चीनको वुहानबाट सुरु भएको कोरोनाको संक्रमण संसारभर फैलियो । फ्रान्स, इटाली, स्पेन, बेलायतलगायत युरोपका देशहरू, अरब खाडीका मुलुकहरू, दक्षिण र दक्षिणपूर्वी एसिया, अमेरिका कोही जोगिन सकेनन् । नेपाल र भारत संक्रमण चरणमा छन् । यसको रोकथामको अन्तिम उपाय खोप हो भनेर कतिपय देश खोपको विकासमा लागेका छन् । हतारमा विभिन्न औषधिको परीक्षण गरिरहेका छन् । मलेरियाको औषधिसमेत प्रयोगमा आइसकेको छ ।

प्रभावकारी औषधि उपलब्ध नभएको र खोप पनि बनिनसकेको अवस्थामा संक्रमण  फैलन नदिन नेपालले पनि अरूले जस्तै बन्दाबन्दी (लकडाउन) को उपाय अपनाइरहेको छ । कतिपय विकसित देशका साथै विश्व स्वास्थ्य संगठनले पनि यही उपायलाई प्रभावकारी विकल्प मानेका छन् । रोगको संक्रमण फैलन नदिन यो एउटा मुख्य उपाय त हो तर के यो बन्दाबन्दीमात्र समाधान हो त ? 

यही बैशाख २५ गतेपछिे बन्दाबन्दी थप्नुभन्दा पहिले लागेको थियो केही नयाँ विधि र उपाय पनि आउलान् । तर, जस्तो थियो त्यही बन्दाबन्दीमात्र घोषणा भयो । यसरी त सधैँ हुँदैन । विभिन्न विधि र उपायहरूको गृहकार्य हुनुपर्थ्यो । चाहे ६ महिनापछि किन नहोस्  एकदिन त बन्दाबन्दी  खोल्नैपर्छ । यसैले यस्को आधारभूत तथा विशद अध्ययन जरुरी छ । 

बन्दाबन्दीलाई विभिन्नरूपमा वर्गीकरण गर्न सकिन्छ । हरेक प्रदेशले बेग्लाबेग्लै स्वरूपको बन्दाबन्दी प्रयोग गर्न सक्छन् । सफल नमुना अरू प्रदेशका लागि अनकरणीय बन्न सक्छ । केन्द्र र प्रदेशले मिलेर निम्न नमुना अपनाउन सक्छन् :

संघीय सरकार र प्रदेश सरकारले कोभिड – १९ नियन्त्रणका लागि आआफ्नै विशेषज्ञ समूह  बनाउनुपर्छ । त्यसमा डाक्टर, जनस्वास्थ्यविद्, अर्थशास्त्री, राजनीतिकर्मी, समाजशास्त्री, तथ्याङ्कशास्त्री, विश्वविद्यालयका प्राध्यापक, अध्ययन अनुसन्धान निकायका विज्ञको समावेश हुन सक्छन् । विज्ञहरूले दैनिक समीक्षा, अध्ययन अनुसन्धान गरेर उच्चस्तरीय समितिलाई सुझाव दिनुपर्छ । प्रदेश स्तरमा गठन हुने विज्ञ समूहले केन्द्रसँग दैनिक भिडियो कन्फरेन्स बाट संवाद गर्ने, समीक्षा गर्ने तथा विधिको प्रभावकारिताका बारेमा विश्लेषण गर्नुपर्छ । यसले सबै प्रदेश र विज्ञ समूहलाई अध्ययन अनुसन्धानमा उत्तरदायी बनाउन सघाउ पुग्छ । किनभने, उनीहरूले आफ्नो विधि कति प्रभाबकारी हुन्छ भनेर प्रयोग गरिरहेका हुन्छन् । हरेक प्रदेशमा प्रतिस्पर्धात्मक रूपमा विकास गरिने नमुनाको प्रयोगले हरेक प्रदेशलाई रोग संक्रमण नियन्त्रणमा सक्षम बनाउनेछ । दक्ष जनशक्तिको विकास र उपयोगमा सहयोग  गर्छ । विभिन्न चरणमा विकास गरिने यस किसिमका  नमुनाले देशको अर्थव्यवस्था पनि चलायमान बनाउँछ । 

दोस्रो विधि बिस्तारै महत्त्वपूर्ण व्यवसाय खोल्ने – औषधि पसल, खाद्यान्न पसलमा सामाजिक दूरी कायम गरेर खरिद विक्री, औद्योगिक, निर्माण परियोजनाको निश्चित सुरक्षात्मक उपाय अपनाएर काम गर्ने व्यवस्था मिलाउनुपर्छ ।

तेश्रोविधिमा ६ महिना पछि बिस्तारै स्कुल, सिनेमा हल तथा रेस्टुराँ  आदि खोल्ने । उदाहरणका लागि पहाडका स्कुलमा चौरमा पढाउने, कक्षा कोठाभित्र विभिन्न सयम गरेर छड्के बसाइ, मास्कको उचित प्रयोग गर्ने, कक्षा घन्टी छोट्याएर अध्ययन अध्यापन गराउने ।   
बस, हवाई जहाजमा बस्दा छड्के बसाइ, क्षमताभन्दा आधा सवारी राख्ने गर्नुपर्छ तथा साना सवारीमा एक वा दुई जना रहने व्यवश्था मिलाउनु पर्छ  ।

अमेरिकाको न्यु योर्कका गर्भनर एन्ड्यु्र कुमोले भनेजस्तै लकडाउन खोल्दा एउटा गेट भल्भ  खोले जस्तै हुन्छ । ओपनिङ्ग भल्भ खोल्दा चारवटा डायल गज रिडिङ्ग अध्ययन गर्ने –  बिरामी कति अस्पतालमा भर्ना भए, कति परीक्षण भए, कति निर्णायक परीक्षण भए र संक्रमित संख्या कति भए । यिनको अध्ययनबाट ‘रिओपनिङ’  कति खोल्ने र बन्द गर्ने निर्धारण हुन्छ । अमेरिकामा हरेक दिनको विवरण वैज्ञानिक र सूचनामूलक छ भने गभर्नर आफैँ विवरण दिन्छन् ।   

यस महामारीको खोप नबनुन्जेल ढुक्क हुने स्थिति पनि छैन । तर, दिनचर्या त चलाउनु नै छ । यसका लागि हामी प्रयत्नशील रहनुपर्छ उपाय खोज्नुपर्छ । हाम्रा हरेक प्रदेशमा अनुसन्धान प्रतिष्ठानहरू खोल्नुपर्छ । संक्रमणको अवस्था र हाम्रो कार्यपद्धति हेर्दा तथा विशाल जनसंख्या भएको भारतको अवस्था हेर्दा हाम्रो संक्रमणको उच्च बिन्दुमा कहिले पुग्ने हो भन्न सकिँदैन । हामी यत्तिकै फाटफुट तथ्याङ्कमा भरपर्ने अवस्था पनि छैन । त्यसैले लामो समयको  बन्दाबन्दी चालु रहँदा हामी गरिबीको महामारीमा पनि फस्ने हैनौ भनेर विचार गर्नुपर्छ । 

यो महामारी नियन्त्रण बाघचाल र बुद्धिचाल जस्तै खेल हो जस्ले हामीलाई जितेर सुरक्षित अवतरण गराउँछ । हाम्रो जस्तो देशमा क्षेत्र रेड, एलो र ग्रिन जोन गरी क्षेत्र छुट्याउने चर्चा पनि भइरहेको छ । यस्तो महामारीमा हामी हाम्रो क्षेत्रमा क्षेत्र र देशको सिमाना जस्तो गरी हामी यसलाई वर्गीकरण गर्न सक्तैनौ । रोग संक्रमणले सीमा, संस्कृति र परम्पराको बन्धन पनि मान्दैन । हाम्रा सबै क्षेत्र (जोन) एउटै हुन् । एउटा क्षेत्रको सरक्षा सम्पूर्ण क्षेत्रलाई काम गर्छ । 

घुलमिल संस्कृति परम्परा भएको देशमा सीमा र बन्धनले बाँध्दैन तर उच्च जोखिम, मध्य जोखिम तथा  कम जोखिम क्षेत्र्को   जी आईयस म्यापिङ गर्न सकिन्छ । यसमा अर्को प्रदेशको सीमा (भूगोल) पनि हुन सक्छ । यो छुत अछुतको सीमा र भावना होइन जस्लाई लक्ष्मण रेखाले निर्धारण गरोस् ।  तर एउटा कुरा महत्त्वपूर्ण हुन सक्छ भने अन्तर्राष्ट्रिय सीमामा निगरानी, सिमाना बन्द आवातजावतमा बन्देज, यी अत्यन्तै संवेदनशील विषय हुन् ।

आधुनिक प्रविधिको प्रयोग गरेर सीमाको बन्धनमा नबाँधिई जोखिमयुक्त क्षेत्रलार्ई अन्तर प्रदेश क्रस बाउन्ड्री भए पनि होस् तर त्यसलाई रोकथाम गर्न ‘टेस्टिङ, ट्रेसिङ, ट्रिटमेन्ट’ गर्नुपर्छ । यस्तौ उपाय र विधि जनउपयोगी  हुनुपर्छ । केही विधि कालान्तरमा विफल पनि होलान् । आत्तिनु हुँदैन । यस्तो अवस्थामा हाम्रो प्रत्येक अंग औजार चलायमान हुन पर्छ । यस्तो  विकसित देशका राष्ट्रध्यक्षहरुले अघिपछि वैज्ञानिक लिएर दौडिरहन्छन् र अहोरात्र गृहकार्य गर्छन् । त्यही चलन नेपालमा पनि चलाउनु सक्नुपर्छ  ।