युनिभर्सिटी अफ क्यालिफोर्नियाको निमन्त्रणमा गत अक्टोबरमा अमेरिका गएको बेला भेटिएकी प्राध्यापक अञ्गना चटर्जीले भनेकिथिइन् — अमेरिका त्यसै अमेरिका बनेको होइन, यो देश र यहा“का नागरिकले शिक्षामा जुन तहको लगानी गरेका छन् त्यसैको परिणामस्वरुप अमेरिकाले हरेक क्षेत्रमा संसारको नेतृत्व गर्न सकेको छ । प्राध्यापक चटर्जीले हामीलाई स्टेनफर्ड विश्वविद्यालयको डिजिटल पुस्तकालय भ्रमण गराइन् । क्यालिफोर्नियाको ठूलो सहर सानफ्रन्सिस्कोस्थित सिलिकन भ्यालीमा यो विश्वविद्यालय पर्छ । यो गुगल, फेसबुक, एप्पललगायत सूचना प्रविधिमा ससार हाँक्ने बहुराष्ट्रिय कम्पनी भएको क्षेत्र हो । संसारकै प्रमुख दसभित्र पर्ने यी कम्पनीले हजाराैं रोजगारी सृजना गरेका त छन् नै विश्वभरबाट ठूलो धनराशि आर्जन गरी अमेरिकालाई संसारकै समृद्व मुलुक बनाउन पनि भूमिका खेलिरहेका छन् ।
विश्वविद्यालय तहमा अध्ययनरत विद्यार्थीले तयार गरेका प्रोजेक्टबाट यीमध्ये कतिपय कम्पनीको जन्म भएको हो । त्यसमा स्टेनफड युनिभर्सिटी र युसी वर्कलेको योगदान छ । संसारकै ठूलोमध्येको स्डेनफर्ड विश्वविद्यालयको डिजिटल पुस्तकालयका बारेमा त्यहाँका प्रमुखले भने — यो पुस्तकालय, वाटर प्रुफ, फायर प्रुफ र बम प्रुफ छ । बौद्धिक सम्पत्ति नै अमेरिकाको समृद्धिको आधार हो, जसको अभावमा यो देशको भविष्य कल्पना गर्न सकिँदैन । विश्वविद्यालय र अनुसन्धान संस्थाहरुले जुन तहको अध्ययन अनुसन्धान गर्छन् त्यसैको जगमा अमेरिकी सरकारले विकास र रणनीतिक योजना बनाउने गर्छ ।
कोरोना अवसर
यतिबेला कोरोना महामारीले संसार आक्रान्त छ । विश्व अर्थतन्त्र धराशायी हुने अवस्थामा पुगेको छ । संसारको इतिहासमा यति लामो समय विश्व नै ठप्प हुने घटना बिरलै भए होलान् । तर यस्तै चुनौती पार गरेपछि संसारका कैयाैं देशले विकासमा फड्को मारेका छन् ।
अहिले पनि विश्व समुदाय कोरानापछिको चुनौती सामनाका लागि आवश्यक नीति र पूर्वाधार बनाउन लागि परेको छ । हाम्रो सरकारले भने अझै जनतालाई अभिभावकत्व महसुस गराउन सकेको छैन । नेताहरुका भाषणमा दिनहुँ समृद्धिको आशा देखाइन्छ तर वास्तविक लक्ष्य हासिल गर्न नेतृत्वले आवश्यक तयारी र इच्छा शक्ति देखाएको छैन । वर्तमान सरकारसहित सत्ताधारी नेताहरुले जनता झुक्याउन र चुनावमा मत बटुल्नमात्र समृद्धिको आकर्षक नारा दिने गरेको देखिन्छ ।
वर्तमान सरकार ‘समृद्ध नेपाल, सुखी नेपाली’ को नारा दिन्छ तर काममा भने त्यसविपरीत भ्रष्टाचार र अनियमतिताको दलदलमा फसेर आफ्नो विश्वसनीयताबाट च्युत भइसकेको छ । पछिल्लो पटक विशेषगरी स्वास्थ्य सामाग्री खरिदमा भएको भ्रष्टाचार र यत्रो महामारीमा सरकारको अमानवीय व्यवहारका कारण । कोरानाले सरकारलाई एक पटक फेरि अवसर दिएको छ । समग्र मुलुकको विकास र समृद्धिका लागि योजनाबद्धरुपमा कार्यक्रम तर्जुमा गरी अघि बढ्न सके कोरोना हाम्रा लागि अहिले अवसर पनि हुनसक्छ ।
चुनौती र अवसर
कोरोनाका कारण विश्वकै अर्थतन्त्रमा गम्भीर असरका संकेत देखिएका छन् । नेपाल पनि अपवाद हुने कुरा भएन । राजस्व उठाउन नसक्दा सरकार खर्च धान्न नसक्ने अवस्थामा पुग्न लागेको छ । व्यापार व्यवसाय, उद्योग प्रतिष्ठान सबै ठप्प छन् । आयात निर्यात ठप्प छ । रोजगारीका अवसर गुमेका छन् । वैदेशिक रोजगारी धरापमा परेका कारण त्यहा“बाट आउने वार्षिक आठ अर्ब रेमिट्यान्समा समेत यो वर्ष ठूलो ह्रास आउने निश्चितै छ । यसबीच तीन महिना बन्दाबन्दी (लकडाउन) भइसकेको छ र अझै कति लम्मिने हो प्रष्ट छैन ।
कोरोनाको प्रभाव श्रमिक हुँदै अब मध्यम वर्गमा समेत देखिन थालेको छ । विश्व बैंक र अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोषलगायतका संस्थाले नेपालको अर्थतन्त्र भयावह हुने प्रक्षेपण गरेका छन् । त्यसैले अबका दिन हाम्रा लागि झनै चुनौतीपूर्ण हुने देखिन्छ । जति धेरै चुनौती हुन्छ सम्भावना पनि उत्ति नै हुन्छ । नेपाल त झन् सम्भावना नै सम्भावनाको देश हो । संसारको सर्वोच्च शिखर सगरमाथा यहीँ छ । भूगोलको हिसाबले हिमाल पहाड, तराई छ । शान्तिका दूत गौतम बुद्धको जन्मस्थल हामीसँगै छ ।
ऊर्जा उत्पादन क्षमताको हिसाबले संसारकै दोस्रो धनी देश भनिन्छ । कृषि उत्पादन र जडीबुटीले सजिएको छ । प्राकृतिक सौन्दर्यले भरिपूर्ण नेपालमा पर्यटनको प्रशस्त सम्भावना छ । अतः राजनीतिक इच्छा शक्ति र इमान्दारी हुने हो भने नेपालको विकास र समृद्धिको यात्राले गति लिन समय लाग्नेछैन ।
दक्षिण अफ्रिकाका पूर्व राष्ट्रपति नेलसन मन्डेलाले भनेका छन् — समाज विकासका लागि शिक्षा सबैभन्दा शक्तिशाली हतियार हो, विश्व परिवर्तनका लागि तपाईँले यसको उचित प्रयोग गर्न सक्नुहुनेछ ।
हो ! हामीले बितेका सात दशकमा लोकतन्त्र, मानवअधिकार, नागरिक स्वतन्त्रता आदिका नाममा धेरै संघर्ष गर्यौँ । तर, शिक्षा, स्वास्थ्य, कृषि, पूर्वाधार विकासलगायतका क्षेत्रलाई भने महत्त्व दिएनौ । शिक्षा, रोजगारी र आर्थिक समृद्धिलाई एकीकृतरुपमा अघि बढाउन सकेनौ । युवालाई अधिकारका बारेमा धेरै पढाइयो, ससाना माग पूरा गराउन जुलस हिँडाइयो र नारावाजी र तोडफोडको संस्कार दिलाइयो तर आफ्नो कर्तव्य पूरा गर्नुपर्छ भन्ने नैतिक शिक्षा दिइएन ।
विगत सात दशकमा पटकपटक भएका आन्दोलन र संघर्षले राजनीतिक परिवर्तन ल्याउन सके पनि जनचाहना र अपेक्षा पूरा गर्न सकेनन् । नेतृत्व वर्गले समग्र मुलुक र जनताभन्दा पनि राजनीतिक स्वार्थ, त्यसमा पनि दल र गुट तथा व्यक्तिगत स्वार्थ र लोभ, लाभका आधारमा निर्णय लिने संस्कार बस्यो ।
भनिन्छ सामान्य व्यक्तिले तत्कालका लागि, नेताले केही वर्षका लागि र राजनेताले सयौं वर्षका लागि सोच्छन् । समाजका सबै क्षेत्रमा समयको महत्त्व वुझ्न सक्नेहरु मात्र स्थापित हुनसक्छन् । त्यसैले अब देश विकासका लागि तत्कालीन र दीर्घकालीन नीति तर्जुमा गरेर अघि बढ्न ढिलो गर्नु हुँदैन ।
तत्कालका लागि जनसाधारणलाई सहयोग दिएर अर्थतन्त्र चलायमान बनाउने कार्यक्रम लागू गरिनुपर्छ । केन्द्र, प्रदेश र स्थानीय सरकारको प्रभावकारी परिचालनबाट कोरोना महामारीलाई जित्ने योजना र त्यसको कार्यान्वयनको मार्गचित्र बनाइनुपर्छ । दीर्घकालीनरुपमा नेपालको आर्थिक विकास र समृद्धिलाई सँगसँगै अघि बढाउन शिक्षा नीतिमा आमूल परिवर्तन आवश्यक छ । बेरोगार उत्पादन गर्ने शिक्षा आजको आवश्यकता होइन ।
त्यसैले समग्र शिक्षा र विकास नीतिको पुनःसंरचना आवश्यक छ । त्यसका लागि सबभन्दा पहिले विकसित मुलुकहरुले जस्तै सूचना प्रविधिको प्रयोग गरी तथ्यांक आधार तयार गर्नुपर्छ । अनि देशको आवश्यकताका आधारमा विश्वविद्यालय र अनुसन्धान केन्द्रहरुलाई सबल र सक्षम बनाउन आवश्यक छ ।
हाम्रो अर्थतन्त्र वस्तुहरुको आयातमा लगाइने भन्सार, रेमिट्यान्स, कृषि, पर्यटन, उद्योगलगायतका क्षेत्रमा निर्भर छ । कोरोनाका कारण निकट भविष्यमा हामीले आयात प्रतिस्थापन गर्न कृषिलाई पहिलो प्राथमिकतामा राख्नुपर्छ । त्यसका लागि अहिले जस्तो परम्परागत खेती होइन, दक्ष जनशक्ति र प्रविध मैत्री खेती अँगाल्नु पर्छ र पढेलेखेका मानिसले खेती गर्नु हुन्न भन्ने मानसिकताको अन्त्य गर्नुपर्छ ।
त्यसैगरी देशका सबै ७५३ स्थानीय निकायले आआफ्नो आवश्यकताका आधारमा योजना तर्जुमा गर्नुपर्छ । सबै स्थानीय तहमा एउटा कलेज, अस्पताल स्थापना गर्नुपर्छ ।
सातवटै प्रदेशमा मेडिकल कलेज, रिसर्च सेन्टर, प्राविधिक शिक्षालय र स्थानीय उत्पादनमा आधारित उद्योग स्थापना गरिनुपर्छ । विश्वविद्यालयहरुले देशको आवश्यकताका आधारमा जनशक्ति उत्पादन गर्ने परिपाटी बसाउनुपर्छ । औपचारिक शिक्षामात्रले स्वस्थ चरित्र र राष्ट्र निर्माणका लागि आवश्यक सबै पूर्वाधारको सुनिश्चितता गर्न सम्भव छैन । त्यस कारण प्राथमिक तहदेखि नै पाठ्यक्रममा नैतिकत शिक्षा समावेश गर्नुपर्छ ।
युसी वर्कलेका प्राध्यापक आमोद पोखरेल भन्छन् — ‘नेपालले देशको अर्थतन्त्रलाई सहयोग पुर्याउने खालको अनुसन्धानमा आधारित शिक्षा नीति लागू गर्न सके आर्थिक समृद्धि हासिल गर्न सहज हुनेछ । मैले देशबाट के पाए भन्ने होइन, देशलाई मैले के दिन सके भन्ने जनशक्तिबाट मात्र नेपाललाई समृद्ध बनाउन सघाउ पुग्नेछ ।
