“कांग्रेस आयो ! कांग्रेस आयो !”

एक्कासि यस्तो आवाज सुनेपछि गोरखा ब्यारेकमा रहेका सिपाही आत्तिए । ‘काङ्ग्रेस आयो’ भन्ने होहल्लाकै बीच उनीहरूले देखे, जता हे¥यो उतै आफैँले चिनेका गाउँघरका मानिस छन् । सिपाहीहरू अलमलिए ।

सशस्त्र संघर्ष सुरु भएपछि मुलुकभर राजा त्रिभुवन र प्रजातन्त्रवादीहरूप्रति सहानुभूति र राणाहरूप्रति घृणाको भाव जागिरहेको थियो । मेरो कार्यक्षेत्र पाल्पा, भैरहवा आदि थियो । क्रान्तिका बेलामा भने म आफ्नै गृहजिल्ला गोरखा पुगेको थिएँ । मेरो साथमा कुनै हतियार थिएन । ००७ साल पुस २७ गते गाउँले जनसमूह भेला गरेर मैले गोरखा सदरमुकाममा रहेको आर्मी ब्यारेक घेराउ गरें ।

ब्यारेक घेर्ने वातावरण बनाउनुअघि मैले केही दिन गोरखामा भूमिगत रूपमै तयारी गरेको थिएँ । भोटो र मोटो कछाड लगाएर घुम्थें । मलाई काकाहरू उमानाथ देवकोटा र दुर्गाभक्त देवकोटाको साथ÷सहयोग रह्यो । म गोठालाको वेषमा गोरखाका डाँडाकाँडा घुमें । खाञ्चोकका गणेशराज वन्त, छोप्राकका पदमनारायण मल्ल, भोग्टेनीका शेषप्रसादको घर क्रान्तिकारीहरूको अखडा बन्यो । खोप्लाङ बजारका जनता पनि क्रान्तिमा होमिन उद्यत भए । गोरखाका रूपनारायण जोशीजस्ता जोसिला युवा पनि मलाई साथ दिन खोप्लाङ पुगे । सबै भेला भएपछि गोरखा जिल्लाका अड्डाखाना कब्जा गर्ने निर्णय भयो ।

आखिर हजारौं जनताको हुल अड्डा कब्जा गर्न भन्दै गोरखाको पोखरीथोक ओइरियो । क्रान्तिकारीहरूको हुललाई स्वागत गर्न बजारबाट वृद्धहरू पनि पस्लाङसम्म आएका थिए । अड्डाखाना (आर्मीको क्याम्प) जनताको हुलले घेरेको थियो । जनताको हुल आएको देखेपछि राणाका सेनाहरू आत्तिए । जनसमूहले कालो दौरा लगाएका सय जनाजति सिपाहीलाई कब्जामा लिए । पालो पहरा बसेका सिपाहीको साथमा भएको सामान्य भरुवा बन्दुक खोसे ।

तत्कालीन बडा हाकिम तनहुँका चन्द्रबहादुर क्षेत्रीलाई भने सबै कुरा थाहा थियो । उनी दोस्रो विश्वयुद्ध लडेर आएका । राजनीतिक माहोल कस्तो बन्दैछ भन्ने बुझेका । उनले कमान्ड गरेर भीड पन्छाउन सम्भव थिएन । उनीहरूकै सिपाही कृष्णबहादुर खड्कालाई पनि मैले आफ्नोतर्फ मिलाएको थिएँ । मेरो नेतृत्वमा क्रान्तिकारीहरूले गएर भाटाको लाठी तेस्र्याउँदै फटाफट बन्दुक खोसे, सिपाही र कर्मचारी सबैलाई थुनिदिए ।

त्यो बेलासम्म पाल्पा कब्जा भइसकेको थियो, पोखरा भने कब्जा हुन बाँकी थियो । गोरखा कब्जा भइसकेपछि त राणाहरूलाई लाग्यो, क्रान्तिको लपेटो काठमाडौंनजिक नै आयो । उनीहरू चिन्तित भए । तीन दिनपछि राणाहरूले गोरखाको शासन कमान्ड फेरि आफ्नो नियन्त्रणमा लिए ।

गोरखामा राणाहरूको संख्या पनि कम्ती थिएन । लखेटिएका राणा भए पनि उनीहरूको झुकाव राणा शासनप्रति नै थियो । गोरखा ब्यारेक कब्जा भएपछि हाम्रो रवाफ जाने भो भन्दै उनीहरू एकढिक्का भए । उनीहरू फेरि शक्तिशाली भए ।

भोलिपल्ट गोरखा ब्यारेकलाई राणाहरूले नै कब्जामा लिएपछि मलगायतका क्रान्तिकारीहरू भाग्नुपर्ने भयो । उम्केर जाने ठाउँ कतै थिएन । एक शुभेच्छुकले मलाई आफ्नो घरमा रहेको पराल राख्ने थारोमा परालभित्रै लुकाए र बाहिरबाट ढोका लगाए । शंका लागेर सिपाही खोज्दै त्यसै घरमा आए । परालको थारो खोतले । केही फेला पारेनन्, फर्केर गए । फेरि कसैले ‘त्यहीँभित्र लुकेको छ’ भन्ने सूचना दियो । सिपाही फेरि आए । परालको माथि–माथि हिँडे, बन्दुकको चुच्चोले घोचे । बन्दुकको चुच्चोले मलाई छोयोमात्र, घोच्न भ्याएन । सिपाहीहरू हामीलाई फेला नपारेपछि फर्केर गए ।

राति भएपछि घरका मान्छेले ढोसा (मोटो मोटो रोटो) ल्याएर दिँदै भने, “यो खानूस् र भाग्नूस् ।”

मैले त्यो ठाउँ पहिलो पटक देखेको थिएँ । कता भाग्ने ? जताततै सिपाही, गौंँडा–गौँडामा ढुकेर बसेका । जाडोको महिना थियो । ठाउँ–ठाउँमा आगो तापेर बसेका सिपाहीलाई छलेर भाग्नु जोखिमपूर्ण थियो । मेरा धेरै साथी पक्राउ परिसकेका थिए ।

भाग्नु त प¥यो तर कहाँ भाग्ने ? पानी तल बग्छ भन्ने थाहा छ । बाटो केही थाहा छैन । म र साथीले खोलैखोला जाने निधो ग¥यौं । पाखा–पाखामा सिपाही तैनाथ भएकाले तलतिर सोझिने योजना बन्यो । हामी ओरालो झर्दै ‘खोलखोले’ नामक खोलामा पस्यौं । खोलालाई पछ्याउँदै गएपछि अन्ततः तल दरौँदी नदीसम्म पुग्न सकिने ठम्याइ सही थियो हाम्रो ।

गोडामा जुत्ता थिएन । जुत्ता हरायो, जाडो पनि हरायो । हिउँदे खोलामा खासै पानी थिएन । मध्यरातमा खोलैखोला हिँडेर दरौँदीमा पानी मिसिनु अलि वरै छेप्रेटार नामक गाउँमा पुग्यौं । अब उज्यालो हुन धेरै बेर बाँकी थिएन । एउटा घरमा पुगेर आगो ताप्नुप¥यो भनेर जाँदा त्यहाँ पनि क्रान्तिकारीहरूकै कुरा भइरहेको, मेरै चर्चा भइरहेको । लौ, यहाँ त बस्न भएन भन्दै त्यहाँबाट पनि भाग्यौं ।

फेरि खोलखोले खोला भएर दरौँदीसम्म पुग्यौं । त्यसपछि भने मलाई दिशा थाहा थियो । बेंसी पुग्दा उज्यालो भइसकेको थियो । ‘पोखरा बेंसी’ भन्ने ठाउँमा एउटा गोठ थियो, त्यो गोठचाहिँ मसँगै भागेका काकाको जजमानको गोठ थियो । दिनभरि बस्ने र खाने व्यवस्था मिलाइयो । साँझ परेपछि बेंसी नजिकैको गाउँमा गएर लुक्यौं । अन्य हालखबर बुझ्न थाल्यौं ।

२००७ पुस २९ गते आकाशमा हवाईजहाज देखियो । हवाईजहाजले पर्चा खसाल्यो । एउटा पर्चा मेरो हातमा पनि प¥यो । त्यो त मोहन शमशेरको सम्बोधनको पर्चा रहेछ । त्यसमा युद्धविराम भएको, क्रान्ति रोकिएको सन्देश थियो । मोहन शमशेरको भाषण पढेपछि मैले थाहा पाएँ– राजा, कंग्रेस र राणाबीच दिल्लीमा सम्झौता भएछ ।

हामी यहाँ ज्यान खतरामा हालेर लड्दैछौँ, हाम्रा साथीलाई पक्रेर नेलमा हालेका छन्, कष्ट दिइरहेका छन् । उता दिल्लीमा कोइरालाहरूले राणासँग सम्झौता गरेछन् भन्ने लाग्यो । साथीहरू आक्रोशित भए । म पनि खिन्न भएँ । उता आन्दोलन रोकियो भन्ने खबर आइरहे पनि यता गाउँमा राणाका सिपाहीले क्रान्तिकारीहरूलाई झापड हानिरहेका थिए । हामी भूमिगत नै थियौँ । नेताहरूले यो के गरे ? मेरो मनमा चसक्क बिझ्यो ।

गोरखा कब्जा गर्ने क्रममा मैले मालपोतबाट २५ सय रुपैयाँ झिकेको थिएँ । त्यो पनि क्रान्तिकारीहरूलाई ठाउँ–ठाउँमा खटाउन लाग्ने खर्चका लागि । ममाथि पैसा लुटेका डाँकाहरू भनेर मुद्दा पनि चलाइयो । धेरै भागेर जोगिए । १०–१२ जना थुनिए । मेरो मनमा थुनिएका साथीहरूलाई लिएर हुटहुटी भयो । म फेरि गाउँ गएँ । जनसमुदायलाई भेला पारें । युद्धविराम भइसके पनि त्यसको खबर नआएकाले राजबन्दीलाई नेल हतकडी लगाएर राखिएको थियो । उनीहरूलाई छुटाउन म फेरि जनसमूहका साथ सदरमुकाम गएँ । बडा हाकिमले कफ्र्यु लगाएर किल्लाबन्दी गरेका रहेछन् । जनताको भीडले त्यो कफ्र्यु पनि तोडिदियो । माघको अन्त्यतिर म पक्राउ परें । मैले बडा हाकिमलाई भनें, “जे जति हानि–नोक्सानी भएको छ, त्यसको जिम्मेवारी म लिन्छु । मेरा साथीहरूलाई छाड्नू ।”

मैले कफ्र्यु तोडेकाले थुनेर राखे, बाँकीलाई छाडियो । त्यसबेलासम्म बडा हाकिमले नयाँ परिस्थितिबारे अलिअलि चाल पाइसकेकाले धेरै कडा रूपमा प्रस्तुत भएनन् । नेल हालेर राखिएकालाई पनि कागज गराएर मेरै सामुन्ने पालैपालो नेल काट्दै मुक्त गरियो ।

त्यो बेला काठमाडौंबाट खम्बा–खम्बामा तार जोडेर पाल्पासम्म टेलिफोन लाइन पु¥याइसकिएको थियो । गोरखामा पनि फोन पुगिसकेको थियो । फोन कहिले लाग्थ्यो, कहिले लाग्दैनथ्यो । 

एकदिन बीपी कोइरालासँग मेरो फोन सम्पर्क भयो । त्यसबेला मुलुकमा प्रजातन्त्र आएर बीपी गृहमन्त्री भइसकेका रहेछन् । बीपीले ‘ल अब प्रजातन्त्र आयो, सबैलाई छाडिदिन्छु’ भने । अनि बडाहाकिमलाई आवश्यक निर्देशन पनि दिए ।

२००७ साल फागुन ७ गते राजा त्रिभुवनबाट प्रजातन्त्रको घोषणा भएको सूचना आधिकारिक च्यानलबाट पाएपछि बडा हाकिमले मलाई रिहा गरिदिए ।