अमेरिकी प्रभुत्व समाप्त भएपछिको पहिलो विश्वव्यापी समस्यासँग संसार जुधिरहेको छ । कोभिड–१९ को असरले आउँदा धेरै वर्षसम्म संसारको आकृतिमा परिवर्तन भइरहनेछ । 

बीसौं शताब्दीको ठूलो हिस्सा अमेरिकाले विश्वव्यापी समस्या समाधानका लागि सधैं अघि बढेर एक प्रकारको नेतृत्वदायी भूमिका खेलेको थियो । कुनै बेला अमेरिकाले खेलेको यस्तो भूमिकाको स्वागत भएको थियो भने कुनै बेला खासै थिएन र सधैँ अमेरिकाले चाहेजस्तो नतिजा पनि प्राप्त भएको थिएन । तर, संसारको नेतृत्व गर्नुपर्छ भन्ने अमेरिकाको मूलभूत सोच भने सधैँ स्पष्ट देखिन्थ्यो । यो तथ्य राम्रो वा नराम्रो जे भए पनि बाँकी विश्वले अमेरिकाको नेतृत्वदायी भूमिकासँगै बाँच्न सिकेको थियो । 

डोनाल्ड ट्रम्प ह्वाइट हाउस (अमेरिकी राष्ट्रपति निवास)मा आएपछि अमेरिकाको नेतृत्वदायी भूमिका समाप्त भएको हो । बाराक ओबामाको समयदेखि नै अमेरिकाले विश्वव्यापीरुपमा आफूले गर्ने सहयोगको वाचा घटाउन सुरु गरिसकेको थियो । अमेरिकाले संसारका सबै समस्या समाधानका लागि आफूसँग स्रोत र साधन नभएको जनाउन थालेको थियो । यद्यपि, कतिपय समयमा अमेरिकाले पछाडि बसेर पनि नेतृत्वदायी भूमिकामा थियो ।

ओबामाको शासनकालमा आन्तरिक बाध्यताले भूमिका केही कम हुनसक्ने सोच ट्रम्पको समयमा निर्विवाद र अत्यन्त ठूलो घोषणासहितको सिद्धान्त बन्यो । विश्वमा अमेरिकाको भूमिकाका विषयमा ट्रम्पले राष्ट्रपतिको चुनावी सभामा घोषणा गरेका विषयहरूलाई बदला लिए सरह लागू गर्दै गएका छन् । गएको तीन वर्षमा “अमेरिका पहिला र बाँकी सबै एक्लै” भन्ने सन्देश ह्वाइट हाउसबाट सशक्तरुपमा बाहिरिएको छ । 

यस परिवर्तनको वास्तविक व्यावहारिक असर स्पष्ट देखिएको छ । सन् २०१४ मा इबोला रोग पश्चिम अफ्रिकाबाट सुरु भएर विश्वव्यापी महामारीको रुपमा देखिने अवस्थामा पुगिससको थियो । तर, ओबामा सरकारले सही समयमा यसको विरुद्ध कदम चाल्यो । विश्व स्वास्थ्य संगठनसँग निकटतम सम्पर्कमा बसेर अमेरिकाले इबोलाविरुद्ध विश्वव्यापी प्रतिकार्य सिर्जना गर्‍यो र यस रोगलाई नियन्त्रण गर्न सफलता प्राप्त भयो । त्यसबेला कसैको दिमागमा पनि इबोलालाई “अफ्रिकी भाइरस” भन्ने वा विश्व स्वास्थ्य संगठनलाई गैरजिम्मेवार र आपराधिक कार्य गरेको आरोप लगाउने सोच आएन । 

त्यसै बेलादेखि, विश्वव्यापी सहकार्यको मर्ममा एकोहोरो प्रहार भएको छ । ट्रम्पको नेतृत्वमा अमेरिकाले चीन तथा आफ्नै सहयोगी देशका विरुद्ध व्यापार युद्ध सुरु गर्‍यो र महत्त्वपूर्ण सम्झौता र सहमतिबाट बाहिरियो, उदाहरणका लागि पेरिस वातावारणीय सम्झौता – २०१५ तथा इरानसँगको आणविक सम्झौता । केही वर्षदेखि डिजिटल अर्थतन्त्रको नियन्त्रण कसले गर्ने भन्ने विषयमा पनि द्विपक्षीय संघर्ष चुलिँदै गएको छ । 

अहिले देखिएको तनावका कारण संयुक्त राष्ट्र संघको सुरक्षा परिषद् कोभिड–१९को विषयबाट रुपमा पन्छिएर बसेको देखिन्छ । संयुक्त राष्ट्र संघका महासचिव एन्टोनियो गुट्टेरेसले क्रियाशीलताका लागि आह्वान त गरेका छन् तर अमेरिका र रसिया दुवै विस्तारै खुट्टा झिक्दैछन् र बाँकी सुरक्षा परिषद यस विषयमा मौन रहेको छ । कतिले जी – ट्वेन्टी समूहले सन् २००८ पछिको वित्तीय संकटको समयमा खेलेको भूमिकाको अपेक्षा गरेका होलान् तर बुझ्नुपर्ने के छ भने अहिले यो समूहको नेतृत्व साउदी अरेबियाले गर्दैछ । अर्थात्, यस देशका अस्थिर युवा युवराज मोहम्मद बिन सलमानको हातमा नेतृत्व पुगेको छ । 

यस्तो अवस्थामा चीनले अर्काको जिम्मेवारी निर्वाह गर्ने सोच देखाएको छ । चीनले मौखिकरुपमा अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्था सशक्त बनाउने सान्त्वना दिए पनि मूलतः आफ्नो द्विपक्षीय सम्बन्ध विस्तारको कार्य गर्दैछ । मास्क आदि जनस्वास्थ्य सामग्री सहयोग गर्दा पनि चीनले प्राप्तगर्ने सरकारबाटै औपचारिकरुपमा धन्यवाद चाहने, आफ्नो देशको झण्डा देखिनुपर्ने जस्ता सर्त राख्छ । यस्तो सहयोगलाई प्रशंसा त गर्नुपर्छ तर यसमा सँगसँगै चीनको भित्री स्वार्थ पनि स्पष्ट झल्किन्छ । 

साथै चीनले चाहेको भए वुहानमा कोभिड–१९को प्रभाव देखिनेबित्तिकै यसलाई नियन्त्रण गर्न धेरै काम गर्न सक्थ्यो भन्ने पनि स्पष्ट देखिन्छ । यस्तो असफलताका लागि चिनियाँ सरकारलाई गरिएको आलोचनालाई अनुचित भन्न मिल्दैन । साथै यही समस्यालाई ताइवानले गरेको सही व्यवस्थापन पनि सबैको नजरमा परेको छ ।  

अब केही समयमा कुन देशले कोभिड–१९को समस्यासँग लड्न कुन देशले, कुन नेताले तथा कुन अन्तर्राष्ट्रिय संगठनले कस्तो भूमिका खेल्यो भन्ने विषयमा खुला र निर्मम छलफल हुनेछ । गर्नुपर्ने जति नगर्ने देशमा चीन एउटै मात्र छैन । शवपरीक्षण गर्दा त कुनै घटना सकिएपछि के के भयो भन्ने कुरा पनि आउँछ ।  तर, अहिले त उपलब्ध सम्पूर्ण स्रोत र साधन प्रयोग गरेर यो महामारीविरुद्धमा लडनु पर्छ । यस रोगको केन्द्र चीनको वुहानबाट युरोप हुँदै अमेरिका सरेको हेर्दा त समस्या समाधान भयो भन्न सकिँदैन । 

अरु जेहोस्, अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा सशक्त कदम चालिएन भने इन्डोनेसिया, पाकिस्तान, इजिप्ट, नाइजेरिया, ब्राजिलजस्ता अत्यन्त धेरै जनघनत्व भएका देशमा महामारीको अवस्था कस्तो होला ? अमेरिकाले आफ्नो जिम्मेवारी छाडेको  र चीनको विश्वसनीयतामा असर परेको कारणले एउटा सशक्त नेतृत्वले जिम्मेवारी लिएर विश्व स्वास्थ्य संगठनजस्तो संस्थालाई प्रयोग गरी विश्वभर परिचालन गर्नुपर्छ । महामारी भनेको जंगलको डढेलो जस्तो हो आगो पूरै निभाउन नसकुन्जेल कताबाट फेरि फैलने हो भनेर अनुमान गर्न पनि सकिँदैन । 

के युरोपियन युनियनले जिम्मेवारी वहन गर्नसक्ला त ? कि यो आफ्नै समस्यामा रुमल्लिएको छ ? के कुनै नयाँ प्रकारको गठबन्धन बनेर विश्वव्यापी नेतृत्वको कार्य अघि बढ्न सक्ला ? कि अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्था बहुध्रुवीय शक्ति संघर्षको अस्तव्यस्तता कायमै रहेर वास्तविक अन्तर्राष्ट्रिय खेलाडी चाहिँ ज्यानमारा भाइरस हुने हो ? अमेरिकी प्रभुत्वपछिको संसारमा यी प्रश्नहरू सोधिनु आवश्यक भएको छ । 

(स्वेडनका पूर्वप्रधानमन्त्री तथा विदेशमन्त्री)
Copyright: Project Syndicate, 2020.
www.project-syndicate.org