“जुन समाज पहिले नै विकृत र उदांगिएको छ, त्यसलाई मैलै कसरी नंग्याउन सक्छु र ? मैले त्यसलाई कपडा लगाइदिने प्रयत्न गरेको पनि छैन किनभने त्यो मेरो काम होइन । त्यो त सूचीकारको काम हो ।”

उर्दू भाषाका कथाकार सआदत हसन मन्टोले माथिको पंक्तिमा भनेझैँ समाजको यथार्थ चित्रणमा ध्यान दिएका छन् । त्यसो त उनका कथाहरू भारत–पाकिस्तान विभाजन हुनुअघि र विभाजनपछि घटित घटनाहरूका बारेमा बढी केन्द्रीत भएर सामाजिक विसंगतिमाथि उनका कथाहरूले कडा प्रहार गरेको पाइन्छ । विभाजनका बेला भएका हत्या, हिंसा, बलात्कार र ज्यादति उनका कथाका प्रमुख विषयवस्तु भए पनि उनले सँगसँगै हाम्रोजस्तो आडम्बरी र ढोँगी समाजमाथि व्यंग्य प्रहार गरेका छन् ।

हामी भित्रभित्रै यति धेरै भ्रष्ट र विकृत विचार लिएर बसेका हुन्छौं तर बाहिर हामी नैतिकताको लेप लगाई बडो आदर्शवान र नैतिकवान बन्ने प्रयत्न गर्छौं । मन्टोले मानिसमा रहेको यस्तो प्रकारको दोहोरो चरित्रलाई आफ्ना रचनाहरूमार्फत देखाउने चेष्टा गरेका छन् ।

सन् १९१२ मा तत्कालीन ब्रिटिस भारतको पञ्जाब प्रान्तको सम्रालामा कश्मिरी परिवारमा जन्मेका सआदत हसन मन्टो उर्दू साहित्य विशेषगरी कथा विधामा एक उचाइमा पुग्न सफल नाम हो । उर्दू भाषामा मन्टोसँग तुलना गर्न सकिने कथाकार नै छैनन् भनिन्छ । कथामात्रै लेखेर उर्दू साहित्यमा मन्टोले हलचल नै ल्याएका थिए ।

त्यसो त मन्टो विद्यालयमा पढ्ने क्रममा उर्दूमा निकै कमजोर थिए । तीन पटकको प्रयासमा उनी म्याट्रिक पास भएका थिए । तर, जब उनको भेट पञ्जाबको अमृतसरबाट निस्कने उर्दू पत्रिका ‘मुसावत’ अर्थात् ‘समानता’का सम्पादक अब्दुल बारीसँग भयो, उनमा साहित्यप्रतिको लगाव झनै बढ्दै गयो । बारीकै प्रेरणाले भिक्टर ह्युगोको नाटक ‘द लास्ट डे अफ अ कन्डेम्ड म्यान’ उर्दूमा अनुवाद गरे । उनले बारीकै सहयोगमा ओस्कार वाइल्डको ‘वेरा’ पनि अनुवाद गरे, जसमध्ये ह्युगोको नाटकले मृत्युदण्डको विरोध गरेकोले अनुवादका क्रममा मन्टोले आफ्नै मनको कुरा ह्युगोले भनेको बताएका थिए । मन्टो रसियन तथा साम्यवादी धारका साहित्यबाट प्रभावित थिए । त्यसैले पनि होला, उनका रचनामा समाजका निम्न वर्ग र सीमान्तकृत वर्गका लागि आवाज उठाएको पाइन्छ । मन्टोले एन्तोन चेखव, म्याक्सिम गोर्की, पुश्किनलगायतका रचनाहरू उर्दूमा अनुवाद गरेका थिए । रुसी साहित्यसँगको लगावले उनलाई प्रगतिशील लेखकको कित्तामा उभ्याइदियो, भलै उनी प्रगतिशील हुन वा होइनन् भन्ने विषयमा मतभेद छ । 

विभाजनअघि र विभाजनपछि घटेका हिंसात्मक घटनाहरूलाई प्रस्तुत गरेका छन् मन्टोले । ती घटनाहरूले मानिसमा परेको मनोवैज्ञानिक असर र सन्त्रासलाई उनले आफ्ना कथाहरूमा प्रस्तुत गरेका छन् । सहादत हसनलाई उनको क्रान्तिकारी सोच र अति संवेदनशील हृदयले मन्टो बनाएको हो भनिन्छ ।

उनको पहिलो कथा ‘तमाशा’ सन् १९१९ मा पञ्जाबमा घटेको जलियाँवाला बाग हत्याकाण्डमा आधारित छ । उनले यो कथामा जलियाँवाला नरसंहारलाई एक ७ वर्षीय बालक खालिदको दृष्टिकोणबाट प्रस्तुत गरेका छन् । सन् १९१९ मा मन्टो आफैं पनि सात वर्षका थिए र घटना घटेको ठाउँवरिपरि नै थिए । त्यसैले यो कथामा जलियाँवाला बाग घटनाप्रति लेखकको आफ्नै दृष्टिकोण पनि हुन सक्छ । जलियाँवाला नरसंहार बेलायती उपनिवेशका विरुद्ध भइरहेको आन्दोलन दबाउन ब्रिटिस सरकारद्वारा ल्याइएको ‘रौलेट एक्ट’को विरोधमा गरिएको शान्तिपूर्ण आन्दोलन दबाउन रचिएको थियो । रेगिनाल्ड डायरको नेतृत्वमा रहेको सैनिक टोलीले जलियाँवाला बगैँचाका ढोका बन्द गरेर प्रदर्शनकारीमाथि गोली हानिएको थियो । त्यसमा करिब ४ सय नागरिकको मृत्यु भएको थियो । यो घटनालाई भारतीय स्वतन्त्रत संग्रामको महत्वपूर्ण घटना साथै बेलायती शासनको अन्त्यको सुरुवातका रूपमा हेरिन्छ ।

सन् २०१३ मा भारत भ्रमणमा रहेका बेलायती प्रधानमन्त्री डेबिड क्यामरुनले जलियाँवाला स्मारकको आगन्तुक पुस्तिकामा ‘बेलायती इतिहासको एक लज्जास्पद घटना’ भनेर लेखेका थिए । मन्टो आफैं पनि क्रान्तिमा संलग्न हुन चाहेका थिए । देशमा क्रान्तिकारी गतिविधि चलिरहेको थियो । बेलायती शासनका विरुद्ध सिंगो भारत एक भएको थियो । गल्ली–गल्लीमा ‘इन्कलाब जिन्दावाद’को नारा घन्किरहेको थियो । ती भिडहरूमा मिसिएर नारा लगाउन मन्टोलाई जान मन थियो तर उनका पिताको रोकावटका कारण जान सकेनन् । तर, उनी आफ्ना रचनाहरूमार्फत आन्दोलनमा सरिक भए ।

मन्टोका कथाहरूले पाठकको मस्तिष्कमा अमिट छाप छोड्न सफल भएका छन् । उनका कथा हेर्दा सरल लाग्ने भए पनि उनी आफ्ना रचनामार्फत पाठकहरूलाई सोच्न बाध्य तुल्याउँथे । उनका कथाहरू साधारण मानिसका बारेमा लेखिएका छन् र सुन्दर लाग्छन् । यसले साहित्यको सौन्दर्य केवल ठूला विषयवस्तुमा मात्रै होइन, दैनिक जीवनमा हामीले खासै ध्यान नदिने वस्तु तथा पात्रहरूमा पनि देखाउन सकिन्छ भन्ने कुरा पुष्टि हुन्छ । केवल राजा महाराजा र प्रकृतिको बयान गर्दैमा साहित्य सुन्दर हुँदैन भन्ने कुरा वाल्टर बेन्यामिन, चाल्र्स बाउडलायर र टी एस इलियटका रचनाहरूबाट पनि थाहा पाउन सकिन्छ । 

बाउडलायरले पेरिसका गल्लीका कविता लेखे, फोहोर उठाउने मान्छेका कविता लेखे । त्यस्तै इलियटले पनि ‘द लभ सङ अफ जे अल्फ्रेड प्रुफोक’मा सामान्य गल्लीका रेस्टुराँ र त्यहाँको वातावरणबारे लेखे । ती रचनाहरू सुन्दर छन् । मन्टोले पनि सामान्य सिपाहीका कुरा, वेश्यालयका कुरा, बलात्कारका घटना र विभाजित भइसकेपछिको भारत र पाकिस्तानका नागरिकको मनोविज्ञानलाई सुन्दर ढंगले प्रस्तुत गरेका छन् ।

त्यसो त मन्टोका रचनाहरू केवल यौनका विषयमा मात्रै केन्द्रित हुने र उनको लेखनलाई फोहोरी र अश्लील हुने गरेको आरोप बारम्बार लागिरह्यो । उनले आरोपमात्रै खेपेनन्, ६ पटकसम्म अदालत पनि जानुप¥यो । उनका धेरैजसो कथाहरू विवादित बनेर अदालतसम्म पुगे पनि मन्टो निर्दाेष सावित भए । उनको ‘खोलिदेऊ’, ‘कालो सुरुवाल’, ‘चिसो शरीर’, ‘टोबा टेक सिंह’ चर्चितका साथै विवादित बन्न पुगेका कथाहरू हुन् । उनका कथाहरू पक्कै पनि यौनका विषयसँग केन्द्रित छन् । तर, अश्लील भने होइनन् भन्न सकिन्छ ।

साहित्यमा अहिले केलाई अश्लील मान्ने र नमान्ने भन्ने बहस निकै चलेको छ । साहित्यमा ‘पोर्नोग्राफी’ र ‘इरोटिक’ विषयवस्तुको चर्चा हुने गरेको छ । यदि तपाईंलाई कुनै विषयवस्तुले यौनाकर्षण गराउँछ भने त्यसलाई पोर्नोग्राफीका रूपमा हेर्ने, यदि गराउँदैन भने त्यसलाई इरोटिकका रूपमा हेर्ने गरिन्छ । मन्टोका कथाहरू यौनमा केन्द्रित छन् तर ती कथा पढ्दा पाठकलाई उत्तेजित बनाउने भन्दा पनि सोचनीय बनाउँछ । पाठकलाई आत्ममूल्यांकनको बाटोतिर डो¥याउँछन् मन्टोका कथाहरूले ।

मन्टोले चर्चित कथा ‘खोलिदेऊ’ (खोल दो)मा विभाजनका बेला घटेका घटनालाई बडो मार्मिकताका साथ प्रस्तुत गरेका छन् । विभाजनका क्रममा दुवै पक्षबाट बलात्कारलगायत ज्यादती भएका थिए । कथामा सिराजुद्दिन, उसकी श्रीमती र छोरी सकिना अमृतसरबाट लाहोरका लागि छुटेको रेलयात्रामा हुन्छन् । त्यस क्रममा बाटोका हजारौं मानिसहरू मारिने, लुटिने र हजारौं मािहला बलात्कृत हुन्छन् । मुगलपुरा रेल्वे स्टेसनमा जब सिराजुद्दिन आफूलाई बेहोस अवस्थाबाट होसमा फर्केको पाउँछ, त्यसपछि उसले श्रीमती र सकिनाको बारेमा सोच्न थाल्छ । उसले यताउति हेर्दा दुवैलाई देख्दैन र सम्झिने प्रयत्न गर्छ । तर, केही सम्झन सक्दैन । उसले श्रीमतीको अन्तिम अवस्थामा उनलाई एक्लै छोड्न र सकिनाको ख्याल राख्न भनेको कुरा सम्झिन्छ । उसले सकिना साथमा नभएको तर उनको चुन्नी खल्तीमै पाउँछ । केही दिनपछि सिराजुद्दिनले थाहा पाउँछ कि स्वयंसेवी युवाहरूले बाटोमा फसेका महिलाको उद्धार गर्दैछन् । उसले ती युवाहरूलाई सकिनाको हुलिया बताउँछ र आशा गर्छ कि उनीहरूले सकिनालाई सकुशल उद्धार गर्नेछन् । तर, धेरै दिनसम्म पनि सकिना फेला पर्दिनन् । केही दिनपछि गाउँलेहरूले एउटी युवतीलाई अर्धचेत अवस्थामा भेट्छन् र अस्पतालमा ल्याउँछन् । सिराजुद्दिन दौडिएर अस्पतालमा पुग्छ । सकिनालाई अस्पतालको ओछ्यानमा देख्छ । डक्टरलाई आफू सकिनाको बुबा भएको बताउँछ । त्यति नै बेला डक्टरले सिराजुद्दिनलाई ‘खोल’ भनेर झ्यालतिर इसारा गर्छन् । तर, त्यति नै बेला सकिनाले आफ्नो सुरुवालको इजार खोल्छे । सिराजुद्दिन खुसीले चिच्याउँछ, “मेरी छोरी जिउँदै छे डाक्टरसाब, मेरी छोरी जिउँदै छे ।”

यो कथालाई धेरैले अश्लील भने । स्वयंसेवकबाटै सकिनाको बलात्कार हुन्छ । सकिनाले उनीहरूबाट यति पीडादायी व्यवहार भोग्छे कि उसले ‘खोल’ शब्द सुन्नेबित्तिकै सुरुवालको इजार खोल्छे । यसले के देखाउँछ भने ऊ ती स्वयमंसेवकको खोल ओढ्नेहरूबाट धेरै पटक बलात्कृत हुन्छे ।

यो कथा कसरी अश्लील र फोहोरी भयो ? यो कथामा सकिनाको क्रियाकलाप अश्लील भयो कि स्वयंसेवीको ? हाम्रो समाज यतिसम्म पतित छ कि बलात्कृत महिलालाई घृणाको भावले हेर्छ र उसैलाई दोषी देख्छ । तर, बलात्कारी पुरुषलाई औँला ठड्याउन सक्दैन । यस्तै समाजको यथार्थ चित्रण गरेका हुन् मन्टोले न कि अश्लील सामग्रीको प्रस्तुति ।

मन्टोले उनका कथाहरू फोहोरी भयो भनेर आरोप लगाउनेहरूलाई जवाफ फर्काउँथे, “यदि तपाईं मेरा कथाहरू फोहोरी ठान्नुहुन्छ भने तपाईँ बसेको समाज नै फोहोरी छ । म त केवल सत्य उजागर गर्छु ।”

मन्टोको परिचय केवल कथाकारका रूपमा मात्रै परिचित छैन । उनी चलचित्रको पटकथाकार, रेडियो नाटककार र निबन्धकारका रूपमा पनि परिचित छन् । तर, मन्टो विभाजनपछिको पाकिस्तान बसाइमा खुसी बन्न सकेनन् । उनीमात्रै होइन, धेरै पाकिस्तानी तथा भारतीय नागरिक आफ्नो थातथलो छोड्नुपर्दा मानसिक रूपमा विक्षिप्त भएका थिए । उनले यसप्रकारको मानसिक तनाव र मनोविज्ञानलाई ‘टोबा टेक सिंह’ मा प्रस्तुत गरेका छन् । 

सआदत हसन मन्टो आफ्नो विक्षिप्त मनलाई खुसी पार्न भन्दै पियक्कड भइरहेका थिए । यसबारेमा पाकिस्तानी लेखक तथा इतिहासकार आयशा जलाल भन्छिन्, “पाकिस्तानले मन्टोलाई मदिराको लत बसाल्यो ।” 

विभाजनपछि हिन्दू र मुस्लिम समुदायबीच साम्प्रदायिकताको भाव बढ्न सक्ने भन्दै मन्टोले भारत छोडेका थिए । उनी आफ्नो जीवनको उत्तराद्र्धमा यस्तो अवस्थामा पुगेका थिए कि दैनिक एउटा कथा लेखेर प्रकाशककोमा पुग्थे र पारिश्रमिक लिन्थे । त्यो पैसाले उनी रक्सी पिउँथे भन्छन् लेखक म्याट रिक ।

मन्टोका कथामा च्यातिएका सुरुवालको प्रयोग निकै नै पाइन्छ । तर, त्यो प्रयोगको सान्दर्भिकताबारे धेरैले खोज गरेको पाइँदैन । टेक्सास विश्वविद्यालयका प्राध्यापक कमरन असदरका अनुसार मन्टोले च्यातिएको सुरुवालमार्फत भारत र पाकिस्तान विभाजित भइसकेपछि धेरै नागरिकको पहिचान संकटमा परेको सन्दर्भ जोडेका हुन् ।

मन्टोले एउटै वाक्यमार्फत पाठकको मस्तिष्क उथलपुथल गर्ने सामथ्र्य राख्थे । उनले ‘लाइसेन्स’ कथामा भनेका छन्, “ऊ अक्सर महसुस गर्थी कि ऊ आफैंलाई बेच्दिनथी । तर, मानिसहरू लुकीलुकी उसलाई खरिद गर्न आउँथे ।” ‘लाइसेन्स’मा उनले एक निती नामकी युवतीको अब्बु टाँगावालासँगको प्रेम सम्बन्धलाई प्रस्तुत गरेका छन् ।

मन्टोले आफू बाँचेको समयभन्दा एक कदम अघि बढेर कथाहरू लेखे भनिन्छ । उनका कथाका बारेमा आज पनि उत्तिकै खोज अनुसन्धान हुने गरेको पाइन्छ । उनको निधन भएको ६ दशक नाघिसकेको छ तर पनि उनका कथाहरू आज पनि सान्दर्भिक लाग्छन् । आजका समस्यालाई पनि उनका कथाहरूले उत्तिकै सम्बोधन गर्छन् । तर पनि उनका प्रायः रचना उर्दूमा भएकाले विश्व साहित्य बजारमा जान नसकेको अवस्था छ । कुशल अनुवादकको कमीले पनि उनका रचनाहरू विश्व साहित्य बजारमा पुग्न सकेका छैनन् ।

४३ वर्षका मन्टोले उर्दू साहित्यलाई एउटा उचाइमा पु¥याएका मात्रै होइन, विभाजनसँग सम्बन्धित मुद्दालाई पनि उत्तिकै स्थान दिए । ढोँगी र आडम्बरी समाजले हरेक चिजलाई अश्लील देख्ने गरेको स्थितिमा उनले समाजको वास्तविक तस्बिर देखाउन साहस होइन, दुस्साहस नै गरेका हुन् । उर्दू कथाकार मुशर्रफ आलम जौकीका अनुसार मन्टोलाई बुझ्न सय वर्ष पनि कम हुन्छ ।

आफूलाई प्रगतिशील लेखकका रूपमा उभ्याएका मन्टो बितेर गए पनि उनका रचनाहरू अझ पनि उत्तिकै पढिन्छन् । उनका कथाले अझ पनि पाठकलाई तरंगित बनाउँछन् । कथा लेखेरै चर्चा कमाएका मन्टोका रचनामात्रै होइन, उनी पनि कालजयी छन् । उनका गैरआख्यान लेखहरू ‘पण्डित नेहरुलाई पत्र’, ‘म कथा किन लेख्छु’ र ‘अंकल सामलाई पत्र’ पनि उत्तिकै चर्चित छन् ।

उनको जीवनमा आधारित ‘मन्टो’ चलचित्र गत वर्ष सेप्टेम्बरमा प्रदर्शन भएको थियो ।