कोभिड–१९ महाव्याधिले ग्लोबलाइजेसन अर्थात् भूमण्डलीकरणका विषयमा मनन् गर्नका लागि धेरै समय प्रदान गर्‍यो । विश्वव्यापी उथलपुथलको यस समयमा ग्लोबलाइजेसनको समस्या र राष्ट्रिय सीमाको परिधिभित्र खुम्चनुमा फाइदा पनि देखियो । यसरी हेर्दा, अहिलेको संकटले अन्य धेरै विषयमा जस्तै पुरानै प्रवृत्तिलाई फेरि गति प्रदान गरेको छ । सन् २०१२ देखिनै व्यापार र कुल गार्हस्थ उत्पादनको अनुपातमा कमी आएको छ । भूमण्डलीकरणको मापन गरिने यो प्रमुख औजारमा नै खिया लागेपछि यसका विरोधीहरू अहिले केही समयका लागि चर्चित बनेका छन् । 

भूमण्डलीकरणमा अविश्वास गर्न यसका विरोधी आन्दोलनहरूसँग प्रशस्त कारण छन् र हालका दिनमा कारण अझ थपिएका छन् । अत्यन्त जरुरी वस्तुको अभाव — फेस मास्क देखि यिस्ट (मर्चा) — ले हामीले प्रयोग गर्ने जरुरी वस्तुहरूको आपूर्ति व्यवस्था त्यति सशक्त नभएको र विश्व आपूर्ति संरचना कमजोर भएको प्रमाणित गरेको छ । यस्ता वस्तु केही देशमा धेरै मात्रामा थुप्रिने तर कतिपय देशमा चाहिने मात्रामा पनि नहुने अवस्था देखियो । भूमण्डलीकरणले खासगरी विकसित मुलुकमा धेरैको आर्थिक अवस्था कमजोर बनाएको देखियो । 

आर्थिक अवस्था बिग्रेको सबैभन्दा स्पष्ट उदाहरणका लागि संयुक्त राज्य अमेरिका प्रशस्त छ । यो देशमा अत्यन्त गरिब ५० प्रतिशत जनताको सरदर आम्दानीमा सन् १९८० देखि २०१० सम्म साँच्चिकै कमी आएको छ । अमेरिकाले आफ्ना उत्पादन कार्य अन्यत्र सार्दा उत्पन्न कारणबाट मात्र यस्तो भएको होइन (यान्त्रिकीकरणले ल्याएको असमानता कतिपय अवस्थामा बेवास्ता गरिन्छ), तर यो महत्त्वपूर्ण कारण चाहिं हो । 

विश्वव्यापी उत्पादन प्रक्रियामा आमूल परिवर्तन गर्ने सोचमा भने रोक लगाउनु पर्छ । अर्थशास्त्री आदम स्मिथको विशिष्टीकरणको सिद्धान्त तथा डेभिड रिकार्डोको तुलनात्मक लाभ (कम्पेरेटिभ एडभान्टेज) को सिद्धान्त २०० वर्षअघि जति सत्य थिए अहिले पनि त्यतिनै पक्का छन् । समष्टिगतरुपमा हेर्दा विश्वव्यापीकरणले अर्बौं जनतालाई निरपेक्ष गरिबीको रेखाबाट माथि उठाउन निकै मद्दत गरेको छ । त्यसैले यसलाई मेटाउने होइन बरु यसमा सुधार गरिनुपर्छ । 

क्षेत्रीय आर्थिक एकीकरण बढाउने संस्थाहरूले आवश्यक वस्तु उत्पादनको ‘भ्यालु चेन’ बलियो बनाउन जरुरी छ । इलेक्ट्रोनिक्सको चिप बनाउने काममा मात्र होइन अन्य जरुरी सामग्री जस्तै खानेकुरामा पनि भ्यालु चेन सशक्त बनाउन जरुरी देखिन्छ । उद्योगहरूले चाहिएको बेलामा उत्पादन गर्ने सोच परिवर्तन गरेर परेको बेलामा उत्पादन गर्नसक्ने सोच विकास गर्नुपर्छ । यसले सामान सस्त्याउने वा आर्थिक मुनाफा बढाउने होइन बरु सहज आपूर्तिको प्रत्याभूति गर्छ । यो कार्य कुशलतापूर्वक सम्पन्न गर्न निरंकुश शासन चाहिँदैन बरु विविधतायुक्त विश्व वितरण प्रणालीको जरुरत हुन्छ । 

साथै, देशहरूबीच देखिएको ठूलो असमानताविरुद्धको लडाइँं जारी राख्नु पर्छ । राष्ट्रिय र स्थानीय सरकारले मजदुरको आधारभूत अधिकारको रक्षा र तिनको मर्यादित भविष्य सुनिश्चित गर्नेगरी कामदार सुरक्षाको उपाय अपनाउनुपर्छ । यसको लागि धेरै देशमा लागू भएको न्यूनतम ज्यालाको प्रत्याभूति गरिनुपर्छ । भविष्यको आर्थिक क्षेत्र भनेको अहिलेको शिक्षा हो, त्यसमा लगानी गरिनुपर्छ । त्यस्तै जनताको रोजगारी कार्यक्रमलाई हरित आर्थिक क्रान्तिसँग जोड्नुपर्छ ।

विश्व व्यापार व्यवस्थामा देखिएको समस्यालाई नीति निर्माताले तुरुन्तै सम्बोधन गर्नुपर्छ । अब आउने विश्व व्यापार संगठनका महानिर्देशकको छनोट पनि महत्त्वपूर्ण हुनेछ । तर, जो आए पनि दोहा राउन्डबाट उँधो लागेको यस संस्थालाई जोगाउनु चुनौतीपूर्ण छ । त्यस्तै, सदस्य राष्ट्रहरूले आफूलाई विकाशशील वा विकसित भनेर विनाकुनै वस्तुगत आधारमा घोषणा गर्नसक्ने अधिकार तथा पुनरावेदन समितिको असफलताको मार पनि नयाँ हुने नेतृत्वको काँधमा पर्नेछ । यो पुनरावेदन समिति अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार संगठनको महत्त्वपूर्ण अंग हो । किनभने यसको अनुपस्थितिमा व्यापार युद्ध बढेरै जानेछ । 

जनसाधारणले भूमण्डलीकरण अर्थात् ग्लोबलाइजेसनलाई अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारको वृद्धि तथा वित्तीय पुँजीको स्वतन्त्र विचरण भन्ने बुझ्छन् । तर, अर्थशास्त्री ड्यानी रोड्रिक भन्छन् – भूमण्डलीकरणलाई यीनै कुराको आधारमा मात्र बुझ्नु जरुरी छैन । वास्तवमा विश्वव्यापी सार्वजनिक सम्पत्ति (ग्लोबल पब्लिक गुड्स) मा सहभागितामूलक सरकारको विषय गहिरिएर सोचिनु पर्छ ता कि यो अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्यको प्रमुख मार्ग बनोस् । 

चिन्ताजनक तथा बहुआयामिक संकट जस्तै कोभिड–१९ तथा वातावरण परिवर्तनका विषयलाई अन्तर्राष्ट्रिय सामूहिक सहयोगबाटै सम्बोधन गर्न सकिन्छ । कुनै आर्थिक शक्ति वा राष्ट्रिय सरकारको प्रयास यस्तो समस्या समाधान गर्न उपयुक्त नहुन सक्छ । र सबै देशको भिन्नाभिन्नै शक्तिलाई जोडेर पनि बहुपक्षीय संस्थाको क्षमतालाई प्रतिस्थापन गर्न सकिँदैन । 

विश्व महाव्याधि तथा अरु मुख्य जनस्वास्थ्य संकटसँग लड्न विश्व स्वास्थ्य संगठनलाई आर्थिक र राजनीतिकरुपमा सशक्त बनाउनुपर्छ । अमेरिकी राष्ट्रपति डोनल्ड ट्रम्पको विश्व स्वास्थ्य संगठनबाट आफ्नो देश अलग्याउने निर्णय पक्कै पनि यो विषयमा उल्टो कदम हो । उनको कदमलाई निर्वाचनमुखी अल्पदृष्टि भन्न सकिन्छ । 

नीति निर्माताहरूले अविलम्ब विश्व स्वास्थ्य संगठनको सुधारमा काम गरेर यस संस्थाको वित्तीय अवस्था सुधार गर्नुपर्छ । यसका लागि सदस्य राष्ट्रबाट अनिवार्य सहयोग माग गर्नुपर्छ । सन् २०२०–०२१ मा विश्व स्वास्थ्य संगठनको सबैभन्दा ठूलो दाता कुनै एक देश नभएर अमेरिकी उद्यमीले स्थापना गरेको एक परोपकारी संस्था ‘बिल एन्ड मेलिण्डा गेट्स फाउण्डेसन’ बन्दैछ । यस्तो अस्वीकार्य अवस्था रहनु ठीक होइन । विश्व स्वास्थ्य संगठनसँग सशक्त कर्मचारीको समूह र क्षमता हुनुपर्छ जसले गर्दा सदस्य राष्ट्रलाई बाध्यकारी प्रतिबन्ध लगाउन सकियोस् । यसो गर्न सकिएको खण्डमा राष्ट्रिय स्वार्थभन्दा विज्ञान माथि हुनसक्नेछ । 

वातावरणको विषयमा कुरा गर्दा हामीले के बुझ्नुपर्छ भने वातावरणीय परिवर्तन भनेको यो शताब्दीकै लडाइँ हो । सरकार र निजी क्षेत्रले बदलिँदो परिस्थितिमा सहकार्य गरेर हरित अर्थतन्त्र अहिलेको लागि फाइदाजनक र भविष्यका सन्ततिका लागि पनि नाफाजन्य हो भनेर चेतना जगाउनसक्नु परेको छ । अहिलेको अवस्थाले हामीलाई हरेक आर्थिक पुनरुत्थानको क्षेत्रमा हरित सर्त लागू गर्ने मौका प्रदान गरेको छ जुन युरोपियन युनियनको हरित कोषले (ग्रिन फन्ड) पनि प्रमाणित गरेको छ । त्यसैले सहरहरू तथा अन्य सक्रिय व्यक्तिले जनस्तरको छलफलमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्नुपर्ने देखिन्छ । सी–४० प्रयासले ९६ मुख्य शहरलाई वातावरण परिवर्तनको विषयमा एकै स्थानमा ल्याएर एक उदाहरणीय र निकै प्रेरणदायी कार्य गरेको छ ।

अर्थतन्त्रको पुनरुत्थानको प्रक्रियामा जाँदा कार्बन उत्सर्जन नियन्त्रणको विषयलाई ध्यान दिइएन भने प्रत्युत्पादक हुनेछ । भविष्यमा आउने कोभिड–१९को भ्याक्सिनमा एकाधिकार जमाउने उद्देश्य राखेर त्यसको वितरण समतामूलक हुन रोकियो भने यो महाव्याधिले अर्थतन्त्र र जनस्वास्थ्यमा ल्याएको खतराको समाधान हुन सक्तैन । अनि संरक्षणवाद तथा राष्ट्रिय मोर्चाबन्दी लागू गर्नु पनि आजको समस्याका लागि हिजोको उपाय लगाउनु हो । 

विश्वव्यापीकरणविरुद्ध देखिएको निराशा र चिन्ता स्वाभाविक हो । विगतमा यसले विश्व आर्थिक अवस्थालाई सुधार्न के कति गर्‍यो भन्ने विषयले यो निराशा र चिन्ता दूर गर्न सकिंदैन । तर, भूमण्डलीकरणलाई समापन गर्ने कोसिस गर्नुभन्दा धैर्यपूर्वक अझ सुधारिएको भूमण्डलीकरणमा जानु बढी उपयोगी हुन्छ । 

(स्पेनका पूर्वविदेश मन्त्री एवं हाल विश्व अर्थतन्त्र तथा भूराजनीति केन्द्रका  अध्यक्ष )  

Copyright: Project Syndicate, 2020.