मानसी

वक्यौता मिलान गर्दै गरुलाँ । पहिला आफ्नो ख्याल गर्नू ।

उसले फेरि थप्यो— टेक गुड केयर अफ योरसेल्फ ! प्लिज ! प्लिज ! प्लिज टेक केयर ! कफी, तरकारी अनि वक्यौताको काम हुँदै गर्ला । 

यही एउटा वक्यौताले आजको दिन साह्रै राम्रोसँग बित्यो । केही समय हराएको, कसैलाई राख्न दिएको, लकरमा थन्क्याएको सुरक्षित गाडधन फर्कंदै छ ! यति खुसी सायदै भएकी थिएँ जीवनमा कहिल्यै । आज दिनभर अस्पतालमा बितेको समय पनि पत्तै भएन । कुनै एउटा शब्दले मान्छेलाई यतिबिघ्न खुसी कसरी दिन्छ हँ ? एउटा शब्द, जहाँ मैले संसार फेला पारेकी थिएँ— वक्यौता !

बिहान अस्पताल निस्कने समयमा कार्यालय हिँडेको जानकारी गराउँदा उसले भनेको थियो— ‘‘आफ्नो ख्याल गर्नु, वक्यौता मिलान गर्दै गरौंला ।’’

अघिल्लो दिन मैले गरेको गुनासोको एकमुष्ट जबाफ थियो— वक्यौता । 

मैले यसैगरी बुझेकी थिएँ । गतल बुझेँ कि सही, थाहा छैन । ऊसँगका हरेक प्रसङ्ग मायालु, सम्झन लायक, प्रेरणादायी छन् । किन ? कसरी ? केका लागि यतिबिघ्न माया लागिरहेछ मलाई ? थाहा छैन । सायद यस मामलामा म कमजोरै पो छु कि ? त्यो पनि थाहा छैन ! हुन त चासो राखेर पनि थाहा पाउन नसकेको विषय हो यो ।

“मर्न चिन्ता छैन । एक कप कफी पनि सँगै बसेर खान पाइनँ ! माथि पुगेर भेट भयो भने सम्झनु !”

मेरो गुनासोको जबाफमा भन्यो— “म त कफी नपाइने ठाउँमा पुग्छु होला । एकबारको जुनीमा प्राप्त सेवाको उपयोग नगर्नेलाई दोस्रो मौका हुन्न रे । यता कफी खाइएन, पछि यसकै दण्ड पाइन्छ होला ।”

सम्भावनाको ढोका बन्द भएको नमिठो अनुभूतिसाथ हिजोको दिन बिताएँ । दिनभर नरमाइलो लाग्यो । मन अमिलो भयो । नपाकेकोे पिँडालुले मुख कोक्याए जस्तै कोक्याइरह्यो छाती, दुखिरह्यो मुटु । दाहिने हातले बिस्तारै छामेँ । सायद उसको अंश कहीँ, कतै भए जस्तो लाग्यो । खोस्रिएर हेर्न मिल्ने भए ! उधार्न मिल्ने थिएन । मिल्ने भए हेरेरै भए पनि चित्त बुझाउँथेँ उसको अंशलाई आफ्नो मुटुमा देखेर । विश्वास बलियो भयो— ऊ मेरो मुटुमा कहीँ न कहीँ अवश्य छ !

उसको काख, उसको स्पर्श, उसको आश्वासन अब मेरा लागि कहाँ मिल्थ्यो ? मात्रै भर्चुअल अनुभूति थियो भागबण्डामा । त्यही अनुभूति पनि एकान्तमा महसुस गर्न गाह्रो !

उसले छलफलका सम्पूर्ण बुँदा टुङ्ग्याएको महसुस भयो, जुन कोरोनाले उत्पन्न गराएको भय र पीडाभन्दा बढी थियो । उसको जबाफले त्यही मुटु दुखायो, जहाँ मैले उसको अंश चोरेर राखेकी थिएँ । सायद उसलाई पनि दुख्यो उसैगरी ! आँसुले आँखा टिलपिल भए । कति छिटो थाहा पाउँछन् यी आँखा पनि, मनको पीडा ?

हृदयमा खिल बनेर बसेको सम्झना उर्लिएर आयो । थाम्न सक्ने हिम्मत भएन । वास्तवमा हिजो धेरै कुरा गर्न चाहेकी थिएँ ऊसँग । कोरोना अर्थात् कोभिड–१९ को त्रासबाट विश्व हल्लिएका बेला मेरो आत्मविश्वास कमजोर नहुने कुरै भएन । विगतका केही घटनाले पीडा दिइरहेथे । भर्चुअल नै सही, ऊसँग धोको पुग्ने गरी रुन चाहन्थेँ ।

आँसु पनि विश्वासको काखमा मात्रै झर्न सक्तो रहेछ । 

००

उसको मायामा ‘लकडाउन’ भएको झण्डै चार वर्षपछि मेरो सबथोक ‘डाउन’ भयो । सहरले पनि साथ दिए जस्तो ग¥यो— शान्त, स्तब्ध । आँधी आउनुअघिको शून्यता । आफन्तको मृत्युशोकमा डुबेजस्तो सन्नाटाले छोपिएर ।

मुलुकको ‘लकडाउन’ सँगै उसको र मेरो सम्बन्धको औपचारिक ‘लकडाउन’ घोषणाको दिन ।  मेरो प्रेम फुत्कँदै थियो, निर्धारित सीमाबाट भाग्ने कोसिस गर्दै । उसलाई जेलनेल मन पर्दैन । केको क्वारेन्टाइन ? चार वर्षको आइसोलेसनबाट फिर्ता हुन चाहिरहेको थियो । पुनर्जीवन पाएको थियो मेरो प्रेमले । नवपालुवा पलाउँदै थियो । म मेरो प्रेमलाई हुर्काउन चाहन्थेँ, बढाएर फुलाउन र फलाउन चाहन्थेँ ।

हो, प्रेममा अघोषित सङ्कटकाल चार वर्षअगिदेखि नै लागेको हो । अझ मैले आफै लाएकी थिएँ यो सङ्कट । लामो प्रतीक्षापछि त्यसबाट मुक्त हुन लाग्दा फेरि दुनियाँको सङ्कटकाल । कोरोना लकडाउन । त्यसैदिन कानुनले हाम्रो सम्बन्धको पनि औपचारिक लकडाउनको आदेश ग¥यो— ‘बच्चा आमाले नै राख्न पाउने, शिक्षादीक्षा बाबुको दायित्व हुने गरी सम्बन्ध विच्छेद !’

हुन त मैले मागेकै र रोजेकै पाएकी थिएँ । खुसी हुनुपर्ने तर फैसलासँगै दुखको भवसागरमा डुबेको अनुभूति ! जोसँग छुट्टिनका लागि चार वर्षअघि निवेदन दिएँ, आज उसैलाई गम्लङ्ङ अँगालो हालेर रुन मन लाग्यो । उसको मायालु स्पर्शका लागि लालायित भएँ । एकैछिन भए पनि उसको छातीमा शीर लुकाउन चाहन्थेँ । सायद ऊ पनि आफ्नो बाहुपासमा बाँध्न चाहन्थ्यो मलाई । अनि बिर्सन चाहन्थ्यो हामीबीचको तीतो विगत ।

वकिलले सुनायो न्यायाधीशको सङ्क्षित फैसला । उसको अनुहार नियालेँ, विषादका धर्का कोरिएको । निन्याउरो अनुहार । ओँठ, मुख सुके, आँसुले आँखाका डिल भरिए । टिठलाग्दो उसको अनुहार मैले यसअगि कहिल्यै देखेकी थिइनँ । हो, ऊ पनि फैसलाबाट खुसी थिएन तर ऊभित्रको पुरुषले अभिव्यक्ति दिएन ।

अदालती प्रक्रियाका क्रममा समयले पटक पटक भेट जुराएको थियो हाम्रो ।

“हिजोआज त वकिलले नबोलाएको दिन उराठलाग्दो हुन्छ । हजुरसँग भेट्न पनि नपाउने । कफी खान पनि नपाउने ।” एक दिन उसले भनेको थियो— “वकिलकहाँ आउन नपरेको दिन काम सकेपछि कम्तीमा अफिसबाट घर फर्कने बेलामा फोन गर्नु है म्याम । दिनभरिको थकान मेटिन्छ ।”

जब मैले सम्बन्धविच्छेदका लागि प्रक्रिया अगि बढाएँ । ऊ मलाई नामले होइन, ‘म्याम’ को सम्बोधन गथ्र्यो— आदरार्थी, उच्च आदरार्थी । वास्तवमा मप्रति उसको सम्बोधन देखावटी होइन, हृदयको केन्द्रबाटै मेरो सम्मान गर्छ ऊ । अहिलेको बुझाइ हो यो मेरो । सायद म गलत छैन किनभने आफैले आफैंलाई गरेको परीक्षा र दिएको नम्बर हो यो ।

तर मलाई उही पुरानै नामले बोलाएको सुन्न मन छ— छुन्नु !

मलाई उसको त्यही सम्बोधन प्रिय छ । एक पटक मात्रै उसले पुरानै सम्बोधन गरोस् भन्ने भावसहित हेरिरहेँ । ऊ निःशब्द ओझेल भयो अदालत परिसबाट । अघिअघि हाँसीखुसी औपचारिकतासाथ बिदा हुन्थ्यौँ हामी तर त्यसदिन... न ऊ बोल्न सक्यो न त म । महाशून्यबीच हामी आपसबाट टाढियौं ।

व्यस्तताले झण्डै एकसाता यता सँगै बसेर कफी खाने अवसर मिलेको थिएन । मेरो मनले भनिरह्यो— ‘कम्तीमा अन्तिम पटक सँगै बसेर एक कप कफी खाउँ न प्लिज ।’

विश्वका सयौं मुलुकमा कोरोना सङ्क्रमण फैलिएर त्रास बढिरहेका बेला नेपालमा पनि त्यसको भय छरपस्ट भइसकेको थियो । जीवन र प्रेमको महत्व बुझ्दै गएको मेरो अन्तर्मनले फेरि भन्यो— ‘कम्तीमा एक कप कफी त खाऊँ !’

तर ऊ अदालत परिसरबाट बाहिरिइसकेको थियो । सायद टाढैबाट उसले भन्यो होला— ‘वक्यौता नै राख्नु अहिलेलाई !’

जतिबेला ऊ लडिरहेको थियो ममाथि राज गर्न । म लडिरहेकी थिएँ ऊमाथि राज गर्न । दुई शरीर एकै मुटुबीच झुटो स्वाभिमानको लडाइँ । अस्तित्वको भन्दा पनि अहम्को लडाइँ ! विकास र आधुनिकताको लडाइँ ! अधिकार र समानताभन्दा स्वच्छन्दताको लडाइँ । विश्वासको सङ्कट !

समाजमा लामो समयदेखि कोरिएको घेरामा मलाई बाँधेर ऊ आफन्तका अगाडि सर्वोच्च स्थानमा विराजमान हुन चाहन्थ्यो । मेरो निरीहतामा राज गर्ने उसको चाहनाको प्रतिकार गर्न उत्रिएँ म । अहम्को लडाइँ दुर्घटनामा परिणत भयो । ‘अधिकार’ प्राप्तिको भ्रममा ‘कर्तव्य’ तिर सोच्नै सकिनँ मैले । कूटनीतिमा लेखिएका भन्दा नलेखिएका सर्त महत्वपूर्ण हुन्छन् दीर्घकालीन प्रभाव पार्ने । नलेखिएका सर्तले नदेखिने गरी कमजोर पक्षलाई आत्मसमर्पण गराएको हुन्छ । लिखित दस्ताबेज नभएका तर परिवारका सदस्यमा आआफ्नो मन र मुटुमा अन्तरनिहित कतिपय नियम–विनियमहरु उलङ्घन गरेँ मैले । समावेशी, समानुपातिक, समविकास आदिइत्यादिको अगुल्टोले कतिको मन पोल्यो । कतिको विरासत उजाड्यो । एकोहोरो बुद्धि घुमाउँदा विवेकमा बिर्को लागेको पत्तै भएन । मेरो आफ्नै छाप्रो बाँकी रहेन !
सायद तत्कालीन प्रश्न सही थियो, अवतरणको बाटो गलत ! गलत बाटोले सही गन्तव्य कसरी पु¥याउला र ?

००

अधिकारको अहङ्कारले सम्बन्ध विच्छेदको मुद्दा अदालत पुग्यो तर अदालतले नै झुलाइदियो चार वर्ष । भन्छन्, ‘कानुन अन्धो हुन्छ’ अनेक अदालती प्रक्रियाकै कारण भनेको होला— ‘न्यायका नौ सिङ’ ।

अदालतका तिनै सिङका प्रक्रियाले हामीलाई जीवन र जगत् बुझायो राम्ररी । परिवार, नाता, सम्बन्ध, कर्तव्य र अधिकारकाको नयाँ परिभाषा सिकायो । अहम्को आतङ्क र घृणाले सिर्जना गरेको दूरीले आपसी अन्तर्मनको दृश्य देखायो ।

००

थप एकजनाको पुष्टिसँगै कोरोना सङ्क्रमितको सङ्ख्या ६ पुगेको थियो । काठमाडौंबाहिरै किन नहोस्, सङ्क्रमितको सङ्ख्या बढ्नु हामी स्वास्थ्यकर्मीका लागि थप चुनौतीको विषय हो । 

सर्वसाधरणमा सङ्क्रमित बढेसँगै भय र त्रास बढ्नु स्वाभाविक हो । उनीहरुसँग सतर्कताका अनेक उपाय थिए तर मसँग काममा जानुको विकल्प थिएन । स्वास्थ्यकर्मीले सधैं आफैंलाई जोखिममा राखेर बिरामीको उपचारमा रातोदिन खट्नुपर्छ । अझ सरुवा रोग विशेषज्ञहरुका लागि त यो सधैं चुनौतीको विषय हो ।

चुनौतीपूर्ण पेसा मैले त्यतिबेलै रोजेकी थिएँ, आज जिम्मेवारीबाट पछि हट्ने कुरै भएन । सेवा गर्नु मेरो कर्तव्य हो, बाँच्नु अधिकार । फेरि पनि अधिकारको र कर्तव्यबीचको लडाइँ !

जागिर छोड्न आमाले दबाब दिइरहनुभएको थियो तर ऊ भन्थ्यो— “सङ्कटको बेला कर्तव्य बिर्सन हुँदैन । सुरक्षित बन्नुहोस्, सर्तक रहनोस् । काम नछोड्नोस् । सिङ्गो मुलुक सङ्कटमा परेका बेला स्वास्थ्यकर्मीको भूमिका महत्वपूर्ण हुन्छ । आफ्नो भूमिकालाई नजरअन्दाज नगर्नोस् ।”

करिअर र परिवारमध्ये एक रोज्नुपर्ने सवाल नै विग्रहको कारक थियो त्यति बेला । अहिले ऊ मलाई कर्तव्य र जिम्मेवारीबोध गराइरहेको थियो । यसैमा म खुसीले पुलकित थिएँ अनि सबै कुरा बिर्सिएर दिनभर बिरामीको उपचारमा जुट्थेँ ।

००

जब घर पुग्छु, म चिकित्सकभन्दा बढी आमा बन्छु । छोरीको वरिपरि मृत्युको छायाँ घुमेको देख्छु अनि त्यो छायाँ आफै भए जस्तो लागेर फेरि एकपटक उसलाई सम्झन्छु । अथाह पीडाले आफैं थिचिन्छु ।

आलोकाँचो विगतको निर्णयबाट पछुताउनुसिवाय के नै छ र बँचेको ? छोरी छामछुम गर्दै छातीमा टासिन्छिन् । म छोरीको भविष्य सम्झिएर शून्यमा हराउँछु । मभित्रको मातृत्व कमजोर भएपछि अहिले छोरीलाई आमाका साथ छोडेर आफू साथीसँग डेरामा बस्न थालेकी छु । ‘मलाई क्षमा गर ! मैले यो कुरा तिमीसँग लुकाइरहेकी छु । फेरि पनि म तिमीलाई खुलस्त पार्न चाहन्छु, लुकाउन्नँ । तर यो कुरा तिमीलाई भन्ने हिम्मत नै छैन मसँग । म सम्पूर्ण रुपमा कमजोर भएकी छु ।’

अचम्म लाग्छ, कुनै बेला सोच्थेँ— “आफ्ना कुनै कुरा तिमीलाई थाहा नदिउँ । गोप्य राखुँ जीवनका निजी पक्षहरु । मेरा हरक्रियाकलाप र घटनासँग तिमी जानकार हुन आवश्यकै छैन ।”

कुन दिनदेखि विचार बदलियो, ठ्याक्कै थाहा छैन तर केही समयअघिदेखि सुख–दुख, साना–ठूला सबै कुरा तिमीलाई भनूँभनूँ लाग्छ । पलपलको काम अनि अनुभूति साट्न मन लाग्छ । तिमी यी सबको पछाडि मलाई कमजोर भएको ठान्छौ होला । मलाई यो पनि स्वीकार छ । म तिम्रो अगाडि आफूलाई सधैं कमजोरै बनाउन चाहन्छु न्यानो छहारीको आशामा, कर्तव्यको राजमार्गमा । 

जब मान्छे कसैको मायामा कमजोर हुन्छ, ऊ सर्वत्र कमजोर हुँदो रहेछ । इस्टमित्र अनि समाजले कर्मठ, धैर्यवान्, क्षमतामान् आदिइत्यादि जे विशेषण जोडोस् तर म तिम्रो मायामा कमजोर रहेछु ! अहिलेको सङ्कटले अनुभूति गराएको विषय मात्रै होइन यो । मैले यी चार वर्षमा तिम्रो मायाको शक्ति महसुस गरिसकेकी छु । त्यो माया, जुन केवल मेरा लागि थियो । अधिकारको दम्भ होइन, म कर्तव्यको अँगालोमा बाँधिनँ चाहन्छु ।

सङ्कट तर संयमको यो घडीमा छोरीको सुरक्षाका लागि मैले घर छोड्नुको विकल्प थिएन । मृत्यु वरिपरि घुमिरहेको यो त्रासदीमा कम्तीमा परिवारका सदस्य एकै ठाउँमा बस्न पाए...

म काममा गए पनि छोरीलाई छातीमा टाँसेर बसिरहेका हुन्थ्यौ तिमी । ‘एउटा बाबुले आफू मरेर पनि सन्तानलाई मृत्युको मुखबाट बचाउँछ’ भन्ने विश्वासका साथ म काममा खटिन्थेँ सायद !

यो सहर गाउँ जस्तो कहाँ छ र ? सुख, सयल र विदेशी सिकाइले घरभित्रै धारो, किचनसँगै जोडिएको ट्वाइलेट । सिङ्गमर्मरको आलिसान घरअगाडि एक टुक्रो जग्गा बाँकी छैन । आज मलाई तिम्रो गाउँको घर खुब सम्झना आइरहेछ ।

ठूलो आँगनको एक छेउमा ढकन लाएको इनारसँगैको चापाकल । अर्कोपट्टि गाईगोठ । गाईगोठभन्दा अलि परको शौचालय । यदि यहाँ पनि यस्तो व्यवस्था हुन्थ्यो भने जरुर म आफ्नै कोठामा जान्थेँ । आँगनको

छेउमा जुत्ता राखेर चापाकलमा नुहाइधुवाइ गरी भित्र पस्थेँ । मन ढुक्क हुन्थ्यो । बाहिरका भाइरस ढोकाबाहिरै छोडेर आएको आत्मविश्वासका साथ छोरीलाई छातीमा टाँसेर निदाउन सक्थेँ ।

कोरोनाको सङ्क्रमणका नयाँनयाँ तथ्य पत्ता लाग्दै गएका बेला के ठीक र के बेठीक, छुट्याउनै गाह्रो भएका बेला आपूm ढुक्क नबनी छोरीसँगको साथ र स्नेह स्वीकार्न सकिनँ मैले ।

००

जीवनको मायाले हताशिएका लाखौं नेपाली आफ्नै गाउँ फर्किएका छन् । परिवारसँग अन्तिम भेटका लागि व्यग्र उनीहरु महाकाली नदीमा हेलिएर नेपाल प्रवेश गरेको सुन्दा मुटु भक्कानो पर्छ । सीमामा अलपत्र परेका नेपालीले ‘आफ्नो देश फर्कन पाऊँ’ भनी नाराबाजी गरेको समाचारले मन भत्भती पोल्छ । 

कति निरीह बनेका छौं हामी यतिबेला । यो दुःख र त्रासको घडीमा सबैलाई चाहिएको छ आफन्त अनि मायालु काख ।

विज्ञान र प्रविधिको उच्चतम प्रयोगमा रमाएर मेसिन बनेका हामी अहिले मान्छेको साथ खोजिरहेछौं । पारिवारिक आत्मीयता, माया, ममता, कर्तव्य, मानवीयताको परिभाषा खोजिरहेछौं । जसलाई विज्ञान, आविष्कार र प्रविधिले निकै पछाडि छोडेको सर्वत्र महसुस गरिएको थियो ।

धनदौलत, आलिसान घर अनि विलासिताका हरेक साधन आज फिक्का लागेका छन् । धर्मप्रति अनास्था गर्ने जस्तै नास्तिकको मुखबाट पनि अनायासै आउने गरेको छ— “प्रभु ! रक्षा गर !”

आफ्नो देश, आफ्नो परिवार भेट्न त हो नदीमा हेलिएर भए पनि आफ्नो माटो टेक्न खोजेको, उसले जसरी पनि भेट्नु छ— आफ्नो परिवारलाई, प्रियजनलाई, आमाबुबालाई, श्रीमतीलाई, प्रेमिकालाई, छोराछोरी, दाजुभाइ, दिदीबहिनी, भाइभतिजा, इष्टमित्र, छरछिमेकी । 

म पनि आज आफन्तभित्रको आफन्ती साथ खोजिरहेकी छु । काख खोजिरहेकी छु म तिम्रो । जुन मेरा लागि उत्साह, ऊर्जा, उत्प्रेरणा सबथोक हो । दुनियाँको टिप्पणीसँग बहकिनु रहर मात्रै, तिम्रो माया सत्य रहेछ । कोरोना सङ्क्रमणको वहानामै सही, म आज त्यही वक्यौता फिर्ताको पर्खाइमा छु । 

वक्यौता ! जसलाई धेरै समयअघि मैले तिमीसँग छोडेकी थिएँ ।