स्थानीय तहको निर्वाचनको प्रवृत्ति केलाइहाल्ने बेला नभए पनि यस चुनावमा दुवै कम्युनिस्ट पार्टी एमाले र माओवादी केन्द्र फाइदामा र गैरकम्युनिस्ट दलहरू मूलतः नेपाली कांग्रेस र राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी घाटामा परेको भने स्पष्ट देखिएको छ । यसको मूल कारण दुवै दलले आआफ्नो सैद्धान्तिक धरातल बिर्सेर सत्ताका लागि गरेको गठबन्धन नै हो । नेपाली जनताले यी दुवै दललाई यस निर्वाचनमार्फत् चेतावनी दिए । 

सिद्धान्तहीन गठबन्धन अस्वीकार

राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टीले स्थानीय तहको केही पदमा जित्ने लोभ छाडेर राजतन्त्र र हिन्दु धर्मको एजेन्डामा सहमत हुनेसँगमात्र चुनावी तालमेल हुनसक्छ भनेर अडेको भए उसका मतदाताले गणतन्त्र र धर्मनिरपेक्षताका समर्थकलाई मत हाल्नुपर्ने थिएन । हार्दा पनि दलीय अडान र अस्मिता जोगिने थियो । यस निर्वाचनले सिकाएको सिद्धान्त छाडेर सम्झौता गर्दैमा चुनाव जितिने होइन रहेछ भन्ने पाठ राप्रपाका नेताले सम्झे भने भविष्यमा कुनै दिन उनीहरूलाई फाइदै हुनेछ ।

कांग्रेसको कन्तबिजोग

निर्वाचन परिणामले सबैभन्दा बढी निराश नेपाली कांग्रेसका कार्यकर्तालाई बनाएको हुनुपर्छ । मतदान हुनुभन्दा अगाडिसम्म मौन रहेका कांग्रेसका नेता कार्यकर्ता अहिले सामाजिक सञ्जालमा आक्रोश व्यक्त गर्न थालेका छन् । तर, सबैलाई थाहा छ उनीहरूको आक्रोश केही दिनपछि सेलाउने छ र कांग्रेस डुब्दै गएको टुलुटुलु हेरेर बस्नेछन् । पार्टी सभापतिमा शेरबहादुर देउवाको विजयपछि कांग्रेस निरन्तर ओरालो लागेको छ । यसो त नयाँ दिल्लीमा १२ बुँदे सहमति गरेपछि नै कांग्रेसको सैद्धान्तिक धरातल खस्कन थालेको हो । संविधान सभाको पहिलो निवाचनमा नेपाली जनताले कांग्रेसलाई स्पष्ट सन्देश पनि दिएका थिए । सुशील कोइरालाको कम्युनिस्ट विरोधी छवि र सिद्धान्तनिष्ठाका कारण संविधान सभाको दोस्रो निर्वाचनमा कांग्रेसप्रति मतदाता आकर्षित भएका थिए । तर, शेरबहादुर देउवा सभापति निर्वाचित भएपछि कांग्रेसको पहिचानै मेटिने गरी भइरहेका सिद्धान्तहीन सम्झौताका कारण मतदाताले कांग्रेसलाई अस्वीकार गरेका हुन् ।

जिम्मेवार को ?

विडम्बना, निर्वाचन परिणाम जति निराशाजनक भए पनि नेपाली कांग्रेसका नेता कसैले पनि त्यसको जिम्मेवारी लिने नैतिक हिम्मत देखाउने छैनन् र अर्को चरणको निर्वाचनमा उमेदवार र रणनीति चयन गर्दा फरक शैली अपनाउने पनि छैनन् ।  यसैले अर्को चरणको निर्वाचनको परिणाम पनि खासै फरक हुने सम्भावना निकै कम छ  । यसको निचोड के हो भने नेपाली कांग्रेसको जहाज डुब्दैछ र त्यो पनि जहाजकै कप्तानका कारण ।

डुब्दै गरेको जहाज !

डुब्न लागेको कांग्रेसको जहाजमा रहेका यात्रुहरूसँग अब तीनवटा मात्र विकल्प छन् : पहिलो, जहाज नडुब्दै आफूसँग विचार मिल्ने सहयात्री लिएर निस्कने । पौडी खेलेर पार लगाउन नसके राजनीतिक भविष्य समाप्त हुने जोखिम त छ तर पौडिन जानेमा सुरक्षित अवतरण पनि हुनसक्छ । दोस्रो, कप्तानलाई हटाएर जहाजको नेतृत्व कुशल हातमा सुम्पनका लागि विद्रोह गर्ने र तेस्रो, टुलुटुलु हेरेर बस्ने अनि जहाजसँगै डुब्ने ।

विद्रोहको विकल्प

नेपाली कांग्रेसका अहिलेका नेताले पार्टी छाडेर नयाँ संगठन गर्ने आँट गर्नेजस्तो भने देखिँदैन । सैद्धान्तिक धरातलमा लाभ हानि नहेरी अडिने नेता पनि अहिले कांग्रेसमा सक्रिय भएजस्तो लाग्दैन । केही कार्यकर्ताले फाट्टफुट्ट पार्टी छाडेर कांग्रेसको सैधान्तिक धरातल जोगाउँदैमा अर्को पार्टी  हुनसक्तैन । राष्ट्रियता र लोकतन्त्र जोगाउन कांग्रेस छाडेर अर्को पार्टी बनाउनु पर्ने हुन्छ । तर, कसैले नपत्याउने वा स्पष्ट सैद्धान्तिक धरातलमा टेक्न नसक्ने हो भने अर्को एक थान राजनीतिक पार्टी थपिने मात्रै हो ।  यसैले कांग्रेसजनको अगुवाइमा अर्को पार्टी बनाउने विकल्प हाललाई सम्भव देखिँदैन ।

विनिर्माणको बाटो

दोस्रो विकल्प अपनाउन पनि केही प्रभाव र भविष्य भएका नेताहरूले राजनीतिक भविष्य दाउमा राख्ने आँट गर्नुपर्छ । तर, शेरबहादुर देउवा सभापति भएपछिका सैद्धान्तिक गल्ती र ’अपराध’मा चुँक्क एक वचन बोल्ने आँट नगर्नेहरूबाट जहाजको कमान्ड खोसेर अगाडि बढ्ने अपेक्षा गर्नु पनि मूर्खता नै हुनेछ । तर, अझै पनि कांग्रेसका नेताहरू केन्द्रीय समितिमै भएका मध्ये केहीले आँटे भने नेपाली कांग्रेसको विनिर्माण सम्भव छ । राष्ट्रियता र लोकतन्त्रमा आधारित यही सिद्धान्तमा टेकेर यिनै निष्ठावान् कार्यकर्तामा भरमा संगठन पुनःनिर्माण गर्ने हो भने नेपाली कांग्रेस डुब्नेछैन । त्यस अवस्थामा अहिले पन्छेर बसेका कांग्रेसका समर्थक, शुभेच्छुक र मतदाता पुनः सक्रियरूपमा संगठनमा लाग्नेछन् ।

विनिर्माणका लागि शशांक कोइराला, शेखर कोइराला,  प्रकाशमान सिंह, विमलेन्द्र निधिलगायतका नेता एकै ठाउँमा उभिएर विद्रोह गर्न अग्रसर हुनुपर्छ । कसैलाई मन परे पनि नपरे पनि दक्षिण एसियाली राजनीतिमा पारिवारिक प्रभाव बलियो छ । श्रीलंका, बंगलादेश, भारत, पाकिस्तान, नेपाल सबैतिर पुरानो राजनीतिक पार्टीसँग कुनै न कुनै परिवारको नाम जोडिएको छ । यसैले कांग्रेस जोगाउने हो भने सबैभन्दा पहिले यिनीहरूले एकै ठाउँमा उभिएर गर्न हुने र नहुने के हो भन्ने विषयमा स्पष्ट अडान राख्नुपर्छ । देउवालाई यस पराजयको नैतिक जिम्मेवारी लिन बाध्य बनाउनसक्नुपर्छ ।

गठबन्धले नुर गिरेका कार्यकर्ता

अहिले कांग्रेसका कार्यकर्ता मत माग्न जाँदा टाउको ठाडो पार्नसक्ने अवस्थामा थिएनन् । माओवादीलाई समर्थन गरेर प्रधानमन्त्री बनाएकै दिनदेखि नैतिक मनोबल खस्कन थालेको थियो तिनको । माओवादीको नेतृत्व स्वीकार गर्नु शेरबहादुर देउवालाई प्रधानमन्त्री हुने बाटो खोल्नुबाहेक अरू कुनै पनि दृष्टिले उचित थिएन । सिद्धान्तमा माओवादीले नेपाली कांग्रेसलाई अहिले पनि पहिलो शत्रु मान्छ । व्यवहारमा गाउँघरमा माओवादीबाट सताइनेमा सबैभन्दा धेरै कांग्रेसकै कार्यकर्ता छन् । ती कसरी सँगै रहन सक्छन् ?

मनोबल खस्काउने कारकहरू

त्यसपछि लोकमान सिंह कार्की प्रकरणमा कांग्रेसले देखाएको दुबिधा र अन्यमनस्कताले कार्यकर्ताको मनोबल कमजोर बनायो । यद्यपि, गगन थापा र धनराज गुरुङले लोकमान कार्कीविरुद्ध पहिले आवाज उठाएका थिए । उनीहरूले पार्टी नेतृत्वलाई त्यस प्रकरणमा औँला ठड्याउनुपर्ने बेलामा सकेनन् । माओवादीले सत्तामा बसेर सत्ता साझेदारलाई थाहै नदिई महाभियोग लगाउँदा उठाउनु पर्ने सैद्धान्तिक र नैतिक प्रश्न पनि उठाउन सकेनन् ।

त्यसपछि प्रहरी महानिरीक्षक नियुक्तिमा त झन् कांग्रेसलाई माओवादीले नराम्रोसँग नंग्याइदियो । गृह मन्त्रीको चाहनाविपरीत पार्टी सभापतिले हस्तक्षेप गरेर वरीयतामा अगाडि रहेको व्यक्तिलाई नियुक्त हुन दिएनन् भन्ने सन्देश देशभर पुग्यो । सरकारको नेतृत्व माओवादीले गरेको भए पनि दोष कांग्रेसले पायो । न त कांग्रेसले हैन नै भन्न सक्यो न त्यसो गर्नुको कारण नै जनसमक्ष प्रस्तुत गर्न सक्यो । चुनावमा होमिने बेलामा कार्यकर्ताले बोल्ने बाटो पनि पाएनन् ।

यस्तै अर्को गल्ती प्रधान न्यायाधीश सुशीला कार्कीमाथि महाभियोग प्रस्ताव दर्ता गर्दा भयो । प्रधान न्यायाधीश कार्कीमाथि महाभियोग लगाउनु पर्ने कारण अहिलेसम्म जनतालाई त के कांग्रेसका केन्द्रीय सदस्यलाई पनि थाहा भएजस्तो लाग्दैन । यसलाई न्यायालयको स्वतन्त्रतामा गरिएको प्रहारका रूपमा लिइयो । यसमा पनि जनताले माओवादीलाई खासै दोष दिएनन् । माओवादीबाट न्यायपालिकाको स्वतन्त्रता वा विधिको शासनको अपेक्षा जनताले गरेकै थिएनन् ।

तालमेलको विषपान

प्रहरी महानिरीक्षक नियुक्ति र महाभियोग प्रकरणबाट कांग्रेसका कार्यकर्ता पूरै प्रतिरक्षात्मक हुन पुगेका थिए । त्यसमाथि थपियो तालमेलको विषपान । नेपाली मतदाताको मनोविज्ञान पटक्कै नबुझेकाले कांग्रेस र माओवादीका नेता एकै मञ्चमा उभिँदैमा जनताले भोट पनि हाल्छन् भन्ने ठाने । भरतपुरमा त महानगरका प्रमुख उमेदवारको उमेदवारी पनि जबर्जस्ती खोसियो । सुनेअनुसार, काठमाडौंमा पनि उपप्रमुखको उमेदवारी फिर्ता गराउन देउवा निकै कस्सिएर लागेका थिए । प्रकाशमान सिंह बैठकबाट रिसाएर निस्केकाले मात्रै हरिदेवी खड्गीको उमेदवारी जोगियो । काठमाडौं महानगरको मतगणनामा अहिलेसम्म उनले मात्रै अग्रता कायम राखेकी छन् ।  

प्रधानमन्त्री पदका लागि माओवादीलाई रिझाउन शेरबहादुर देउवाले कांग्रेसको अस्मितासँग खेले । अचम्म, कांग्रेसका नेता कार्यकर्ता भने ’क्रीतदास’ जस्ता देखिए । यस्तो अवस्थामा पनि मौन रहेका कार्यकर्ताले कांग्रेसको विनिर्माण गर्लान् भनेर पत्याउने त के आशा गर्ने ठाउँ पनि देखिँदैन ।

सायद, नेपाली कांग्रेसलाई डुबाउन नियतिले रचेकै प्रपञ्च हो यो ।

वैकल्पिक शक्तिको उदय होला?

नेपाली कांग्रेसको अधोगतिले राजनीतिमा एउटा ठूलो रिक्तता उत्पन्न गर्दै लगेको छ । नेकपा (एमाले) राजनीतिक दलभन्दा बढी कुनै कर्पोरेसनजस्तो छ । माओवादी अब क्रान्तिकारीभन्दा बढी कपटीहरूको झुन्ड हुनपुगेको छ । राप्रपा सैद्धान्तिकरूपमै नयाँ युगका लागि उपयुक्त पार्टी हुन सत्तैmन । अरू क्षेत्रीय दलहरूमा पनि राजनीतिक संस्कार छैन । यसैले देशमा लोकतान्त्रिक विकल्पको खाँचो छ । विडम्बना, विकल्प बन्न खोज्नेहरू राजनीतिक बन्न सकेनन् । डा. बाबुराम भट्टराईको नेतृत्वमा रहेको नयाँ शक्ति माओवादीकै असन्तुष्ट समूहभन्दा बेग्लै देखिनै सकेन । विशेषगरी माओवादी हिंसामा दण्डहीनताको पैरवी गरेर नयाँ शक्तिले लोकतान्त्रिक गुमायो । विवेकशील नेपालीले राजनीतिलाई ’रक कन्सर्ट’को व्यवस्थापनजस्तो ठानेको देखियो । साझा पार्टी २०४० को दशकको पञ्चायतको ’विकासका लागि राजनीति’ भन्ने नाराकै सेरोफेरोबाहिर निस्कन सकेको देखिएन ।

आवश्यकतालाई आविष्कारको जननी भन्छन् । के नियतिले नेपाली राजनीतिमा अर्को कुनै शक्ति वा समूहको उदय गराउँदै होला त ?