विश्वेश्वरप्रसाद (बीपी) कोइरालालाई नेपाली साहित्यबाट अलग गर्ने हो भने नेपाली साहित्य नै अपुरो हुन्छ । कारण उनले जसरी नेपाली साहित्यको श्रीवृद्धिमा कलम चलाए । उनले कलम चलाएको विधामा त्यसअघि कसैको कलमको निब दौडिएको थिएन । यौन मनोविज्ञानमा उनले यसरी कलम चलाए आज पनि यो विधामा उनलाई छायामा पार्ने पात्रको पदार्पण हुन सकेको छैन । राजनीतिको उतारचढाव र छिनाझपटीबीच आफूलाई राजनीतिको चौघेराबाट बाहिर निकालेर बिल्कुल नयाँ विधामा कलम चलाएर अमिट छाप छोड्न सक्नु उनको खुबी हो । विश्वेश्वर जसरी राजनीतिमा कहिल्यै नमर्ने अजर पात्र बने साहित्यमा पनि उनको लेखनी त्यस्तै अजर रह्यो । 

० ० ०

बीपी कोइराला सुरुका वर्षमा भारतबाट प्रकाशन हुने हिन्दी पत्रिकामा आफ्ना कथा तथा साहित्यिक रचनाहरू प्रकाशन गर्थे । भारतका तत्कालीन समयका प्रतिष्ठित पत्रिका ‘विशाल भारत’ र ‘हंश’ मा बीपीका थुप्रै रचना छापिन्थे । साहित्यकार सूर्यविक्रम ज्ञवाली र धरणीधर कोइरालाले उनलाई नेपालीमा लेख्न घचघच्याइरहे । सायद बीपीलाई सूर्यविक्रम र धरणीधरको सुझाव मनासिब लाग्यो । उनले नेपाली पत्रपत्रिकामा आफ्ना रचना प्रकाशन सुरु गरे । 

बीपीका बुवा कृष्णप्रसाद कोइराला ‘जन्मभूमि’ नामक पत्रिका प्रकाशन गर्थे । त्यसमा धरणीधर र सूर्यविक्रम पनि काम गर्थे । सोही पत्रिकामा काम गर्दा बीपीको चिनजान धरणीधर र सूर्यविक्रमसँग थियो । त्यही चिनजानले बीपीलाई नेपाली साहित्यमा ल्याइपुर्यायो । 

बीपीले ‘चन्द्र वदन’ कथा ‘शारदा’ पत्रिकामा १९९२ मा प्रकाशन गरे । यो नै नेपाली पत्रपत्रिकामा बीपीको रचना छापिएको पहिलोपटक भएको लेखक तथा अध्येता पुरुषोत्तम बस्नेत बताउँछन् । त्यो बेला बीपीको उमेर २१ वर्ष थियो । 

बीपीको अध्ययनको दायरा त्यति साँघुरो थिएन । जति उनी एउटै राजनीतिक विचारमा सीमित थिए ।

कवितादेखि उपन्याससम्म दर्शनशास्त्रदखि राजनीतिशास्त्र सम्मका पुस्तक पढ्थे । भाषाको छेकबार थिएन । अंग्रेजी भाषाको साहित्य सबैभन्दा धेरै पढ्ने बीपी हिन्दी र नेपाली साहित्यको पनि सकेसम्म र समय भएसम्म अध्ययन गर्थे । त्यसले उनमा भाषामा पकड बलियो बनाएको थियो भने शब्द चयनमा शिखरमा पुर्याएको थियो । 

शब्दचयनमा बीपीको विशिष्टताबारे राजनीतिज्ञ रमेशनाथ पाण्डेलाई राम्रो जानकारी छ । कारण बीपी जेलमा बस्दा उनले लेखेका चिठी रमेशनाथको हात लाग्थे । एकदेखि ६ पेज लामा बीपीका चिठीमा कतै केरमेट भएको हुँदैन थियो । त्यसलाई रमेशनाथ शब्दचयन र भाषाको ज्ञानको उपज भन्छन् । 

“अहिलेको जस्तो त्यो बेला कम्प्युटर हुँदैन थियो । अहिले कम्प्युटरमा कति टाइप गर्दै मेट्दै गरेको थाहा हुँदैन । तर त्यो बेला हस्तलिखित हुने भएकाले व्यक्तिको शब्द चयन र त्यसको विशिष्टताबारे थाहा हुन्छ,” रमेशनाथ भन्छन्, “केरमेट नगरेको बीपीको हस्त लिखित चिठी हेर्दा लेखकको चिन्तन स्तर, नियमितता, सोचाइको स्थायित्व, शब्द भण्डारको सम्पन्नता कस्तो छ भन्ने बताउँछ ।”

बीपी समकालीन साहित्यकारहरूका कृति तथा रचना खोजीखोजी पढ्थे । माधवप्रसाद घिमिरे, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, बालकृष्ण सम, लैनसिंह वाङ्देल, भवानी भिक्षु, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाका रचनाहरू पढ्थे । अग्रज तथा समकालीन मात्रै होइन नयाँ पुस्ताको रचना पनि पढ्थे । अर्थात उनमा म अग्रज भन्ने अहम् थिएन । 

प्रजातान्त्रिक वातावरणको इतिहास लामो भइनसेकेको र शैक्षिक स्तर कमजोर भएका कारण नेपाली साहित्यमा पनि त्यसको असर प्रस्टै देखिन्थ्यो । साहित्यकारहरूको संख्या कम थियो भने कृतिहरूको संख्या पनि स्वाभाविक रूपमा कम थिए । केही साहित्यिक पत्रिका थिए । त्यसमध्ये ‘रूपरेखा’ नियमित प्रकाशित भइरहेको थियो । बीपी ‘रूपरेखा’ का नियमित पाठक थिए । त्यसमा छापिएका रचना र त्यसका रचनाकारबारे रमेशनाथसँग बीपी कुरा गर्थे । 

जेल बसे पनि साहित्य र साहित्यिक गतिविधिमा जानकारी राख्थे र त्यसप्रति धारणा बनाउँथे । नेपाली साहित्य र विचार जुनबाटोतर्फ अग्रसर थियो । त्यसबारे उनी चासो राख्थे र आवश्यक परेको ठाउँमा विचार व्यक्त गर्थे । 

देवकोटासँग बनारसमा करिब दुई वर्षसँगै बसेका बीपीको सम्बन्ध सिद्धिचरण श्रेष्ठसँग निकै राम्रो थियो । साहित्यकारसँग बीपी राम्रो सम्बन्ध राख्थे । उनी गृहमन्त्री हुँदा पूर्वाञ्चल भ्रमणका क्रममा बालकृष्ण समलाई सँगै लिएर गएका थिए । यसले साहित्यप्रति र साहित्यकारसँग उनको सम्बन्ध कस्तो थियो भन्ने प्रस्ट पार्छ । 

२००५ सालमा भूमिगत रूपमा आउँदा बीपीलाई काठमाडौंमा लुकाउन गोविन्द मल्ल गोठाले र सिद्धिचरण श्रेष्ठले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका पुरुषोत्तम बताउँछन् । 

“एकतन्त्रीय राणा शासनका बेला भूमिगत भएको व्यक्तिलाई लुकाउनु भनेको ठूलो दुस्साहस गर्नु हो,” पुरुषोत्तम भन्छन्, “त्यस्तो समयमा पनि सिद्धिचरण र गोविन्दले बीपीलाई लुकाउनु भनेको ठूलो सहयोग हो । साहित्यकारसँगको सम्बन्धकै कारण बीपीलाई उहाँहरूले लुकाउनु भएको हो ।”

गोविन्दबहादुर मल्ल गोठालेको अध्यक्षतामा नेपाल लेखक संघ गठन भएको थियो । संघ बीपीकै प्रेरणामा गठन भएको थियो । बीपी लेखकहरूसँग भेटघाट गरिरहन्थे । यसबारे शंकर लामिछानेले पनि कलम चलाएका छन् । 

उनले अक्सर जेलमा रहँदा धेरै साहित्यको अध्यनन गरे भने उनका अधिकांश साहित्य सिर्जना पनि जेल बसाइकै क्रममा भएका छन् । जेलमा बस्दा उनले आफ्नो डायरीमा आफूलाई मन परेका कविका कविताका पंक्तिहरू लेखेर राख्ने गरेका पुरुषोत्तम बताउँछन् । 

बीपीले जेलबस्दा डायरी, कथा, उपन्यासकार र केही कविता पनि लेखे । उनले लेखेका कविता पनि छापिएका तत्कालीन साहित्यिक पत्रपत्रिकामा छापिएका छन् । उनको लामो जेल बसाइमा पत्रपत्रिका र पुस्तक पढ्नु र लेख्नु नै बीपीको दैनिकी थियो । जेल बसाइले नै उनलाई अब्बल साहित्यकार बनाएको हो ।

जेलमा रहँदा बीपीलाई पुस्तक र पत्रपत्रिका रमेशनाथ उपलब्ध गराउँथे । तर उनी अरूका जुनखालका आख्यान तथा गैरआख्यान अध्धयन गर्थे । उनको लेखन भने त्योभन्दा फरक तरिकाको थियो । यौन मनोविज्ञान उनको लेखनीमा आयो । जुन नेपालमा करिब–करिब थिएन । 

नेपाली साहित्यको स्तरप्रति बीपी सन्तुष्ट थिएनन् । कारण– साहित्यको गम्भीर पाठक कहिले पनि समकालीन साहित्यमा सन्तुष्ट हुन नसक्ने भन्दै रमेशनाथ भन्छन्, “कुनै पनि गम्भीर पाठक समकालीन साहित्यप्रति सन्तुष्ट हुँदैन । कारण सन्तुष्ट हुनु भनेको प्रगतिको अन्त्य हो । प्रगतिको अन्त्य त कहिले होला र ?”

“एकेडेमी (तत्कालीन राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठान) बीपी, देवकोटा र सिद्धिचरण श्रेष्ठलगायतको पहलमै स्थापना हुने कुरा भएको थियो । तर पछि राजा महेन्द्रले कुलपति मलाई दिनु भनेपछि ठीकै हुन्छ भनेर दिइएको हो,” पुरुषोत्तम भन्छन्, “महेन्द्रले बीपीलाई पनि प्रतिष्ठानमा बस्न भनेका थिए । तर बीपीले साहित्यमा भन्दा मेरो लगाव राजनीतिमा छ भनेपछि बस्नुभएन ।”

०१६ बीपी प्रधानमन्त्री भए । त्यही समय देवकोटा बिरामी भए । एकेडेमीले तास काण्डमा नसोधी गएको भनेर देवकोटाले पाउने तलब तथा सुविधा रोकिदिएको थियो । बीपीले रोकिएको सुविधा फुकुवा गरिदिए । देवकोटाको उपचारका लागि बीपीले व्यवस्था मिलाइदिए । बिरामी देवकोटालाई भेट्न बीपी पटकपटक अस्पताल पुगे । 

अन्ततः देवकोटाको निधन भयो । बीपीले संसदमा देवकोटाका बारेमा बोलेर त्यस दिनको सदनको सबै कार्यक्रम स्थगित गरे । 

मेलमिलापको नीति लिएर प्रवासबाट फर्किएका बीपीलाई नियन्त्रणमा लिएको सरकारले तारिखमा छोड्दियो । “तारिखमा छुटेपछि पनि उनले थुप्रै साहित्यकारहरूसँग भेटघाट गरे । साहित्यकारसँग भेट्ने, छलफल गर्ने बीपी आफैं साहित्यकार भएकाले गरिरहेको मलाई सम्झना छ,” पुरुषोत्तम नोस्टाल्जिक हुन्छन् । 

बीपी राजनीतिमा नलागेर साहित्यमा मात्रै लागेको भए नेपाली साहित्यको स्तर अझै माथि उठ्ने थियो भन्न रमेशनाथ हिचकिचाउँदैनन् । 

उनको यो विचारमा पत्रकार ध्रुवहरि अधिकारी पनि सहमत छन् । उनलाई बीपी साहित्यमा मात्रै केन्द्रित नभएर राजनीतिमा लाग्दा नेपाली साहित्यले धेरै गुमायो भन्ने लाग्छ । 

अक्सर बीपीलाई नेपाली साहित्यमा पाश्चात्य फ्रायडवाद भित्र्याएको श्रेय दिइन्छ । तर त्यतिमा मात्रै बीपीको आख्यान तथा गैरआख्यानलाई सीमित गर्दा उनीमाथि अन्याय हुने ध्रुवहरिको निष्कर्ष छ । “गहन रूपमा उनको साहित्यलाई अध्ययन गर्दा उनको कृतिमा कतै न कतै कि राष्ट्रियतालाई बल पुर्याउने अभिव्यक्ति पाइन्छ कि प्रजातान्त्रिक परिपाटीलाई बल पुर्याउने खालको अभिव्यक्ति प्रतिविम्बित भएको भेटिन्छ,” उनी भन्छन्, “यी कोणबाट बीपीका कृतिलाई हेरेको देखिँदैन । गहन चिन्तन गर्ने हो भने राष्ट्रियता र प्रजातन्त्र उहाँको साहित्यमा देखिन्छ । राजनीतिज्ञ र तत्कालीन परिवेशका कारण पनि यो स्वाभाविक पनि हो ।” 

पत्रकार भैरव रिसाल बीपीलाई राजनीतिमा ‘राजक’ तर साहित्यमा अराजक व्यक्तित्व भन्न रुचाउँछन् । कारण बीपीको लेखन तत्कालीन साहित्यको परिधि नाघेर यौन मनोविज्ञानमा केन्द्रित भयो । साहित्यि परिधि, अनुशासन र मर्यादामा नअटाएर यौन मनोविज्ञानलाई सूक्ष्म रूपमा खोतल्ने काम गरे ।

“बाल्य तथा युवावयमा राजनीतिका कारण दुःख भोगे पनि बीपीले आफ्नो लेखनमा भावना र निष्ठासँग जोड्नु भएको देखिन्छ,” भैरव भन्छन्, “प्रायः राजनीतिज्ञहरू फुर्सदमा राजनीतिज्ञहरूसँग भेटेर राजनीतिकै गफ गर्छन् तर उहाँ त्यसको अपवाद हुनुहुन्थ्यो । फुर्सद भयो कि साहित्यकारहरूसँग भेट्ने र गफिने गरेको देखिन्छ ।”

साहित्यकारहरूसँगको निरन्तरको सम्पर्क र सम्बन्धकै कारण बीपीले राजनीतिमा सक्रिय रहँदा रहँदै पनि १२ वटा कृति लेख्न सकेको भैरव बताउँछन् ।

कति साहित्यकार त त्यो समय उनीसँगै पार्टीमै सक्रिय थिए । तर पार्टीमा आबद्ध नरहेका गोठालेलगायत साहित्यकारहरूसँग बीपी भेटिरहन्थे । “प्रायः हाम्रो स्वाभाव मीठो स्वाद आफू मात्रै लिने तर अरूलाई नदिने चलन छ । तर उहाँ मीठो स्वाद अरूलाई दिन पनि सक्नुहुन्छ । त्यसैले विश्वेश्वर राजनीति र साहित्यको समिश्रण हो ।”