प्रा. कपिल अज्ञात

पत्रकार तथा लेखक वसन्त पराजुलीको पहिलो कथासंग्रह हो कुमाता । जसको दोस्रो संस्करण प्रकाशन भइसकेको छ । यस कथा संग्रहमा मझौला आकारका १० कथा छन् । ती कथाले फरक–फरक विषयमा आफ्नै प्रकारको प्रमुख विशेषता छाडेका छन् । अर्थात् पहिलो कृतिमै वसन्तका वासान्तिक लक्षणहरू देखापरेका छन् भन्न हिच्किचाउन हुन्न । 

पूत कपुत होला तर पनि माता कुमाता हुन्नन् । यो शंकराचार्यको अभिमत हो तर यहाँ प्रयुक्त कुमाता अपवाद हो । परिस्थिति नै यस्तो आइपर्छ जसले मातालाई पनि कुमाता बन्न विवश गराउँछ । त्यही कुमाताकै आधारमा यो कृतिको नामकरण गरिएको छ । यी सबै सामाजिक यथार्थका विवश चरित्र हुन् भन्ने दर्साउँछ । जब समाजमा नर होइन नरपिचासहरू जन्मिन्छन् तब नारीहरू यातना सहन विवश बन्छन् । उनीभित्रको मानवता हार्छ । माता नै कुमाता बन्न पुग्छन् । पुरुषप्रधान समाजको नारीप्रतिको दृष्टि नै घातक छ । यही घातक दृष्टिले पातकी व्यवहार पैदा हुन्छ भन्ने समाज दर्शनका आधारमा कुमाता शीर्षक सार्थक हुन पुगेको छ । 

कुमाताका पात्रहरू दोषी छन् तर दुवै समान दोषी होइनन् । एक जिम्मेवारीबाट भागेको छ, अर्कोलाई पिरलोमा पारेको छ । मानसिक उद्विग्नताका कारण भएको दुःखद् घटनाको भागी स्वयम् हुनुपरेको छ । समाजको अन्तर्विडम्बनालाई कथाले कुशलतापूर्वक निर्वहन गरेको छ । 

यस संग्रहका कथाहरू सबै कारुणिक र मार्मिक छन् । अभिव्यक्ति छटा, कथ्य संयोजन, घटनाक्रम आदि मध्य र अन्त्यको सुसंगठन आरम्भ र समापन आदि अनेक कोणबाट कथाको स्तर उत्कृष्ट बनेको छ । 

पत्रकार कथामा पत्रकारको गम्भीर पीडा छ । आफ्नो जीवनको अनुभवलाई मिसाएर यो कथालाई मार्मिक तुल्याइएको छ । यसमा पत्रकारितासम्बन्धी मूल्य–मान्यताहरू पनि सन्निहित छन् । 

“पत्रकारिताको मूल्य मान्यताबाट डगिनँ, कहिल्यै डग्दिनँ पनि । मेरो ब्रह्मले जे देख्छ त्यही लेख्दै आएँ”, (कुमाता÷पृष्ठ २२) । यो पात्र पत्रकारको अभिव्यक्ति भए पनि लेखक पत्रकारकै मान्यता पनि हो । 

छापामारको प्रेम कथामा प्रेमको दुर्घटना पीडित मानसिकता र संर्घषको निरर्थकता प्रस्तुत छ । त्यस्तै परिबन्दमा प्रेममा धोका, फौजीको अयोग्यता र कृतघ्न व्यवहारको चित्रण छ । खाँदै नखाएको विष पनि लाग्ने फौजी मात्रै धोकेबाज होइन त्यहाँको न्यायिक परिपाटी पनि त्रुटिपूर्ण छ भन्ने यस कथामा दर्शाएको पाइन्छ । 

अस्मिता कथाले पहिला जातभात जे भए पनि सम्बन्ध जोर्न उत्सुक हुने र सम्बन्ध कायम भएपछि स्वाद फेर्दै जाने वासनाले लोलुप प्रवृत्तिको उजागर गरेको छ । 

नियतिमा नियतिको वज्रप्रहार छ । बाबुको गैरजिम्मेवारी र सौताने आमाको जिम्मेवारी छ । यसमा विशेषतः सडक बालबालिकाको अवस्थालाई चित्रण गरिएको छ । 

कुनै कारण निको नभई भित्रभित्रै बल्झिरहेको घाउ उकुचले पारिवारिक गर्जो टार्नका निमित्त विदेशमा रोजगार खोजेर लाग्दा परिवारमा अलग्एिर बस्नु पर्दाको पारिवारिक पीडालाई कथा उचुकले स्पष्ट पारेको छ । 

दशवटै कथामा दशा निम्त्याएको, परिवारको खुसीका लागि रोहित विदेश जाँदा उतै हत्याको अभियोगमा पक्राउ परि यता घर–परिवारमा संकटको बादल मडारिएको अवस्था चित्रण छ । 

सामाजिक यथार्थवादी धारमा रहेका कुमातामा संगृहित कथाहरूमा केही घटनाप्रधान, केही नियतिप्रधान, केही वासनाप्रधान, केही विकृत यौन, केही पुरुषका यौनजन्य स्थितिमा प्रेम र विश्वासमा धोका भएर भोग्नुपरेका पीडा र वियोगका परिणामहरू चित्रण गरिएका छन् । प्रायः सवै कथामा मानवीय प्रवृत्तिको सूक्ष्म विश्लेषण गरिएको छ । 

कुमातामा प्रस्तुत भाषा पनि छरितो, अभिव्यक्ति पोटिलो छ । सरल, सामान्य वाक्यहरूले सिर्जना बलियो बनेको छ । यसका अतिरिक्त विषयवस्तुमा पनि आफ्नोपन छ । यसरी सबै कथा स्वर सन्देश मुखरित छन् । 

वसन्तको ‘कुमाता’ प्रथम चरणकै कथाबाट परिपक्व रूपमा सिर्जना भएको छ । कतै सतही र क्लिष्ट देखिँदैन । विस्तृत वर्णनको साटो व्यञ्जना शक्ति एवम् सार्थक र सटिक वाक्य प्रयोगले कथाको सीमालाई दर्शाउँछ । कथालाई निबन्धबाट जोगाएर कथाकै रूपमा प्रस्तुत गर्न कथाकार कुशल देखिएका छन् । 

कथामा कतै पत्रकारको पीडा त कतै कुमारी आमाको पीडा, कतै बुढेसकालका बाबुको दुःख । पीडैपीडाले सामाजिक संरचनाप्रति कृतिले गम्भीर रूपमा सोचमग्न तुल्याएको छ । 

आख्यान कलाको प्रारम्भिक सिँढीमै सफल देखिन्छन् कथाकार वसन्त । मान्छे कुनै न कुनै समस्या वा उकुसमुकुसमा बाँचेको हुन्छ । त्यसैलाई कथामा उतार्नु कथाकारको उद्देश्य रहेको देखिन्छ । विषय पनि एकै किसिमका नभएर फरक–फरक विषयका छन् । तिनलाई वसन्तले जीवन्त रूपमा चित्रण गरेका छन् । 

सामाजिक यथार्थवादी धारमा रहेर लेखिएका यी कथाहरूले समाजका अनेक पक्षलाई जीवन्त रूपमा चित्रण गरेको छ । तथापि कथाकृतिमा केही सुझाव आवश्यक ठहरिन्छ । 

— यसमा अविश्वसनीय अंश त्यति प्रतित हुँदैनन् तर ‘दोषी को’ कथामा सहवास नहुँदाको स्थिति एक दिन वा सातासम्म स्वाभाविक मान्न सकिन्छ, तर महिनौं र वर्षौंसम्म आधुनिक चेत भएकी नारी कुरा नखोलेरै राखिन् भन्नु पत्यारिलो लाग्दैन । कथा रोचक र शैली आकर्षक भए पनि मनोद्वन्द्व सिर्जना गरेर त्यसलाई साता दिनभित्रै नयाँ मोड दिन पथ्र्यो । 

— प्रकृतिमा निहित रहस्यको गम्भीर निरीक्षण, सांसारिक अनुभवको गहनता र प्रचुरता नवीन उद्भावना शक्ति जुन कृतिमा हुन्छ त्यहि उत्कृष्ट कृति बन्न पुग्छ । स्रष्टा त्यसतर्फ उत्प्रेरित हुनुपर्छ । 

— कसैले सिद्धान्त पढेर वा सिद्धान्तलाई अघि राखेर रचना गरेको हुँदैन । तथापि पठ्नका क्रममा जुनले पाठकको मनमस्तिष्क तरङ्गित र झङ्कृत पार्छ । पढ्न सुरु गरेपछि उत्सुकताले तान्दै नसकिँदासम्म मनका सबै ढोका थुनेर एकोहोर्याई अघि बढाउँछ र नसकिँदासम्म ध्यान विचलित गराउँदैन । सकिएपश्चात् पनि गहिरो छाप पार्छ त्यो उत्तम सिर्जना हो भन्ने स्वतः सिद्ध हुन्छ ।

— कथा सुखान्त होस् कि दुःखान्त गम्भीर प्रकृतिको समुचित विश्लेषणले नै कथाको स्तर उच्च हुन्छ । सुखान्त छ भने त्यसमा विनोदशीलता र दुखान्त छ भने उद्वेगजनकता अपेक्षित हुन्छ ।