आख्यानकार नारायण ढकालको व्यक्तित्व बहुआयामिक छ । एकातिर उनी सिद्धहस्त आख्यानकार हुन् भने अर्कोतिर कुशल पत्रकार पनि । एक समय राजनीतिमा सक्रिय ढकालका समसामयिक राजनीति माथि विश्लेषणात्मक लेखहरू पनि प्रकाशित हुँदै आएका छन् । समग्रमा ढकाल, एउटा पाठकले निरन्तर खोज्ने लेखक हुन् । कोरोना भाइरसको महामारीका कारण चैत ११ यता करिब तीन महिना मुलुक बन्दाबन्दीको अवस्थामा रह्यो । यो समय उनका लागि लेखपढ्का हिसाबले कस्तो रह्यो ? यसै सेरोफेरोमा रहेर उपन्यासकार ढकालसँग बाह्रखरीका राजेश खनालले गरेको कुराकानी प्रस्तुत छ ।  

पछिल्लो तीन महिनामा तपाईंको साहित्यिक गतिविधि कस्तो रह्यो ?
कोभिड–१९ को सुरु हुनुभन्दा अगाडि नै पनि म मेरा पेसागत कामहरूबाट फुर्सदमै थिएँ । त्यसैले केही समयदेखि मेरो काम भनेकै पढ्ने लेख्ने मात्रै थियो । पत्रकारिताबाट निवृत्त भइसकेको र अरू काम पनि केही नभएकाले पढ्नु सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण काम भयो मेरा लागि । तर अचानक नयाँ परिस्थिति सिर्जना भयो, बन्दाबन्दी (लकडाउन) को । यो विशेष परिस्थितिले मेरो काम गराईमा त खासै केही अन्तर ल्याएन । तर स्कुल बन्द भए । त्यसले गर्दा केटाकेटी स्कुल नगएर घरै बस्न थाले । त्यसैले धेरैजसो समय केटाकेटीहरूसँग बित्न थाले । 

अर्थात्, केही सामान्य परिवर्तन मात्रै भयो भन्छु म । होइन भने त मलाई सधैँ लकडाउनजस्तै थियो । यता लकडाउनले स्कुलहरू बन्द हुनु विद्यार्थीका लागि एकदमै नराम्रो हो । उनीहरूको काम छैन । तिनको नियमित तालिका क्रमभंग भएको छ । त्यसले गर्दा उनीहरूलाई पनि त समय दिनैपर्‍यो । 

यसबाहेकको समय कसरी बिताउनुभयो ?
लकडाउनमा मैले थालेको काम भनेको ‘महाभारत’ ग्रन्थको अध्ययन हो । महाभारतको हिन्दी टेलिशृंखला पनि हेरेँ, यसबीचमा । त्यसो त ‘महाभारत’को विश्लेषणात्मक कृतिहरू पहिले पनि पढेको हुँ । तर महाभारतको मौलिक ग्रन्थ– जुन गीताप्रेस गोरखपुरले ६ भागमा प्रकाशित गरेको छ– त्यो पढेको थिइनँ । त्यसमा करिब ६ हजार ५ सय पृष्ठ छ । लकडाउनमा त्यही पुस्तक पढ्न सुरु गरेँ । लकडाउन लामै जाला भन्ने लागेर नै मैले महाभारत पढ्न सुरु गरेको हुँ । यतिखेर दोस्रो खण्डतिर पुग्दै छु । 

त्यसोभए संस्कृतका श्लोकहरू पनि पढ्दै हुनुहुन्छ ?
होइन । संस्कृतको ‘बेस’ होइन मेरो । संस्कृतको सामान्य अभ्यास वरिपरि मात्रै बसेको हुँ म । यो महाभारत मूल ग्रन्थ संस्कृत र हिन्दी भाषामा छ । यद्यपि यो महाभारत पढ्दा मलाई विशेष के अनुभूति भयो भने, मैले पहिले जति पनि महाभारत र तत्सम्बन्धी पुस्तक पढेको थिएँ ती सबै कच्चा रहेछन् ! (यति बताउँदै गर्दा नारायण ढकाल हाँसे ।) लाग्यो, त्यसबेला सामान्य महाभारत मात्रै पढिएछ । महाभारतभित्र अरू धेरै कुरा रहेछन् !

मूलग्रन्थ गम्भीर भएर पढ्नुपर्ने किताब रहेछ ? 
यो किताब पढे पछि म आफैं एउटा डरलाग्दो मनस्थितिबाट गुज्रिएँ । डरलाग्दो यस अर्थमा कि, जेजति हाम्रो हिन्दु वैदिक आधारित समाजका मूल्यहरू बने, ती मूल्यहरूमाथि यसको दह्रो पकड रहेछ । यसलाई धेरै पुराणहरूको सारांश, दर्शनको सारांश, राज्यसत्ता सञ्चालनका धेरै विषयको सारांश भनिन्छ । त्यसलाई अर्को वेद पनि भन्ने गर्छन् कतिपय समालोचकहरू । त्यसैले धेरै र अथाह विषय त्यसमा रहेछन् भन्ने लाग्यो मलाई । त्यसमा सहश्र कुराहरू रहेछन् ।

तर कतिपय सन्दर्भहरू पढेर म आफैं पनि दंग परेको छु ! अर्थात् धेरै नमिल्ने कुराहरू पनि त्यसमा रहेछन् । जस्तो, धेरै विभेदका कुराहरू, महिलाहरूसँग भएको बल काम लाग्दैन वा ब्राह्मणले पढोस् नपढोस्, त्यो परमादरणीय हुन्छ भनिएका सन्दर्भहरू । दानका विषयमा पनि महाभारतमा धेरै कुरा लेखिएका छन् । ती विषय सन्दर्भ पढेर भने म दंग भएँ ! 

अर्थात्, महाभारतका कतिपय कुराले हामीलाई दिक्क लगाउँछ । त्यसमा भएका नराम्रा कुराहरू पनि हामी अनुशरण गरिरहेका छौं । तर राम्रा कुराहरू सायद अनुसरण गरिएका छैनन् । तत्कालीन अवस्थामा कतिपय कुरा सापेक्ष थिए होलान् । तर आजका सन्दर्भमा त्यसका कतिपय विषय कलातीत भइसकेका छन् । ती समय सन्दर्भभन्दा बाहिर गइसके ।

‘महाभारत’ नै किन रोज्नुभयो, पढ्नलाई ? 
म धन्यवाद दिन चाहन्छु साहित्यकार रामजीप्रसाद उपाध्याय पोखरेल (राप्रउ पोखरेल) लाई । जसले मलाई महाभारतको मूल ग्रन्थ पढ् कि पढ् भनेर सधैँ सुझाउनुभयो । महाभारतलाई लिएर लेखिएका अरू किताब पढेर काम नै लाग्दैन भनेर उहाँले मलाई पटकपटक भन्नुभयो । ‘मूल ग्रन्थ पढ्नु, त्यहाँबाट धेरै कुरा थाहा पाइन्छ’ भन्नु भएकाले पनि मैले ‘महाभारत’ मूल ग्रन्थ पढ्ने निश्चय गरेको थिए । र त्यो पढ्ने समय जुर्यो लकडाउनको समयमा ।

आममानिसले ‘महाभारत’ पढ्ने कि नपढ्ने ?
यो मानिसको रुचिको कुरा हो । ज्ञान प्राप्तिका लागि मानिस कतिको व्यग्र छ । त्यसमा भर पर्ने कुरा हो, ग्रन्थको अध्ययन । सबैले सबै किताब पढ्नु नै पर्छ भन्न सकिँदैन । हरेक मान्छेले किताब नपढी हुँदैन भन्ने मान्यता पनि म राख्दिनँ । म, आफ्नो समाजलाई कसरी बुझ्ने, आफ्नो इतिहासलाई कसरी बुझ्ने भन्ने स्वाभावको मानिस भएकाले ‘महाभारत’ पढ्नुपर्छ भन्ने सोच्छु । मेरो विचारसँग कसैले सामञ्जस्य राख्नुहुन्छ भने म उहाँहरूले अनिवार्य रूपमा महाभारत पढ्नुपर्छ भन्न सक्छु ।

हामीकहाँ जेजति आख्यान साहित्य प्रकाशित छन्, तीनका विषय कुनै न कुनै रूपमा ‘महाभारत’मा भेटिन्छन् भन्ने पनि छ नि ?
हाम्रो समाजको जुन परम्परा छ, विश्वासको जुन जग छ, त्यसभित्र त्यो बसेको देखिन्छ नै । जस्तो, महाभारतमै कनिष्क नामका एक पात्रले धृतराष्ट्रलाई दिएको जुन सल्लाह छ, त्यो अहिलेको सरकारमा बसेकाहरूलाई दिएको सल्लाह झैं लाग्छ ! त्यसमा कनिष्कले धृतराष्ट्रलाई भनेका छन्, ‘जो कमजोर छ त्यसलाई दया नगर । राजनीतिमा दयाको स्थान हुँदैन । विनम्र भयो भन्दैमा शत्रुलाई छाड्ने कुरा नगर है ।’ र, हामी कहाँको राजनीतिमा पनि त्यही परम्परा देखिएको छ ! त्यसैले पनि म महाभारत पढेर रमाइरहेको छु । 

यसको अर्थ तपाईंको यो समय उपलब्धिमूलक रह्यो ?
मैले भने नि, म कि पढ्छु कि लेख्छु । तर पछिल्लो समयमा मैले केही लेखिरहेको छैन । किनभने नयाँ विषय र विचारहरूसँग मेरो साक्षात्कार भइरहेको छैन । त्यसैले पनि लेखिएको छैन । पुराना विषयमा पनि केही लेखिरहेको छैन । ‘महाभारत’ ग्रन्थ पनि एकैपटक पढिरहेको छैन । फुर्सद मिलाएर पढिरहेको छु ।

आज मात्रै मैल दानको प्रसंग पढेँ । केही दिनअघि पतिव्रता विषयसँग जोडिएको प्रसंग पढेको थिएँ । पतिव्रताभन्दा ठूलो अरू धर्म नै छैन भनिएको रहेछ ! त्यसैले मैले अघि पनि भने, महाभारतका कतिपय प्रसंग आजको समयमा हेर्ने हो भने हासो उठ्ने खालको छ । अर्को कुरो, महाभारतका कतिपय चरित्र पुनर्लेखन गर्नेहरूले अति बढ्ता महत्त्व दिएका छन् । तर त्यस्तो पनि देखिँदैन मूल महाभारतमा । जस्तो धर्मराज युधिष्टिर भनिन्छ । जुवामा हारेर फेरि हार्न र वनवास जानै जुवा खेल्नेलाई कसरी ‘धर्मराज’ भन्न सकिन्छ र ?

यसबीच ‘महाभारत’ को मूल ग्रन्थ मात्रै पढ्नुभयो कि अरू पनि केही...? 
यसबीच अरू पनि केही किताब पढेँ । हार्पर लीको एउटा किताब पढेँं । यो रंगभेद नीति सम्बन्धमा लेखिएको छ । नकिम महफुजको किताब पनि पढेंँ । नेपालको इतिहास पढेँं । तर नियमित रूपले ‘महाभारत’ का चालीस–पचास पृष्ठ मैले दिनकै पढेको हुन्थेँ । त्यति गर्दा पनि भर्खर १५/१६ सय पेज पढेको छु । अझै धेरै बाँकी छ पढ्नलाई । 

लकडाउनको यो अवस्था आख्यान वा साहित्य सिर्जनाका लागि उर्वर परिस्थिति हो वा होइन ?
मानिसमा संकटहरू बेलाबेला आइरहेका छन् । संसारमा सबैभन्दा ज्ञानी तथा विवेकशील प्राणी भनेकै मानिस हुन् । इतिहासलाई हाइलाइट गर्नसक्ने पनि मानिस हुन् भने सबैभन्दा झुटो बोल्नसक्ने पनि मानिस हुन् ! मानिसले विज्ञान पनि बुझेका छन् । यति हुँदाहुँदै पनि प्राकृतिक समस्यासँग वा मानव निर्मित समस्याहरूलाई मानिसले राम्ररी समाधान गर्न सकेको देखिँदैन । अहिले हेर्ने हो भने चुनौती सामना गर्न सकेका छैनन् । पहिले पनि स्पानिस फ्लु भएको थियो । करोडौं मानिसको निधन भएको थियो । विश्व मानव इतिहासमै भएको घटना हो स्पानिस फ्लु । त्यसपछि पनि अनेक किसिमका यस्ता घटनाहरू नभएका होइनन् ।

तर साहित्य सिर्जनाका निम्ति यो महामारी वा यस्तै अन्य विषय हुन्छ भन्ने मलाई लाग्दैन । साहित्य भनेको तत्कालमा भएको कुनै इभेन्टको प्रतिक्रिया मात्रै होइन । त्यसका धेरै पक्षहरू हुन्छन् । मूलतः यसले गरेका प्रभाव, सिर्जित सम्बन्धमा आएको विखरावदेखि लिएर मानवनतामा आएको संकटका विषयमा त पछि लेखिएलान् नै । तर तत्कालै यसबारे लेखिने स्थिति रहेको मलाई लाग्दैन । हो, पछिल्लो समयमा कोरोनालाई लिएर कविता आएका छन् । कथा पनि आउन थालेका छन् । तर मैले भने नि, मलाई कुनै पनि घटनामा तुरुन्त कथा वा आख्यान साहित्य बनिहाल्छ भन्ने लाग्दैन ।

जस्तो कि, भूकम्पका बेलामा पनि यस्ता कुरा नउठेका होइनन् । त्यसबखत वर्गहरू समाप्त भए भनियो । उतिखेर सडकमा धनी पनि थिए । गरिब पनि थिए । पछि धनी, धनी नै रहे । गरिब आफ्नै ठाउँमा आफ्नो समस्याका साथै रहे । तिनको अवस्था अहिले पनि जस्ताको त्यस्तै छ । त्यसैले समयले ल्याएका यस्ता घटना परिघटनामा तत्काल साहित्य लेखिहाल्नुपर्छ भन्ने मलाई लाग्दैन ।

तर त्यसले कथाधार त दिन्छ होला नि ?
कथा आधार त दिन्छ । अहिले नै पनि, विज्ञानमा यति ठूलो उन्नति भएको छ भनिन्छ । तर कोरोना भाइरस कस्तो भाइरस हो भन्ने विषयमै पनि अन्योल देखिन्छ । यसको उपचार पद्धति अन्योलमै छ । लकडाउन समस्याको समाधान हो कि होइन कि ? कन्फ्युजन छ सबैतिर ! यस्ता कुराले साहित्य चिन्तकहरूलाई धेरै कुरा त दिने त छँदै छ । 

सबैभन्दा ठूलो कुरो त के भने, यस्ता घटनाहरूले मानवतासँग जोडिने कि मानवद्वेशी यात्रामा जाने, यस कुराको कित्ता काट पनि त हुनसक्छ । संसारभरि सहकार्य सहयोगको वातावरण हुनुपर्ने थियो, त्यो भएन । देखिएन ! देशभित्रै पनि सहकार्य र सहयोगको वातावरण देखिएको छैन । राज्यसत्ता एकातिर छ ! जनताको ठूलो पंक्ति अर्कोतिर छ ! राज्यसत्ताले यसलाई आफ्नो रक्षाकवचका रूपमा मात्रै लिएको पनि देखिन्छ । यस्तो वातावरण र परिस्थिति नेपालको मात्रै होइन, वैश्विक समस्या नै भएको देख्न सकिन्छ । तसर्थ, चिन्तकहरूका लेखनमा यस्ता विषयहरू थपिन सक्छ ।

समय सीमाले बाँधिएका यस्ता कृति कालजयी हुनसक्छन् ?
त्यो त लेख्ने मानिसको क्षमतामा भरपर्ने कुरा हो । कसैले पढ्दै नपढी महान् कृति लेखेका छन् । यो लेखकको सामर्थ्यमा भर पर्ने कुरा हो । तर समयको प्यारोडी हामीले लेख्न हुँदैन । त्यो साहित्य हुन सक्दैन । त्यो गम्भीर हुँदैन र त्यसले दिशाबोध पनि गर्न सक्दैन । त्यसैले पनि यस्ता विषयमा लेख्न केही समय लाग्छ नै ।

यो समयको साहित्यिक गतिविधिलाई कसरी हेरिरहनुभएको छ ?
कतिपयले समयको सदुपयोग गर्दै लेखिरहेको कुरा मैले पनि सुनेको छु । त्यो अहिलेको विषय मात्र नभएर पहिलेदेखि आफूले रोजेको सोचेको विषयमा लेखिरहनु भएको हुनसक्छ । फुर्सदको समयमा लेखिनु स्वाभाविक नै हो । 

बन्दाबन्दीको यो विषम् परिस्थितिमा प्रज्ञा प्रतिष्ठानले पाका साहित्यकारहरूलाई अलिकति पनि हेरेन भन्ने कुरा पनि उठेको छ । तपाईं के भन्नुहुन्छ ?
एकेडेमी (प्रज्ञा प्रतिष्ठान) काम लाग्ने छैन । पञ्चायतकालमा पनि एकेडेमी राम्रो थिएन । २०४६ पछिको परिवर्तनले एकेडेमी राम्रो होला, त्यसले राम्रो काम गर्ला भनेको त्यसले पनि राम्रो काम गर्न सकेको देखिएन । अहिलेको एकेडेमी त झनै सबैभन्दा गए–गुज्रेको छ । अहिलेको नेतृत्वबाट केही होला भन्ने आशा गर्न पनि सकिँदैन । एकेडेमी त पार्टीका कथित बुद्धिजीवीहरूको जागिर खाने ठाउँ भएको छ । त्यसैले ‘पञ्चायतको जुठो टपरी’ भनेर मैले पहिले नै पनि लेखेको हुँ ।

वास्तवमा पेसागत दक्षताले उच्च क्षमता भएका मानिस त्यहाँ छैनन् । एकेडेमीमा कस्ता लेखकहरूको प्रतिनिधित्व हुनुपथ्र्यो ? कस्ताको प्रतिनिधित्व त्यहाँ छ, यसले नै देखाउँछ, तिनले राम्रो गर्छन् कि गर्दैनन् भन्ने ! अहिलेको एकेडेमीबाट कसैले केही आशा गर्नु नै बेकार छ । बरु आफूहरू नैै मिलेर केही गरेदेखि राम्रो हुन्छ ।