कोरोना भाइरस (कोभिड १९) ले स्वास्थ्यमा प्रभाव पारेको भने आर्थिक गतिविधिलाई अवरोध गरेको छ । किनकि लकडाउन भन्नुको अर्थ सबै क्षेत्र लक हुनु हो । गतिविधि बन्द हुँदा अर्थतन्त्र ठप्प हुन्छ । एयरलाइन्स बन्द हुँदा एयरलाइन्ससँग सम्बन्धित उद्योग बन्द छ । मान्छेलाई डिजेल, पेट्रोल आवश्यक परेको छैन, त्यससँग सम्बन्धित उद्योग पनि बन्दै छन् । उत्पादनमूलक वस्तु मात्रै आवश्यक परेको छ, त्यो पनि मौजुदाको प्रयोग गरिरहेका छन्, नयाँ उत्पादन कमै छ ।

यसले यातायात, पर्यटनलगायत धेरै उद्योगलाई प्रभाव पर्यो । बैंकिङ तथा वित्तीय उद्योग पनि अछुतो रहन सकेन । पुँजी बजार भनेको एउटा नयाँ पुँजी चाहिने बजार हो, अस्तित्वमा रहेको सम्पत्तिलाई तरलता दिने बजार हो । अहिले लकडाउनको समयमा मानिसलाई नयाँ पुँजी पनि चाहिएको छैन । पछि के कति परिमाणमा चाहिने विषयमा कोभिड १९ को प्रभावको क्लियर पिक्चर आएको छैन ।

कति समयसम्म यसको प्रभाव रहन्छ भन्ने कुराको अनुमान गर्न सकिने अवस्था छैन । अरू कुराको भए पुरानो अनुभवका आधारमा अनुमान लगाउन सकिन्छ । तर, यसको प्रभाव नै कति लामो समय हुन्छ भन्ने आकलल गर्न सकिएको छैन । विकसित देश र यो क्षेत्रका पण्डितहरूले पनि केही भन्न सकेका छैनन् ।

यसको प्रभाव आर्थिक वृद्धि व्यापक रूपमा घट्ने देखिन्छ, विश्वको आर्थिक वृद्धि १ देखि १.५ प्रतशतसम्म जान सक्छ भनेर विश्व बैंक, आईएमएफले भनिसकेका छन् । यसमा एसियाली देशको केही राम्रो भए पनि युरोपियन देशको अवस्था नाजुक हुने बताइएको छ । भारत, चीन विश्व र नेपाली अर्थतन्त्रका ड्राइभर हुन्, उनीहरूको अवस्था पनि राम्रो छैन । अर्थशास्त्री तथा पुँजीबजारका विश्लेषकहरू सबै गतिविधिलाई पनि आर्थिक वृद्धिसँग जोडेर हेर्छन् । चाहे त्यो पुँजी बजारको होस् वा अन्य कुनै आर्थिक गतिविधि होस् ।

पछिल्लो समय सबै क्षेत्रको वृद्धि शून्य र कतिपय क्षेत्रको वृद्धि ऋणात्मक नै हुने तथ्यांक आइरहेको छ । कुनै पनि वित्तीय बजारलाई चाहिने भनेको आर्थिक वृद्धिलाई साथ दिनु हो । अहिले वृद्धिदर पछाडि धकेलिएको अवस्था छ र त्यसपछिको अवस्था कस्तो हुने हो भन्ने कुराको अन्दाज गर्न गाह्रो छ । धेरै देश आर्थिक मन्दीतिर जाने अवस्था पनि देखिएको छ ।

विश्वको पुँजी बजारको अवस्था हेर्दा अमेरिकाको सूचांक मार्च १६ का दिन १२ प्रतिशतले घटेको छ । सो गिरावट धेरै प्रतिशतले बजार घटेको सूचीमा शीर्ष १५ मा छ । यसअघि २९ अक्टोबर १९८७ मा एकै दिन २० प्रतिशतभन्दा बढीले सूचांक घटेको थियो । जुन एकै दिन आएको सबैभन्दा ठूलो गिरावट हो । 

धितोपत्र बजार भनेको आशा र अपेक्षामा चल्ने बजार हो । यस्तो अवस्थामा राम्रा दिन आउने हो भने परिसूचक तल्लो विन्दुबाट १–२ प्रतिशत माथि जान सक्छ । अमेरिकी, युरोपेली र बेइजिङ स्टक मार्केटमा आएका सुधारका संकेत अल्पकालीन पनि हुन् सक्छन् । केही गतिविधिले आशावादी किरण देखाउन सक्छन् । तर, यसको प्रभाव तत्काल कति पर्छ भन्न सक्ने अवस्थामा संसारका कोही पनि अर्थशास्त्री छैनन् ।

कहाँबाट पुरानो अवस्थामा फर्किने हो भन्न सक्ने अवस्था छैन । जब साबिकको अवस्था आएर विश्वभरका बजार खुल्छ, त्यसपछि मात्रै एउटा अनुमान गर्न सकिन्छ । कोरोनाको संक्रमणबाट नर्मल अवस्थामा फर्कंदाको दिन कस्तो होला भनेर सबैजना पर्खेर बसेका छन् ।

लकडाउन र नेपालको पुँजीबजार
नेपालको पुँजीबजार अझै पनि केही सीमित व्यक्तिको हातमा छ । राज्यले पनि उनीहरूलाई संरक्षण गरिरहेको छ । अर्कातर्फ राज्यबाट पुँजीबजार आवश्यकता महसुस भएको अवस्था देखिएको छैन । राज्यबाट पुँजीबजारले महत्त्व पाएको रहेनछ भन्ने कुरा अहिले बन्द भएको बजारले नै देखाउँछ । यसलाई न्यूनतम आवश्यकताका रूपमा पनि राज्यले हेरेको देखिएन । अन्य सेवालाई राज्यले पुँजीबजारलाई हेरेको रहेनछ । पुँजीबजारलाई बन्द गर्नुको अर्थ नेपाल र नेपालीका लागि आवश्यक महसुस नगरेको रहेछ । त्यसैले राज्यले बन्द गरिदियो ।

एक औपचारिक कार्यक्रममा नेपाल धितोपत्र बोर्डका अध्यक्षले विदेशी इन्डेक्सको कुरा गरेर ‘फलानो ठाउँमा यतिले बढ्यो यतिले घट्यो’ भन्दै हुनुहुन्थ्यो । उहाँले अमेरिकाको कुरा गर्नुभयो, त्यत्रो महामारीले छोपेको देशको कुरा गर्नुभयो ।

उहाँकै अनुसार त्यस्तो प्रभावित भएको देशमा पुँजीबजार चलेका छन् । उहाँ स्वयं कोरोना प्रभावित मुलुकको तथ्यांक प्रयोग गरेर घटबढको उदाहरण दिनुहुन्छ । तर, नेपालमा यसको प्रभाव यति मात्रामा प¥यो भन्न सक्नुहुन्छ ।

बजारै नखुलेका अवस्थामा पुँजी बजारका विश्लेषकहरूले अथवा बोर्डकै मान्छेके कारोनाको प्रभाव नेपालको पुँजीबजारमा के कति परेको छ भन्न पाएका छैनन् । बाहिरका बजार यति मात्राले घटबढ भयो, नेपालमा यस्तो छ भनेर हामी भोलिका दिन कुरा गर्न पाउँदैनौं ।

बजार बन्द भएकाले अध्यनन गर्ने क्रम पनि बन्द भएको छ । लगानीकर्ताकै मिलेमतो पो छ कि ! विश्वभरका सबै बजार ओरालो लागेका छन् भने नेपाली बजार पनि ओरालो लाग्ने पो हो कि । यसो भन्नुको मतलब लगानीकर्ताले त्यहाँबाट गुमाउँछन् । पुँजीबजारमा लगानीकर्ताले गुमाएको मन पराउने कुरै भएन, यस्तो अवस्थामा ‘बजारै बन्द गरौं’ यो ठीक हो ?

लगानीकर्तालाई पनि कति ढुक्क ? कतिले गुमायौं भन्ने पनि थाहा भएन । गुमाएको थाहा नभएपछि बजारमा धेरै खेल्नु पनि परेर । उनीहरू सुरक्षित हुने भए, त्यसैले रोकिए । लगानीकर्ताको योजनामा नियामक निकाय पनि मिले ।

अहिले सबैलाई नेपाली सेयर बजारमा कोरोनाको प्रभाव परेन भन्ने लागेको छ । अर्कातर्फ उनीहरूमा कम मूल्यमा सेयर किनेर राखेको भए बढ्ने रहेछ र कमाउन सकिने रहेछ भन्ने अनुभूत उनीहरूलाई हुन थालेको छ । त्यसैलै उनीहरू बजार चलायमान हुने हो कि भनेर जुर्मुराउन थालेका पो हुन् कि ?

त्यसैले पनि बजारलाई निश्चित नियमभित्र रहेर चल्न दिनुपर्छ । धेरै घाटा हुन लागेको अवस्थामा सर्किट ब्रेकर लगाउन सकिन्छ । अर्थात् बजारलाई रोक्न पनि सकिन्छ ।

दोस्रो कुरा, हामीसँग प्रविधि छैन भनिएको छ । त्यसोभए त्यत्रो लगानी केका लागि गरेको ? जति बेला राम्रा दिन हुन्छन्, उनीले ‘हामीले यो गर्‍यौं, यहाँसम्म पुर्‍यायौं ।’ भनेर कराइरहेका हुन्छन् । उनीहरू अनलाइन सुरु गर्‍यौं भन्छन्, डीपी, आस्वाका कुरा गर्छन् । अहिले ती सबै लगानी कहाँ गए ? आईटीमा गरेको लगानीको हालत के भयो त ?

यस्तो आपतको अवस्थाका लागि भनेर कहाँ लगानी भयो ? त्यसैले यस्तो अवस्थाका लागि तयार भएर बस्न अझै एउटा ठाउँमा लगानी गर्नुपर्छ । त्यो हो, विपत्तिबाट पुनर्उत्थान गर्ने योजना चाहिएको छ ।

यदि राज्यले यो बजारलाई साँच्चिकै नेपालको विकास लागि संवाहकका रूपमा लिएको थियो भने विपत्तिबाट जोगिने प्लान पनि बनाएको हुन्थ्यो । उनीहरू आफैं पनि यो विषय अझै महसुस गर्न सकेका छैनन् । कानमा तेल हालेर सुतेका छन् । राम्रो दिन आउने कुरा गरेका छन्, तर नराम्रो दिनका लागि कहिल्यै तयार भएनन् ।

पुँजीबजार आर्थिक विकासका लागि पुँजी होल्ड गर्ने क्षेत्र हो । यस्तो बजार निरन्तर चल्नुपर्छ । यसले लगानीकर्तालाई तरलता प्रदान गर्छ । पुँजीबजारले खोजकर्तालाई समग्र अर्थतन्त्र कतातिर गइरहेको छ भन्ने दिशानिर्देश गर्छ । यो कुरा बुझ्नुपर्ने हो । बुझेकाले पनि व्यवहारमा उतारेका छैनन् । 
(नेपाल राष्ट्र बैकका पूर्वकार्यकारी निर्देशक भट्टसँग बाह्रखरीका विजय पराजुलीले गरेको कुराकानीका आधारमा)