कुनै आँधी आउँदै छ भन्ने थाहा त भयो तर मौसमविद्ले जमिनमा यस्को असर दोस्रो श्रेणीको वा पाँचौ श्रेणीको भन्ने पक्का गर्न सकेनन् भने तपाईँ के तयारी गर्नुहुन्छ ? (दोस्रो श्रेणी कमजोर आँधी हो भने पाँचौं श्रेणी अत्यन्त खतरनाक !)
पाँचौ श्रेणीको तयारी गर्यो र दोस्रो श्रेणीको आँधी आयो भने त्यस्ले कति आर्थिक घाटा होला ? त्यस्तै दोस्रो श्रेणीको आँधी आउने अनुमान गर्दा पाँचौ तहको आयो भने जनधनको क्षतिको कस्तो वितण्डा होला ? त्यसैले आँधी आउने अवस्थामा बरु बढी खर्च होस् तर जनधनको क्षति नहोस् भनिन्छ । जस्तो, रेल गुड्नुभन्दा पाँच मिनेट पछाडि हैन पाँच मिनटअघि पुग्नु नै जाति हुन्छ ।
आर्थिक उन्नतिमा लागेका तथा विकासशील सबै देशमा अहिले कोभिड–१९ ले आर्थिक आँधी ल्याएको छ । यो रोग पाँचौं श्रेणीको आँधीजस्तो देखिँदै छ तर तयारी भने साधारण मनसुनी आँधीको जस्तो भएको छ । मेरो रेलको उदाहरणको आधारमा अहिलेको तयारी भनेको रेल छुटाउनेमात्र होेइन रेलको लिक नै भत्काएर पर्खेजस्तो हुँदैछ ।
सुरु त्यस्तो थिएन । महामारी विज्ञानको हिसाबले हेर्दा संसारले निकै चाँडैनै उपयुक्त कदम चाल्यो करिब ८० प्रतिशतभन्दा बढी देशले मार्च ९ देखि अप्रिल २ का बीच बन्दाबन्दी (लकडाउन) लगाए । एल साल्भाडोर जस्तो देशले त पहिलो केस देखिनुअघि नै लकडाउन लगायो । थोमस पुएयोको विचारोत्तक भनाइअनुसार पहिले कोरोनालाई घनले हान्ने (ह्यामर) अर्थात् लकडाउन गरेर मास्ने रणनीति अपनाउने र त्यसपछि यसलाई नियन्त्रणमा राखेर सँगै सहजरूपमा बाँच्ने (डान्स) साधारण अवस्थामा फर्कनुपर्छ ।
यो रणनीति एकदमै फरक प्रकृतिका राष्ट्रहरू अल्बानिया, जोर्डन, इजरायल, लेबनान, ट्युनिसिया, कोस्टारिका, बेलिज, उरुग्वे, थाइल्याण्ड र नामिबियामा सफलतापूर्वक लागू भयो र परीक्षण (टेस्ट) तथा सम्पर्क पहिचान (कन्ट्याक्ट ट्रेसिङ) संभव र प्रभावकारी पनि देखियो । तर, पनि इटली, फ्रान्स, स्पेन, बेलायत तथा अमेरिकामा धेरैको मृत्युलाई रोक्न सकिएन र अहिले प्रकोपको असर घट्न पनि निकै समय लाग्दैछ । जनताको बढ्दो विरोधका कारण अहिले कतिपय देश बिरामीको संख्या धेरै हुँदाहुँदै पनि लकडाउनको अन्त्य गर्ने तयारी गर्दैछन् ।
अझ, भारत, रसिया, अर्जेन्टिना, चिले, मेक्सिको, पेरु, संयुक्त अरब इमिरेट्स, कतार, ओमान, दक्षिण अफ्रिका तथा जिबुटी जस्ता देशमा लकडाउनले बिरामीको संख्या बढ्न नदिन र मृत्यु कम गर्न खासै सहयोग गरेन । अहिले यी देशहरू एकातिर डढेलो र अर्कोतिर भिरको अवस्थामा छन् । न त लकडाउन खोल्न सक्ने अवस्थामा छन् न लकडाउनलाई अझ थप्न सक्छन् ।
महामारीको फरक फरक असरको कारणले गर्दा उल्लेखित देश आर्थिकरुपमा ठूलै समस्यामा परेका छन् । विकसित अर्थतन्त्रमा पनि आर्थिक प्रभाव त गहिरै परेको छ । उदाहरणका लागि बेलायतले सन् १७०६ पछि सबैभन्दा भयंकर मन्दीको अनुभव गर्दैछ भने अमेरिकामा ३ करोड ६० लाख मानिसले गत मार्च महिनादेखि नै बेरोजगारी भत्ताको माग गरेका छन् । यसभन्दा दुःखको कुरा त पेरुको लिमामा २५ प्रतिशत कामदारले रोजगारी गुमाएका छन् तर यिनीहरू सरकारको भर पर्न पनि सक्दैनन् । पेरुले अमेरिका र बेलायतजस्तो आन्तरिक ऋण लिएर जनतालाई मद्दत गर्न सक्दैन । आर्थिक वर्षको दोस्रो चौमासमा विकसित तथा उदयमान् अर्थतन्त्र (इमर्जिङ इकोनोमिज) भएका देशमा २० देखि ४० प्रतिशत अर्थतन्त्र खुम्चने देखिन्छ र वर्षभरिको हिसाब गर्दा पनि दोहोरो अंकमा यिनको अर्थतन्त्र संकुचित हुने देखिन्छ । यी सबै देश तथा अन्तर्राष्ट्रिय संस्था यस विषयमा केही घोषणा गर्न निकै डराएका छन् । किनभने घोषणाले बजारमा थप नकारात्मक असर पार्ने र बजार बिगार्ने अवस्था हुनसक्छ ।
अझ नराम्रो खबर के हो भने लकडाउन पछिको अवस्थामा पनि अब अर्थतन्त्र सशक्त ढंगले अघि नबढ्न सक्छ । किनभने, कोभिड–१९ को नियन्त्रणका लागि गरिने कार्यले आर्थिक क्रियाकलाप पूर्णतः खुला हुने अवस्था देखिँदैन । जस्तो, जोर्डन र नामिबियाले कोभिड–१९ नियन्त्रणमा सफलता पाएको भए पनि बाहिरबाट आएका ट्रक ड्राइभरका कारण ती देशमा कोरोना फैलियो । यस्तो घटनाले नियन्त्रणका उपाय थप कडा हुने संभावना हुन्छ ।
पर्यटन, भ्रमणजस्ता आर्थिक गतिविधि बढाउने कार्य भ्याक्सिन उपलब्ध नहुन्जेलसम्म बौरिने संभावना नै छैन । धेरै कंपनीले मनन् गर्न थालेका छन् भौतिक दूरी कायम गरेर काम सञ्चालन गर्नु सोचेभन्दा निकै अप्ठेरो हुनेछ । उदयमान अर्थतन्त्रबाट पुँजी तीव्र गतिमा बाहिरिँदै गएको छ तथा क्रेडिट रेटिङ एजेन्सीहरू यस्ता देशको रेटिङ अभूतपूर्वरुपमा घटाउँदै छन् ।
यस्तो अवस्थामा धेरै उदयमान् अर्थतन्त्र तथा विकासशील देशलाई निकै ठूलो पुँजीको जरुरत हुन्छ जुन प्राप्तगर्न निकै गाह्रो पर्नेछ । सर्वप्रथम त सुक्दै गएको अर्थतन्त्रको कारणले राजस्व प्राप्तिमा आएको पहिरो पूर्न नै ठूलै पुँजीको जरुरत हुन्छ । अझ, विकसित राष्ट्रमा जस्तै अस्पताल, परिवार, कंपनी आदिलाई सहयोग गर्नुपर्ने हुन्छ ।
आन्तरिकरुपमा तिनले चाहिएको स्रोत पाउँदैनन् । किनभने घरघरमा बसेका सबै पीडित बनेका छन् । त्यसैले विदेशबाटै सहयोग आउनुपर्छ । विगतमा अहिलेको भन्दा सानो समस्याले पनि एकैपल्ट तीनथरी समस्या लिएर आएको देखिएको छ । उदाहरणका लागि मुद्राको समस्या, वैदेशिक ऋण तथा बैंकिङ संकट । अनि यस्तो समस्याबाट पूर्ण मुक्ति पाउन वर्ष होइन दशकसम्म लाग्छ ।
माथि उल्लेख गरिएका सबै समस्याले गर्दा ब्रेटन वुड्स इन्स्टिच्युट्सले विगत् ७६ वर्षको इतिहासमा कहिल्यै नभोगेको आर्थिक संकट सामना गर्नेछन् । अहिलेसम्म यी संस्थाले गरेको सहयोग प्रशंसनीय ढंगले छिटो त छ तर सर्वथा अपुग । ती संस्था अहिले गरेभन्दा धेरै सहयोग गर्न चाहन्छन् तर वर्तमान नियम तथा सहयोग मापदण्ड चाहेअनुरुप छैनन् ।
विश्व बैंकको ब्यालेन्स सिट खेदजनक ढंगले अपरिपूर्ण छ । अझ क्षेत्रगत बैंकको झनै कमजोर । ती संस्थाहरूलाई तुरुन्तै रिक्यापिटलाइज गरिनु पर्छ तर अहिले सो संभव छैन । किनभने, विकास बैंकहरू पनि अहिले अमेरिका तथा चीनबीचको प्रतिस्पर्धामा फसेका छन् ।
माथि भनिएझैं, अमेरिका तथा युरोपका केन्द्रीय बैंकले उदयमान् अर्थतन्त्र मानिएका देशको बण्डलाई तिनको सम्पत्ति खरिद कार्यक्रममा सरिक गर्नुपर्छ । कोलम्बियामा पूर्वअर्थमन्त्री मउरिसिओ कार्डेनासले ऋणको संग्रहीकरण (क्रेडिट पुलिंग) गर्न एउटा योजना ल्याएका छन् जसले यो उपाय अझ रुचीकर बनाउन सक्छ ।
त्यस्तै, अहिलेको संकटको कारणले गर्दा धेरै देशले कोभिड पूर्वको आफ्नो वैदेशिक ऋण तिर्ने तालिका पुनर्संरचना गर्दै भविष्यको आम्दानीलाई अकल्पनीय खराब अपेक्षाको रुपमा राख्नुपर्छ । हार्वर्ड विश्वविद्यालयका कार्मेन एम. रेनहार्ट भर्खरै विश्व बैंकका उपाध्यक्ष तथा प्रमुख अर्थविद् नियुक्त भएका छन् । उनी तथा सहयोगीले विगतमा पुनर्संरचना कति लामो तथा असहज हुन्छ भनेर दस्तावेज तयार पारेका छन् । यो दस्तावेज चाहिँ नियतवशनै ऋण लिनेलाई निरुत्साहित गर्न तयार पारेको हुनसक्छ ता कि तिनले पुनर्संरचना गर्न लिएको ऋणको गलत प्रयोग नगरुन् । तर, अहिलेको संसारमा गाह्रोभन्दा पनि सहज र फलदायी पुनर्संरचनाको जरुरत छ जस्तो मुद्रा कोष (आईएमएफ) का उपप्रबन्ध निर्देशक एनी ओ. क्रुगरले सन् २००० मा प्रस्ताव गरेको सोभेरियन डेट रिस्ट्रक्चरिङ मेकानिज्म । त्यसबेला चाहिँ अमेरिकाको अर्थ मन्त्रालयले त्यो प्रस्तावलाई अस्वीकार गरेको थियो ।
मानवताका लागि अहिले “जे गर्नु परे पनि गर्ने” जस्तो अवस्था आएको छ । यसको उपचारका लागि “हामीलाई जे सहज हुन्छ सोही” अनुरुपको काम गर्नु भनेको दोस्रो श्रेणीको आँधी आउँछ भनेर तयारी गर्दा पाँचौ श्रेणीको आँधी आए बराबर हुनेछ ।
बाह्रखरी र प्रोजेक्ट सिन्डिकेटको सहकार्य
(भेनेजुएलाका पूर्व योजनामन्त्री तथा हाल हार्वर्ड विश्वविद्यालयको केनेडी स्कुल अफ गभर्मेन्टको ग्रोथ ल्याबका निर्देशक)
