प्रिय इटहरी !
मोटरबाट झरेर पहिलो पाइला टेक्दा तिमी जुठो बारेर बसेका थियौ । देशले शोक मनाइरहेको बेला तिमी किन अछुतो हुँदा हौ र ? सडकमा ओहोरदोहोर गर्ने हरेकजसो मानिस तालुचिण्डे देखिन्थे । इटहरी चोकको मानिसको ओहोदोहोरमा म मात्र टाउकामा केस भएको एक्लो देखिन्थेँ । सरकारी मान्छेमात्र हैन, सर्वसाधारणले पनि कपाल खुइल्याउनु पर्ने उर्दी थियो । प्रतिवाद गर्नेहरु अराजक तत्व ठहरिन्थे, प्रतिवाद को गरोस् पुलिसले भन्नेबित्तिकै कपाल खौरिन तयार हुन्थ्यो समूह । 

पहाडबाट झर्दा अघिल्लो दिन उदयपुरको सुन्दरपुरमा बेल्टार र गाइघाटबाट आउने बटुवालाई जवर्जस्ती पनि कपाल खौरिँदै पठाउँदै गर्थे पुलिसहरु । प्रश्न गर्नेहरुलाई माथिको आदेश भन्थे । गौंडा ढुकेर बटुवाको कपाल खौरिन छुरासहितका मानिस लिएर बसेका प्रहरी दुईचार जना मात्र देखिन्थे । पुलिस भन्दा पनि मानिसलाई कानुनको डर थियो उसबेला । राणाशासनबाट फुत्किए पनि पञ्चायतको ऐँठन झन् डरमर्दो थियो होला । मसँगै आउनुभएका भान्दाजुहरु पनि कुनै प्रतिवाद नगरी तालुचिण्डे भएरै आउनु भएको थियो । तर म केटाकेटी छेवर गरेको छैन, खुइल्याउन मिल्दैन भनेर जोगिएँ । अचम्मै लाग्यो इटहरीको तालुचिण्डेहरुको समूहमा दाजु पनि मिसिनुभएको रहेछ । उसै पनि सरकारी मान्छे भएपछि राजाज्ञा मान्नैपर्ने ! 

पञ्चायती व्यवस्था ल्याउने राजा महेन्द्रको अस्ति निधन भएको थियो । साँझ पहाडबाट झरेर गुण्टेचुहाडेमा बास बसेका बेला रेडियो नेपालको समाचारबाट मृत्युको खबर झरेपछि भान्दाजुहरु हेराहेर गर्नुभो । त्यहीँ खेती गरेर बस्नुभएका काका रामचन्द्र त क्वाँक्वाँ रुनुभो ! बूढोमान्छे रुँदा मलाई पनि रुन मन लाग्यो । काका निकैबेर रोएपछि भन्नुभो– महेन्द्र र म सँगैका थियौं, उनी मरिगए ! अब म पनि धेरै बाँच्तिन होला ! काकाले यसो भन्नु हुँदा ओहो ! काका पनि मर्ने हुनुभो भनेर आँखा साँच्चै टिलपिल भए । हेराहेर गर्दै भान्दाजुहरु मुस्काएकाले मात्र, नत्र म पनि रुन्थेँ हूँला । खबर सुनेपछि काकाले राजाको नाममा बेलुकाको छाक नुन खानु भएन । भान्दाजुहरु त काका रुदा हाँसे पो ! आ मामा, ऊ मरे उसको छोरो राजा हुन्छ, हामी रोएर के गर्नु ? भन्दै काकालाई उल्लीबिल्ली बनाए । नभन्दै रेडियोको समाचारले वीरेन्द्र वीरविक्रम शाह नेपालका श्री ५महाराजाधिराज भएको समाचार दिइसकेकेको थियो । ख्वै कति दिन जुठो बार्नुभो काकाले, भोलिपल्ट हामी हिँडिहाल्यौ इटहरीतिर । 

माघ महिनाको इटहरी बिहानबेलुकी जाडो भए पनि दिउँसो रापिलै थियो । महेन्द्र राजमार्ग बनिसकेको थियो । त्यसैले राजमार्गमा चल्ने भाडाका सवारीको कर लिन भरखरै देशभरी खुलेको सवारी कर कार्यालय, इटहरीमा पनि रहेछ । इटहरीका चल्तापुर्जामै गनिने नरनाथ नेपालको घरमा कार्यालय बसेको थियो । कार्यालयको हाकिम नायब सुब्बा हुन्थे । काठमाडौंतिरका कुनै घिमिरे थिए सुब्बासाहेब । दाजु त्यही कार्यालयको अस्थायी मुखिया । रेग्मी थरका कुनै खरिदारपछि केही थान मुखियाभित्र दाजु पर्नुहुन्थ्यो । म १२ वर्षको भञ्ज्याङ नाँघेर १३को उकाली चढ्दै थिएँ । नाथु केटाकेटी, मलाई इटहरी नै संसार थियो । कार्यालयका कर्मचारीले भनेपछि जहाँ गए पनि बसभाडा तिर्नु पर्दैनथ्यो । कहिलेकाहीँ पश्चिममा फत्तेपुर र उत्तरमा धरानसम्म जान्थेँ, त्यो पनि कसैको साथमा । धरान जाँदा भोटेपुलछेउमा रहेको बागमहल अहिले पनि सम्झन्छु । 

भुक्क उठेका गाला, भोटे कुकुरको छाउरोजस्तो म, सबैले माया गर्थे । जेजे खानेकुरा बेच्न ल्याउँछन् कर्मचारीहरुले मेरा लागि त्यै किनिदिन्थे । चारै दिशा जाने चोक भएकाले काँक्रा, कटहर, ज्यामिर जस्ता फलफूल र आलुचप, गुलगुल, मालपुवा लिएर मोटरछेउमा पुग्थे बेच्नेहरु । धनकुटाका नेउपाने बन्धुहरु बसमा काँक्रा बेच्तै हिँड्नेमा पर्थे । एक जना भट्टराई थिए आलुचप, गुलगुल बेच्थे । ओहो ! त्यो समयमा पनि चोकको पूर्वलाइनमा फोटो स्टुडियो थियो । सायद कुमार फोटो स्टुडियो हुनुपर्छ । स्टुडियोको पछाडिपट्टि हरियो दुबोको बगंैचा थियो । मानिसहरु फोटो खिच्न त्यतै जान्थे । मलाई अघिल्लोपल्ट पनि एकल फोटो खिच्न जुरेको थिएन । यसपल्ट पनि फोटो खिच्ने रहर भित्रभित्रै गुम्सिएर बस्यो, सतहमा कहिल्यै आएन बसुञ्जेल  । मैले देखेको पक्का घर भनेको कोशी निवास थियो चोकभन्दा पश्चिम र पूर्वतर्फ थियो अहिलेको सिने फ्लेक्सको छेउमा एउटा घर । 

इटहरी बसुञ्जेल गोविन्द नेपाल दाइले मलाई सधैं सँगसँगै लिएर हिँड्थे । उनी मृगीरोगका विरामी कुनै काम गर्दैनथे । बसीबसी उसै त मोटोघाटो म, सबैले मीठो ख्वाउन थालेपछि झन् मोटाउँदै गएँ । खान दिने भएपछि जसले काम अह्राए पनि गर्थें । एक दिनको कुरा, कार्यालयका कर्मचारीहरुले आलुचप लिएर आऊ भनेर झोला र रुपैयाँ दिएर पठाए । उनीहरुले देखाएको पसल चोकबाट दक्षिण, राष्ट्रिय जागृति क्लबको आसपास जनता पसलछेउमा थियो । झोला र रुपैयाँ पाएपछि कुरा बुझे झैं गरेँ, तर कुरा बुझ्दै बुझिनछु । बाटामा केके सोच्तै परपर हेरेर हिँड्दा ठेस लाग्यो र आलुचपको ‘चप’ त कता हरायो हरायो ! दिमागबाट चिप्लिएछ ! चप चिप्लिएपछि मसँग बाँकी रहेको कुरा आलु मात्र थियो, त्यही सम्झेर पसल पुगेँ । 

अहिले सम्झन्छु, उहिल्यै पढेको लाटोबुङ्गोको कथा ! चप बिर्सिएपछि बाँकी रहेको आलु किन्न जाने भनेकै किराना पसल थियो । किराना पसलमा पुगेर हेरेँ राताराता आलु ! ठूला चैं साँच्चैका ठूला ! पाकेका, मैले त यो पनि पो बिर्सेछु ! साथमा लगेको जालीझोला फुकाएँ र आलुको मोल गरेँ । मेरो के जान्थ्यो, झोलामा अटुञ्जेल आलु बोकेर फर्किएँ ! कार्यालयमा पुग्नै नपाई सबै जना हाँसे । म त जिल्ल परेँ । उनीहरुले भने बमोजिम नै मैले सामान ल्याएको थिएँ पालैपालो हातमा झुण्ड्याएर । झोलाको डाम बसेर हत्केला राता न राता भएका थिए । उनीहरुले “धत् उल्लु ! आलुचप लेऊ भनेको, कताको आलु बोकेर आएको ? अघि नै कुरा बुझेर जानु पर्दैन ?” भनेर आलुको झोला भित्र हुले । कर्मचारीहरुको संयुक्त भान्सा थियो, तरकारी बनाउन आलु चाहिएको पनि हुँदो हो । सबै जना हाँसेपछि साँच्चै उल्लु भएछु भन्ने लाग्यो नीलोकालो भएँ । मजाले पाकेर राताराता भएका आलुचप खान मुख मिठ्याएर बसेकाहरु जिल्ल परे । दाजुले आँखा तर्नुभो । लगत्तै अरु रुपैयाँ दिएर फेरि मैलाई मिठाई पसल पठाए । 

गोविन्द दाइ मलाई लिएर हिँड्थे । एकदिन उनी कतै गएकाले म एक्लै थिएँ । इटहरीका लागि म नौलो मान्छे, मेरो जाने ठाउँ नै थिएन । पहाडबाट झरेको सोझो केटो, हरि ढुङ्गाना दाइसँग गफ गरेर कार्यालय अगाडिको ढाटमा बसेको थिएँ । पूर्वबाट माथिसम्म बारेको दुइटा ठूला ट्रक आएर रोकिए । ट्रकबाट केही बलिया मान्छे पनि उत्रिए र ढाट खोल्न हरि दाइलाई भने । बन्द ढाट खोल्न उनीहरुले निकै जोर गरे । लठ्याङ्ग्रो बोली भएका सोझा हरि ढुङ्गाना दाइले ढाटको डोरी समाएर बसे, तर रसिद नकाटी ढाट खोल्न मरेकाटे मानेनन् । ढुङ्गाना दाइ पियन थिए कार्यालयका । उनको सोझोपनसँग ती बलिया मान्छे पनि गले । उनीहरु हाकिम भए ठाउँमा गएर हाकिम हो अथवा अरु खरिदारलाई लिएर आए । म ट्रकछेउमा उभिएको थिएँ । उभिँदा मधौरुले हँ हँ गरेको जस्तो आवाज कताकताबाट सुनिन्थ्यो । कतै झिँगा भुनभुनाए जस्तो सुनिन्थ्यो । भूइँमा थोरथोरै पानी चुहेको थियो ट्रकबाट । लोड गरिएका ट्रक र बलिया मान्छे उस्तै लाग्थे मलाई । लगत्तै हाकिम हो अथवा खरिदार हो, आएर ढाट खोल्न लगाए । ढाट खोल्नासाथ ती ट्रक बेगले पश्चिमतिर हान्निए । अचम्म पनि लाग्यो, अरु गाडी कर नतिरी जानै नपाउने अवस्थामा ती दुई थान ट्रकले दादागिरी देखाएर गए । ढुङ्गाना दाइलाई भित्रबाट आउने मानिसले यस्ता गाडी अरु आए भने छोडिदिनू भने । ती मानिसले मलाई पनि यताउति नबस्नू भने । आँखिरी मेरो पनि कुनै काम थिएन, गएँ । 

इटहरी ! तिम्रो नगरीमा २८ सालमा आउँदाको कुरा गरेको हूँ ! त्यतिबेला म पहाडबाट धानको भात खाएर बस्न मात्र आएको थिइनँ, न आलुचप, गुलगुल र मालपुवा खान भनेर आएको थिएँ ! इटहरी चोकमा बसेर गाडी गन्न पनि त आएको थिइनँ, न सित्तैमा मोटर चढेर पश्चिमउत्तरका बजार घुम्न आएको थिएँ ! म त मैले पढेको माम्खा हाईस्कुलमा महिनैपिच्छे फिस तिर्न नसकेर मधेसमा जागिरे दाजुलाई भात पकाएर सहयोग गर्दै पढ्न पो आएको थिएँ ! 

अँ त, कार्यालयका मानिसले मलाई यताउति नबस्नू भनेपछि म पनि ढाटछेउमा आइनँ । पश्चिम–उत्तर र दक्षिणका ढाटसँग मेरो सरोकार पनि थिएन । किनभने तिनीहरुले हरिको भाइ भनेर चिन्दैनथे । चिने पनि वास्ता गर्दैनथे । फेरि गोविन्द दाइले मलाई एक्लै पनि त छोड्दैनथे, कतै न कतै घुमाइरहन्थे । कहिलेकाहीँ घरमा लगेर खाजा पनि ख्वाउँथे । ती ट्रक गएको दुईचार दिनपछि गाइँगुइँ चल्यो । झोडामा गोली चलेछ र थुप्रै मानिस पनि मरेछन् । घाइतेहरु त कति हो कति ! मैले झोडाको शाब्दिक अर्थ पनि बुझिसकेको थिइनँ । गोली चलेको झोडा त पहाडबाट तराई झरेका र विदेशबाट फर्किएका नेपाली लाहुरेहरु मिलेर गाँसबासको लागि बसोबास गर्न मधेसका जङ्गल फाँडेर बनाइएको बस्ती पो रहेछ । यसअघि नै सरकारले आफुखुसी तराईका कुनै निश्चित ठाउँको जङ्गल फँडानी गरेर बसोबास गराएकाले अरुले पनि सिकेछन् र जङ्गल फाँडेर बस्ती बसाउन खोजेका रहेछन् । मैले देखेका दुइटा ट्रकभित्र त मरेका र गम्भीर घाइते मानिसहरु पो राखिएको रहेछ ! ट्रकबाट चुहिएको पानी नभएर पिसाब रहेछ ! नयाँ राजा आउनेबित्तिकै झोडामा थुपै्र मान्छे मारिए ! अलिअलि खासखुस सुनेँ । त्यस्ता ट्रकहरु अरु पनि थिए रे ! कति मरे कति घाइते भए कुनै लेखो भएन रे ! अनि घाइते र मरेका सबैलाई एउटै ट्रकमा हालेर पश्चिम लगेका रे ! गोविन्द दाइले त मजाले सुनेका थिए । पश्चिम कुन ठाउँ होला, मलाई के थाहा ? गोविन्द दाइले भनेको त्यो पश्चिम त सप्तकोशी पो रहेछ !

दिनहरु बित्नु भनेको आफ्नो उमेरको आयु घट्नु रहेछ । इटहरी बसुञ्जेल आयु घटाउनुबाहेक केही भएन उपलब्धि । दाजुभाइ यतै बस्ने, मैले भात पकाउने र पढ्ने, दाजुले निर्धक्क भएर जागिर खाने, दुवैजनालाई राम्रो ! मेरा योजना यिनै थिए पहाडबाट झर्दा । दाजुले त मलाई केही भन्नै सक्नु भएन, तर गोविन्द दाइले मलाई सम्झाए, “बद्री ! झोडामा गोली चलेर धेरै मान्छे पनि मरे, नयाँ राजा आएका छन्, यतातिर शान्ति होला जस्तो छैन, तिमी पहाड जाऊ ।” म खङ्रङ्ग भएँ । लडाईं–झगडाको कुराले मेरो मन पनि यता बस्न मानेन । पछिपछि त नेपाल बैङ्कछेउमा नरनाथ नेपालका ढिपीले बैना मारेको तीनचार कठ्ठा जग्गा पनि दाजुले लिन मान्नु भएनछ र बैना फिर्ता लिनु भएछ । कर्मचारीहरुले बरु सुन किनेर राख् न यस्तो स्याल कराउने ठाउँमा के को जग्गा किन्न खोजेको भनेर उल्याएछन् । चैत लाग्दै गर्दा पहिरेका मितबुबासँग यता बसेर पढ्ने सपनाको कुम्लो बोकेर निन्याउरो अनुहार लिएर फेरि माम्खा फर्किएँ । मेरो पढाइ पोहोर र अहिलेका घटनाले कचेल्टियो, माम्खामा गएर पढ्नै मन दिइनँ । 
कठै ! रहर मरेपछि त जाँगर पनि ठिँगुरिँदो रहेछ ! 

इटहरी ! पहाडबाट लिएर आएका सपना उतै फर्काएर जाँदा मलाई हुनसम्म दुःख लागेको थियो । मैले आफ्ना सपना फर्काएर लैजाँदा तिमीले कठै पनि भनेनौ ! मायाका दुई शब्द पनि मुखबाट निकालेनौ । आलु र आलुचप नबुझेर जिल्लिँदा पनि हाँसेरै बस्यौ । हुन त सरकारी बन्दुकले झोडामा गोली हानेर त्यतिका मानिस घाइते हुँदा र मृत्यु हुँदा थाहा नपाए झैं गर्ने तिमीबाट, सपना फर्काएर लैजाने मलाई सहानुभूति दिन्छौ भन्ने सोच्नु मेरो आलोकाँचो बुद्धिबाहेक अरु केही पनि थिएन । तैपनि म निकै दुःखी भएर फर्केको चाहिँ सत्य हो । हो इटहरी, आज मात्र हैन, तिमी त उहिल्यैदेखि अरुको कुनै मतलब राख्तैनथ्यौ । सवारी कर कार्यालय आउँदा तिमी तिनै सवारी गन्थ्यौ, तिनैको चियोचर्चाे गथ्र्याै, तिनै सबारीको कर असुल्थ्यौ । तर अरु ठाउँका मानिसको कुनै वास्ता नगर्ने साँच्चै मतलबी थियौ । मैले थाहा पाउँदा तिम्रो एउटै स्वार्थ थियो रुपैयाँ कमाउनु । तिमीसँग अरु गाउँठाउँका मानिसहरु साह्रै चिढिएका थिए । भन्थे– पखेस् है त, हामी पनि यहाँ घर–घडेरी किनेर कस्तो संस्कार अवलम्बन गर्नुपर्छ भन्ने इटहरीलाई सिकाइदिन्छौं !

हो त, ख्वै के भएर, मलाई पहाड बस्ने मन नै थिएन । पहाडमा न जागिर पाइन्थ्यो, न गाडी । न स्कुलमा तिर्ने फिस पाइन्थ्यो न चामलको भात ! दोस्रोपल्ट तराईबाट पहाड फर्किंदा पनि मेरा सपना मरिसकेका थिएनन्, मूर्छा परेका मात्र थिए । सपना मूर्छा परे पनि इटहरी, तिमीलाई सम्झिरहन्थेँ ! पहाडमै हुँदा सुनेँ, सवारी कर कार्यालय पनि तिमीलाई शून्य बनाएर गाउँतिर सरेछ । तिमीसँग निकै झोँक चलेको पनि हो । तर अर्काेपल्ट जब पहाडबाट तराई झरेँ, तिमीलाई नछोई त कतै पनि पो पुगिँदो रहेनछ  !

इटहरी ! तिमीसँग इखिएकाहरु पछि यही ठाउँमा आएर बस्ने भन्थे । मेरा लागि समेत सहानुभूति नराख्ने तिमीलाई सबक सिकाउन मानवीय समवेदना कस्तो हुन्छ देखाइदिने भन्थे । झोडामा सरकारी गोली खाएर मरेका र धुकधुकी रहेकाहरुलाई तिमीले समवेदना र सहनुभूति नदिएको झोँकमा मानवीय समवेदनाले भरिएको नगर बनाइदिने भन्थे । पछिपछि सुनेँ, तिमीलाई सबक सिकाउन इटहरीमै थर्पु हालेर बस्ने भनेर बसाइ सरी आएका थुपै्रथुपै्र मानिसहरु पनि तिमी जस्तै कसैको मतलब नराख्ने, तिमीभन्दा पनि निष्ठुरी पो भएछन् ! 

हो, म पनि तिमी र तिम्रो नगरमा आएकाहरुको मन इँटा जस्तै जड देख्थेँ । सायद इँटा जस्तै जड मुटु भएकाले पो तिम्रो नाम इटहरी रहेको हो कि जस्तो पनि लाग्थ्यो । तिमी र उनीहरुलाई देखेर मनमनै प्रतिज्ञा गर्थें– जीवनको कुनै समय इटहरी आएछु भने इँटाजस्तो इटहरीको जड मन पगालिदिन्छु र देखाइदिन्छु, मन भनेको यति कोमल हुनुपर्छ बुझ्यौ ?

सौभाग्य भनौं कि दुर्भाग्य, समयक्रमसँगै चार दशकपछि म पनि तिम्रै नगरीमा आइपुगेको छु । ओ इटहरी ! तिमी मजस्तै भयौ कि, म चाहिँ तिमी जस्तै भएँ !