आर्थिक विकाससम्बन्धी विमर्श प्रायः आयको समानता कसरी बढाउने भन्नेमा केन्द्रित हुन्छ । परन्तु, हालै केही चिन्तनशील पर्यवेक्षकहरूले भने मानव कल्याणको जीवन्त सूचकका रूपमा उपभोग समानता वस्तु र सेवाको समान उपयोगप्रति ध्यान दिन थालेका छन् । हुन पनि यसले उपभोगमा नै व्यक्तिले असमानताको बढी अनुभव गर्न थाल्छ र उपभोगले बचत र ऋणका साथै सामाजिक सुरक्षा कार्यक्रमहरू प्रभावित हुनसक्छन् । अर्थात्, उपभोगले असमानतालाई बढी सहीरूपमा प्रकट गर्छ ।

परन्तु, उपभोग असमानता दुई धारे तरबार हो । कम विकसित मुलुकका नागरिकहरूको उपभोग वृद्धि हुँदा लाखौं मानिसको जीवनमा सुधार हुन्छ तापनि अहिले नै दबाबमा परेको वातावरणमा यसको नकारात्मक परिणाम पर्न सक्छ । साथै, धनी मुलुकहरूका उच्च दरको वैयक्तिक उपभोग घटाउँदा दीर्घकालीन दिगो उत्पादन र उपभोग ढाँचाको विकास नहुँदासम्म अल्पकालीन आर्थिक समस्या उत्पन्न हुनसक्छ ।

संयुक्त राष्ट्रसंघीय १७ वटा दिगो विकास लक्ष्यहरूबारे गरिएको हालैको एउटा अध्ययनको अन्तक्र्रियाले दिगो विकास लक्ष्य १२ उत्तरदायी उपभोग र उत्पादन र अरू १० लक्ष्यहरूबीच नकारात्मक सहसम्बन्ध देखिएको थियो । उत्पादनका मुख्य पात्रहरू मूलतः व्यवसाय र सरकारले त्यसैले दिगो विकास लक्ष्य हासिल गर्ने क्रममा यो नकारात्मक सम्बन्धलाई विचारपूर्वक व्यवस्थापन गर्नुपर्छ ।  

व्यापक उपभोग समानताका जनसंख्याको महत्त्वपूर्ण भूमिका हुनेछ । यो वर्ष सन् १९९५ र २०१० को बीचमा जन्मेको ‘जेनेरेसन जेड’ सन् १९८० देखि १९९४ का बीचमा जन्मेको ‘मिलेनियल्स’ पुस्तालाई जितेर संसारकै सबैभन्दा ठूलो समूह बन्नेछ । यी दुवै पुस्ता मिलाउँदा यो प्रविधिको सबैभन्दा ठूलो ज्ञाता, दिगोपनप्रति सचेत उपभोक्ता हुनसक्छ । 

यी दुई पुस्ता कथित साझेदारी अर्थतन्त्रसँगै हुर्केका हुन् । समग्रमा, यिनीहरू घर वा कारजस्तो सम्पत्ति जोड्न इच्छुक छैनन् । बरु, उनीहरू नयाँ मिडिया, पर्यटन, मनोरञ्जन, र ई–खेलकुदजस्ता अनुभवलाई महत्त्व दिन्छन् । यो प्रत्यक्ष उपभोगबाट विवेकपूर्ण उपभोगतर्फको परिवर्तनले उपभोक्तावादको अनुहार बदल्दै गएको छ ।

यसबाहेक, विश्वको मध्यम वर्गको ८० प्रतिशत सन् २०३० सम्ममा संयुक्त राज्य अमेरिका र युरोपेली संघ बाहिर बस्नेछन् । यी नागरिकहरू उपभोग बढाएर आफ्नो जीवनस्तर उकास्न इच्छुक हुनेछन् तर विकसित मुलुकको उपभोग ढाँचाको नक्कलमात्र गरेर भने हैन । बरु, पृथ्वीको दिगोपनप्रति सजग र चिन्तित हुँदै उनीहरूले आफ्नो मार्ग आफैँ तय गर्नेछन् ।  

वास्तवमा, विश्वव्यापी उपभोग अहिले नै तीव्र गतिमा बढी समान हुँदै गएको छ । उदाहरणका लागि, स्मार्टफोनहरूको आश्चर्यजनक वृद्धि र सस्तो ब्रोडब्यान्ड इन्टरनेटले गर्दा भारतमा सबै सामाजिक तथा आर्थिक समूहले टेलिभिजन कार्यक्रम र अन्य मनोरञ्जनको आनन्द लिन पाएका छन् भने उत्पादक र उपभोक्ता दुवैलाई विश्वको डिजिटल अर्थतन्त्रमा बढी सहभागी हुन समर्थ भएका छन् । भारतीय किसानहरू अब बजारको सूचना र मौसम भविष्यवाणी हेरेर के बाली लगाउने र कहाँ बेच्ने भनेर निर्णय गर्न सक्ने भएका छन् । र, दुर्गम गाउँका केटाकेटीहरूलाई पनि या त अयोग्य नभए प्रायः अनुपस्थित रहने शिक्षकहरूको भरमा पढाइ चलाउनुको साटो टेलिभिजन कार्यक्रमबाटै भाषाहरू, गणित र विज्ञानको शिक्षा दिन सकिने भएको छ ।

यस्तै समानताको प्रवृत्ति स्वास्थ्यमा पनि देखिएको छ विशेषगरी अफ्रिकामा जहाँ विकसित अर्थतन्त्रको दाँजोमा निकै सस्तो मूल्यमा खोपहरू व्यापकरूपमा उपलब्ध छन् । राम्रो स्वास्थ्य सुविधाको परिणामस्वरूप व्यक्ति आत्म विकासको अवसरतर्फ उन्मुख हुन्छ । त्यसबाट उसको हित हुन्छ भने अन्ततोगत्वा उत्पादकत्वमा वृद्धि र सुदृढ आर्र्थिक विकास हुन पुग्छ ।       

विकसित मुलुकहरूमा समेत पहुँच वृद्धि गरेर उपभोग समानता बढाउन उल्लेखनीय पाइला चालिएको छ । न्यु योर्क सहरमा उदाहरणका लागि सरकारी अनुदानमा चलेका शिशु कक्षाहरू अहिले निःशुल्क भएका छन् । यसले हुर्कने बेलाको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण समय चार वर्षसम्मका सबै बालबालिकाका लागि समान अवसर उपलब्ध गराएको छ ।   

विश्व उपभोगको थप समान ढाँचाले सेवा र वस्तुको मिश्रणका साथै तिनीहरू कहाँ र कसरी उत्पादन र उपभोग गरिए भन्नेमा परिवर्तन गर्नेछ । कम्पनीहरूले यो रूपान्तरणलाई सहयोग गर्न अगुवा बन्न सक्छन् । 

सुरुआतकर्ताहरूले वातावरणलाई हानि नपुग्नेमा सीमित नभएर उत्पादन र प्रशोधनका वास्तवमै वातावरणमैत्री नयाँ तरिकाहरू अपनाउन सक्छन् । व्यवसाय जगत्ले पनि उपभोग बढाउने रणनीति बदलेर कम गर्न उत्प्रेरित गर्ने उपाय अपनाउनुपर्छ । यथासम्भव स्थिर लागत कम गरेर र नाफा घटाएर उनीहरूले आफूलाई धेरै कारोबारको अर्थतन्त्रबाट जोगाउन सक्छन् भने त्यस अवस्थामा थोरै परिणाममा कारोबार हुँदा पनि धेरै नाफा हुनसक्छ । यसका साथै, कम्पनीहरूले आपूर्ति शृंखलाहरूबाट लिएदिएको अभिलेख राख्न लाग्ने समय पनि घटाउनुपर्छ भने माग पूर्ति गर्ने समयमा पनि उल्लेख्य कमी ल्याउनुपर्छ ।

उत्पादनको स्वामित्वमा जोड दिनुको सट्टा कम्पनीहरूले उपभोक्ताले खोज्ने उपयोगिता बढाउने सेवा प्रदान गर्नु जरुरी छ । साथै, तिनको उत्पादन योजनामा सुरुदेखि अन्त्यसम्मको रणनीति, क्रियाकलाप र मूल्य सुरुदेखि नै समावेश हुनुपर्छ । यसको उद्देश्य पुनःप्रयोग, पुनःसंरचना, पुनर्वितरण र पुनः उत्पादन गर्ने प्रकारको हुनुपर्छ । 
अन्त्यमा, कम्पनीहरूले उनीहरूको सेवा र वस्तुको कम विकसित मुलुकहरूमा पहुँच बढाउन खोज्नुपर्छ । उदाहरणका लागि तिनले मूल्यमा ठूलो कटौती गर्न सक्छन् वा तिनको उत्पादन सित्तैमा वितरण गरे पनि धानिन सकिन्छ कि भनेर विचार गर्नुपर्छ ।

संसार प्रतीकको प्रयोग गर्ने हो भने उपभोगमा सन्दर्भमा ‘सम्म’ भइरहेको छ । यस परिवर्तनलाई समर्थन गरेर सरकार र निजी क्षेत्रका अगुवाहरूले बढी सामञ्जस्यपूर्ण, दिगो र समावेशी भविष्य निर्माण गर्न सक्छन् ।

(अमेरिकास्थित वल्र्ड इकोनोमिक फोरमको प्रबन्ध समितिका सदस्य तथा प्रमुख कार्यकारी अधिकृत ) 

Copyright: Project Syndicate, 2020.