चीनको वुहान सहरमा २०१९ को डिसेम्बरमा देखापरेको कोभिड–१९ दनियाँभर इतिहासकै ठूलो महामारीका रुपमा फैलियो । विश्व स्वास्थ्य संगठनले संक्रमणको जोखिम अझै  बढ्दै जाने बताएको छ । आधुनिक विज्ञान, प्रविधि र आर्थिकरुपमा सम्पन्न राष्ट्रहरुले समेत हालसम्म यसको चिकित्सा विधि पत्ता लगाउन सकेका छैनन् । 

एसियाका चीन, दक्षिण कोरिया, जापान, सिंगापुर, ताइवानलगायतका केही देशले कम जनधनको क्षतिमा नै यसको रोकथाम गरेको देखिएको छ । तर, विश्वका शक्ति राष्ट्रहरु भनिएका पश्चिमका अमेरिका, बेलायत, स्पेन, इटाली, फ्रान्स, ब्राजिललगाएतका देशलाई यसले नराम्ररी प्रभावित पा¥यो । कोभिड–१९ ले विश्वका शक्ति राष्ट्रहरुमा पारेको प्रभाव र जनधनको क्षतिको आधारमा अहिले विश्वव्यवस्थामा नै परिवर्तन आउने हो कि भन्ने नयाँ बहस प्रारम्भ भएको छ । 

के हो विश्वव्यवस्था दृष्टिकोण ?

विश्वव्यवस्था दृष्टिकोणले विश्व अर्थतन्त्रलाई एउटा संरचना मानेर त्यसमा संलग्न प्रत्येक राष्ट्रबीचको आर्थिक र राजनीतिक सम्बन्धको व्याख्या र विश्लेषण गर्छ । यसलाई नवमाक्र्सवादी दृष्टिकोण पनि भनिन्छ । यस दृष्टिकोणका प्रबद्र्धकहरुमा अमेरिकन सामाजशास्त्री इम्यानुवल वालेर्स्टाईन, जर्मन अमेरिकन समाजशास्त्री ए.जी. फ्रैंक, हेलसिन्की विश्वविद्यालयका प्राध्यापक विबेरी के. गिल्स, अमेरिकी समाजशास्त्री क्रिस्टोफर चेस डनलगायतका हुन् । उनीहरुका अनुसार विद्यमान विश्वव्यवस्था पुँजीवादी विश्व अर्थव्यवस्था हो । यो व्यवस्था  निरन्तर पुँजी सञ्चय गर्ने प्रक्रिया हो । समाजशास्त्रको अध्ययनमा सन् १९७० को दशकबाट यस दृष्टिकोणलाई विश्वव्यापी अन्तरदेशीय आर्थिक सम्बन्ध व्याख्या गर्ने नवीन सिद्धान्तको रुपमा लिइएको पाइन्छ ।  

यस दृष्टिकोणले विश्वका राष्ट्रहरुबीचको व्यापार र विनिमयलाई केन्द्रमा राखेर प्रत्येक राष्ट्रबीच रहेको उत्पादन प्रणाली, विनिमय, आयत निर्यातका वस्तु, सांस्कृतिक आदनप्रदान आदिका बारेमा विश्लेषण गरिन्छ । धनी देशहरु र गरिब देशहरुबीचको आर्थिक सम्बन्धको विश्लेषण गरी विकसित पुँजीवादी राष्ट्रहरुलाई केन्द्र, विकासशील राष्ट्रहरुलाई अर्धपृष्ठ र अविकसित राष्ट्रहरुलाई पृष्ठ भाग अर्थात् कमजोर राष्ट्रको कोटीमा राखिन्छ । 

विश्वव्यवस्थाको ऐतिहासिक विकासको सम्बन्धमा दुई फरक विचारहरु छन् । यीमध्येका इम्यानुयल वालेर्स्टाइन सन् १४५० तिर युरोपमा सामन्तवादी उत्पादन प्रणालीको अन्त्यपछि पुँजीवादी उत्पादनको प्रारम्भ भएको र यही बेलाबाट वर्तमान विश्वव्यवस्थाको सुरु भएको तर्क गर्छन् । विश्वको विभिन्न भागमा रहेको निर्वाहमुखी साना आर्थिक प्रणाली र विश्व साम्राज्यहरुको पतन पश्चात् सन् १५०० बाट आधुनिक पुँजीवादी विश्व प्रणालीको उदय भएको वालेर्स्टाईनको दाबी छ । 

वालेर्स्टाइनका अनुसार सोह्राैँ शताब्दीदेखि पश्चिमी युरोपका बेलायत, फ्रान्स, जर्मनी, बेल्जियम, अस्ट्रिया, नेदरल्यान्डजस्ता देशहरु विश्व अर्थतन्त्रको केन्द्र भागमा रहेका थिए । दोस्रो विश्वयुद्धपश्चात् अमेरिका र जापान पनि विश्व अर्थव्यवस्थाका केन्द्र भागमा पुगे । वालेर्स्टाइनको निष्कर्ष के हो भने हालको पुँजीवादमा आधारित विश्वव्यवस्थाको उदय र यसको विकास पाँच सय वर्षअघि युरोपबाट भएको हो र विगत सत्तरी वर्षदेखि मात्र यसको केन्द्र अमेरिकामा सरेको हो । 

एजी फ्रैंक र उनका विचारमा सहमत राख्ने बेरी के. गिल्स, क्रिष्टोफर चेस डनलगायतले विश्वव्यवस्थाको उदय पाँच हजार वर्ष पहिले एसियाबाट भएको हो भन्ने तर्क गर्छन् । फ्रैंकको तर्क छ — सन् १८०० सम्म व्यापारिक तथा राजनीतिक केन्द्र एसिया नै थियो भने युरोप सीमान्तकृत अवस्थामा थियो । इसापूर्व २७००–२५०० को अवधिमा मेसोपोटामिया (हालको इराक, कुवेत) मा विकास भएको अन्तरदेशीय व्यापार, इसापूर्व १५०० ताका चीनमा भएको रेसम व्यापारलगायतका उदाहरणहरुबाट विश्वव्यवस्था र पुँजीवादको विकास एसियाबाट प्रारम्भ भएको उनीहरुको दाबी छ । 

फ्रैँक र गिल्सका अनुसार विश्वव्यवस्थाको केन्द्र स्थिर रहँदैन । यो गाडीको पांग्रा घुमेजस्तै निरन्तर घुमिरहने प्रक्रिया हो । त्यसैले पाँच हजार वर्षदेखि सोह्राैँ शताब्दीसम्म विश्वव्यवस्थाको केन्द्र एसिया थियो भने सोह्राैँदेखि उन्नाइसाैँ शताब्दीसम्म युरोप बन्यो । दोस्रो विश्वयुद्धपश्चात विश्वव्यवस्थाको केन्द्र अमेरिकामा स्थानन्तरण भयो । 

विश्वव्यवस्थामा परिवर्तन आउला त ?

वर्तमान विश्वव्यवस्था एकल विश्व अर्थतन्त्रमा आधारित छ र त्यो पुँजीवादी अर्थव्यवस्था हो । के कोभिड–१९ को प्रभावले यस प्रकारको विश्वव्यवस्थामा परिवर्तन आउला ? हिजोआज प्राज्ञिक वृत्तमा यो बहस चलेको पाइन्छ । अधिकांश बहस कोभिड–१९ संक्रमण रोकथामको क्षमता र उक्त देशमा भएको जनधनको क्षतिलाई आधार मानेर गरिएका देखिन्छन् । तिनले विश्वव्यवस्थाको ऐतिहासिक र सैद्धान्तिक पक्षलाई उजागर गरेको पाइँदैन ।  

फ्रैंक र गिल्सका अनुसार विश्वव्यवस्थाकोे इतिहास पाँच हजार वर्ष पुरानो छ । विश्वमा भएको पुँजीवादको विकासको आधारमा यसको केन्द्र स्थानन्तरण वा परिवर्तन हुँदैआएको छ । इसापूर्व २७०० देखि हालसम्मको अन्तरदेशीय व्यापार विनिमय प्रक्रियामा ती देशहरुले गरेको पुँजी संचयको आधारमा विश्वव्यवस्थाको केन्द्र निर्धारण हुँदैआएको छ । पाँच हजार वर्षदेखि सोह्राैँ शताब्दीसम्म विश्वव्यवस्थाको केन्द्र एसिया थियो भने त्यसपछि उन्नाइसाैँ शताब्दीसम्म युरोप केन्द्र बन्यो । अमेरिका यस व्यवस्थाको केन्द्र बनेको त सत्तरी वर्षमात्र भयो । यसको केन्द्र परिवर्तन हुनुको आधार अन्तरदेशीय व्यापार विनिमय प्रक्रियामा उक्त देशले गरेको पुँजी सञ्चय तथा नाफाको अनुपात हो । 

हाल यो प्रक्रियामा अधिक पुँजी सञ्चय तथा नाफा गर्ने देश अमेरिका हो । त्यसपछि क्रमश चीन, जापान, जर्मनी र बेलायत छन् । दुई दशकयता चीनले अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रभाव जमाउँदै अमेरिकालाई चुनौती दिइआएको छ । सन् २०१९ को कुल गार्हस्थ्य उत्पादन हेर्दा अमेरिकाको २१. ४२८ ट्रिलियन र चीनको १४.१४० ट्रिलियन अमेरिकी डलर रहेको देखिन्छ । यो तथ्यांकअनुसार विश्व अर्थतन्त्रमा चीनले तत्काल अमेरिकालाई उछिन्ने सम्भावना देखिँदैन ।

अर्थतन्त्रमा गिरावट आउँछ भनेर अमेरिकाले घोषित लकडाउनसमेत गरेन । कोभिड–१९ को कारण गिरावट आएर अमेरिकी अर्थतन्त्रमा पूरै मन्दी आए विश्व अर्थतन्त्रमा चीन पहिलो स्थानमा पुग्नेछ । त्यसो भयो भने विश्वव्यवस्थाको केन्द्र अमेरिकाबाट एसियामा स्थानन्तरण हुनेछ । यो विश्वव्यवस्थाको निरन्तर चल्ने स्वाभाविक प्रक्रियामात्र हो । यसले विश्वव्यवस्था नै परिवर्तन गरेको तात्त्विक अर्थ राख्दैन । 

विश्वव्यवस्थाको सैद्धान्तिक आधार पुँजीवादी विश्व अर्थतन्त्र हो । कम्युनिस्ट घोषणापत्रका लेखक जर्मन चिन्तक कार्ल माक्र्सले समाज परिवर्तनका चरणहरुमा आदिम, दास, सामन्त, पुँजीवादी र समाजवादी गरेर विभाजन गरेका छन् । उनका अनुसार हालको पुँजीवादी विश्वव्यवस्थामा परिवर्तन आउन कि समाजवादी विश्वव्यवस्थामा प्रवेश गर्नु पर्‍यो नभए सामन्तवादी युगमा फर्कनु पर्‍यो ।

तर, अव विश्व सामन्तवादतर्फ फर्कने संभावना छैन । त्यसो भए समाजवादी विश्वव्यवस्था आउला त ? अबको विश्व अर्थतन्त्रको केन्द्र चीन बन्यो भने समाजवादी विश्वव्यवस्था बन्ला त ? त्यो पनि संभव छैन । चीनको आर्थिक नीतिअनुसार अबको तीस वर्षपछि चीनको अर्थतन्त्र मुख्यतया बजारोन्मुख हुने र अधिकांश औद्योगिक एवं व्यापारिक क्षेत्र निजी स्वामित्वका फर्महरुको प्रभुत्वमा हुने भनिएको छ । यो भनेको पुँजीवादी व्यवस्थाको प्रभुत्व हो । त्यसैले कोभिड–१९ को कारण विश्वव्यवस्थाको केन्द्र अमेरिकाबाट चीनमा स्थानन्तरण भए पनि सारमा त्यो पुँजीवादी विश्वव्यवस्था नै हुनेछ ।