर छन् ।

पछिल्लो चरणमा विकासका नाममा हाम्रा यस्ता अमूल्य सम्पदाको उपेक्षा गराइएको मात्र हो । अब सबैले महसुस गरी पुनः ब्युताउनु जरूरी देखिन्छ ।  

यसर्थ, हाम्रा दार्शनिक पक्षको अब्बलता सँगसँगै हाम्रा परम्परागत ज्ञान र सीपको समेत निरन्तरतामा हामीले मिहिनेत गरे यसले पनि संसारमा अब्बल दर्जा प्राप्त गर्न बेर लाग्दैन । अर्थात्, हामी स्वयं कस्तुरी हौँ । अमूल्य बिना हामीसँगै छ भने हामी त्यो मृगमरीचिकाको पछि किन भाैँतारिने? 

त्यसैले, आफ्नो अमूल्य ज्ञान सीप व्यवहारमा उतारी यसलाई जीवन्त  राखौँ । पुर्खाबाट प्राप्त सीप नबिटुल्याईकन भावी सन्ततिलाई हस्तान्तरण गर्नु आज हाम्रो कर्तव्य र आवश्यकता हो । स्वावलम्बी बनी परनिर्भरता तोड्नु अर्को गहन जिम्मेवारीभित्र पर्छ ।  भावी सन्ततिलाई  आफ्ना मूल्य, मान्यता, सभ्यताले सिँगाराैँ । यस महामारीको घडीमा समेत परम्परागत ज्ञान, सीप र संस्कृतिक सम्पदाको निरन्तरता    सुनिश्चित गर्ने कर्तव्यबाट विमुख हुन मिल्दैन । 

तसर्थ, सम्पूर्ण स्थानीय बासिन्दा तथा आदिवासी जनजातिका  परम्परागत ज्ञान र सीप भावी पुस्तालाई सिकाउँदै हस्तान्तरण गरौँं । कोभिड—१९ द्वारा सृजित निषेधाज्ञा अवधिको सदुपयोग गरौँ ।