इरफान इस्लाम

उपन्यासकार सारा नविदले आफ्नो पहिलो अङ्ग्रेजी उपन्यास ‘अन्डाइङ एफिनिटी’ स्वयम्को खर्चमा प्रकाशित गरिन् । प्रकाशक देशको प्रमुख विक्रेतासँग जोडिए, जसले वितरणमा ध्यान दियो । नविदको दोस्रो उपन्यास ‘आवर स्टोरी इन्ड्स हियर’ पेनगुइन इन्डियाले छाप्यो । भारतीय प्रकाशकलाई उक्त उपन्यास यति मन प¥यो कि, उनकै पहिलो उपन्यास पनि पुनः प्रकाशन गर्ने स्वीकृति लिइयो । नविदलाई उनका दुवै उपन्यास प्रकाशनको सम्झौता गर्न पेनगुइनले अनुरोध ग¥यो ।

यस पटक प्रकाशकलाई नविदले कुनै भुक्तानी गर्नुपरेन । बरु उनले प्रकाशकबाट रकम पाइन् । उनका पछिल्ला उपन्यास पनि पेनगुइन इन्डियाले नै छाप्यो । र, नयाँ उपन्यास २०२० को फेब्रअरीमा सार्वजनिक हुने अपेक्षा गरिएको छ । तर विडम्बना नविदलाई आफ्ना उपन्यास पाकिस्तानमा वितरणको विषयले चिन्तित बनाइदिएको छ । किनकि, पुस्तकसहित सबैखाले व्यापारमा पाकिस्तान सरकारले भारतलाई रोक लगाइदिएको छ ।

जम्मु–कस्मिर विवादका कारण अगस्ट ९ देखि पाकिस्तानले रेल तथा बससेवासमेत बन्द गरिदिएको छ । दुई देशबीच व्यापार र डाँकसेवा पनि अगस्ट २३ देखि बन्द हुन पुगेका छन् । अन्य क्षेत्रका साथै पुस्तक बिक्री व्यवसायमा पर्न गएको गम्भीर असरलाई धेरैले महसुस गरेका छन् । पुस्तक बिक्रीमा परेको असर अन्ततः पाठकसम्म पुग्छ । विशेषगरी अङ्ग्रेजी भाषाका पुस्तक पहिलादेखि नै बढ्दो बजारभाउको मारमा पर्दै आएका छन् । 

पाकिस्तानमा आउटलेट राखेका लिबर्टी बुक्सका प्रबन्ध निर्देशक सलिम हुसेनका अनुसार ९ अगस्टदेखि पुस्तक आयात बन्द भएको छ । र, भारतसँगका सबैखाले सञ्चार रोकिएको छ । लिबर्टीले पाकिस्तानी लेखकका पुस्तकका साथै बालोपयोगी किताब आयात गर्ने गर्छ । हुसेन भन्छन्, ‘‘पाकिस्तानी प्रतिबन्धले कारोबारमा प्रभाव पारेको छ । लिबर्टीले २० देखि २५ प्रतिशत पुस्तक भारतबाट आयात गर्छ ।’’ 

पछिल्लो समय पाकिस्तानका अधिकांश पुस्तक बिक्रेताहरु भारतबाट आयात गर्छन् । किनकि, भारत केही दशकदेखि प्रकाशन उद्योगको केन्द्र बनिरहेको हुसेनको भनाइ छ । उनका अनुसार यो क्षेत्रभरि नै भारतबाट पुस्तक आयात गरी बिक्री–वितरण हुँदै आएको छ ।

‘‘अधिकांश अन्तरराष्ट्रिय प्रकाशक अब भारतमा निर्भर छन्,’’ लाहोरको गुलबर्गमा लोकप्रिय पुस्तक पसल सञ्चालन गर्दै आएका एक व्यापारी भन्छन् । साहित्यका पाठकका निम्ति खुराकका साथै कम्प्युटर विज्ञान, बालबच्चाको साहित्य र पाठ्यपुस्तकसमेत भारतबाट आयात हुने गर्छ । उक्त पसलमा एकतिहाइ पुस्तक भारतबाट आयातीत रहेका छन् । 

यसरी भारतीय पुस्तकमा भर पर्नुको मुख्य कारणमा किफायती संस्करणको विकल्पसमेत रहेको बताइएको छ । कम समयमा पुस्तक आइपुग्ने भएकाले पनि बिक्रेताको रोजाइमा भारतका पुस्तक पर्ने गरेको पाकिस्तानी व्यवसायीको भनाइ छ । 

भारतबाट प्रकाशित ९० प्रतिशत पुस्तक अहिले पनि पाकिस्तानी बिक्रेताले पाएका छैनन् । यसकारण पनि तिनको माग अधिक हुने गरेको छ । पाकिस्तानमा पुस्तकको मासिक माग ३० देखि ४० हजार अमेरिकी डलरबराबर हुने गरेको छ । यसमा प्रतिबन्ध लागेपछि अब बेलायत तथा अमेरिकाबाट झिकाउनुको विकल्न नरहेको व्यवसायी बताउँछन् । यसरी मगाउँदा पुस्तकको मूल्य ३० देखि ४० प्रतिशतसम्म बढ्ने उनीहरुको भनाइ छ । बेलायत र अमेरिकाका कतिपय प्रकाशकले वितरणको जिम्मा भारतका व्यवसायीलाई मात्र दिने गरेका छन् । यसकारण पनि सीधै ती मुलुकबाट पाकिस्तानी बिक्रेताले पुस्तक नपाउने सम्भावना उत्तिकै छ । 

पाकिस्तानले भारतबाट पुस्तक आयात गर्नै पर्ने अर्को कारण पनि छ, त्यो हो– पछिल्लो समय अङ्ग्रेजीमा लेख्ने कतिपय पाकिस्तानी लेखकका कृति भारतीय प्रकाशकले छाप्ने गरेका छन् । हुसेन भन्छन्, ‘‘पछिल्ला ८–१० वर्षमा थुप्रै नयाँ पाकिस्तानली लेखकका कृति भारतबाट प्रकाशन भएका छन् । यी लेखकले भारतमा ठूलो बजार पनि पाएका छन् ।’’

निश्चित रुपमा पाकिस्तानमा अङ्ग्रेजी आख्यान लेखकको बजार बढ्दो छ । भारतीयका साथै पाकिस्तानी र अन्य देशका लेखक पनि यसमा सामेल छन् । १९७० को दशकमा भारती सिनेमामा लगाइएको प्रतिबन्धका साथै किताब आयातमाथिको यस्तो दृष्टिले सम्भवतः ‘पाइरेसी’लाई मलजल गर्नेछ । पाकिस्तानमा पुस्तक चोरी र लेखकको अधिकार उल्लङ्घनका घटना निकै अघिदेखि हुँदै आएको हुसेन बताउँछन् । पछिल्लो समय लगाइएको पुस्तकमाथिको प्रतिबन्धले यिनै कर्मलाई बढावा दिनेछ र यसले अन्ततः सबैभन्दा बढी नोक्सान पार्नेछ– पाकिस्तानी लेखकलाई नै !

पाकिस्तानी लेखकहरु आफ्ना कृति प्रकाशन गर्न भारत जानुका थुप्रै कारण छन् । उपन्यासकार तथा अनुवादक मुसर्रफ अली फारुकी भन्छन्, ‘‘भारतमा व्यावसायिक लेखक, प्रकाशक, सम्पादक, वितरक, पुस्तक डिजाइनरलगायतको नेटवर्क छ । अन्तरराष्ट्रिय रुपमा फैलँदै गएको यस्तो कामलाई त्यहाँ प्रवद्र्धन गरिन्छ ।’’

भारतमा ठूलो कागज उद्योग छ, जसले गर्दा पुस्तक उत्पादन सस्तो पर्न जान्छ र व्यवसायीलाई त्यो लाभदायी हुन्छ । फारुकी भन्छन्, ‘‘मेरा थुप्रै पुस्तक भारतबाट प्रकाशित छन् । सम्पादक तथा प्रकाशन समूहको सहयोगबाट मलाई धेरै फाइदा भएको छ, म उनीहरुको अति सम्मान गर्छु ।’’

तुलनात्मक रुपमा पाकिस्तानमा स्थापित प्रकाशन उद्योग छैन, विशेषगरी अङ्ग्रेजी भाषाका पुस्तकका लागि । उर्दूका अधिकांश पुस्तक लेखक स्वयम्ले प्रकाशन गरेका छन् । कुनै पुस्तक प्रकाशकले छापेका छन् भने पनि लेखकलाई त्यसले कुनै आर्थिक लाभ हुन सकेको छैन । यसकारण पाकिस्तानमा लेखेरै जीवन चलाउने लेखक पाउन मुश्किल छ । फारुकी भन्छन्, ‘‘हामीसँग यो संस्कृति नै छैन । उर्दू लेखकको त झन् कुरै भएन । यसकारण पनि पाकिस्तानका राम्रा लेखक अङ्ग्रेजीमा लेख्न चाहन्छन् र भारतबाट प्रकाशन गर्ने इच्छा राख्छन् ।’’
भारतको तुलनामा पाकिस्तामा निकै कम प्रकाशक छन् । पाकिस्तानमा प्रकाशन उद्योगलाई प्रोत्साहन दिनु अत्यावश्यक रहेको नविद बताउँछिन् । धेरै प्रकाशक भएमा लेखकले सहजै अवसर पाउने उनको भनाइ छ । 

पुस्तक आयात प्रतिबन्धको असरलाई कसरी कम गर्न सकिन्छ भन्नेबारे सोच्नुपर्ने फारुकी बताउँछन् । कुनै पनि लेखकले (साउथ एसिया इङ्लिस–ल्याङ्ग्वेज राइट्स)ले अन्य देशका प्रकाशकलाई आफ्नो कृति बेच्न सक्छ । चाहे त्यो भारतमा होस् या अन्य कुनै पनि मुलुकमा किन नहोस् ।

फारुकीकै नयाँ पुस्तक ‘द मर्मन एन्ड द बुक अफ पावर: अ किस्सा’ भारतबाट पहिला नै प्रकाशित भएको थियो । उनले पाकिस्तान पाठकका निम्ति अर्को संस्करण निकाले, भारतबाट हुने आयातमा निर्भर हुनु नपरोस् भनेर ।

फारुकीका मतमा प्रकाशन उद्योग भन्नु एक ‘सज्जन’ व्यक्तिको व्यवसाय हो । हालको प्रतिबन्धलाई लिएर यदि कुनै लेखकले प्रकाशकलाई आफ्नो पुस्तक छाप्न अनुरोध ग¥यो भने सहर्ष स्वीकार हुने उनको भनाइ छ । ‘‘एउटा असल प्रकाशक सधैं नै आफ्नो लेखकलाई पाठक खोज्ने अवसर प्रदान गर्दछ, यदि लेखकको प्रस्ताव दमदार छ भने,’’ फारुकी भन्छन् ।  
 
पुस्तक प्रतिबन्धले आफूलाइ चिन्तित बनाएको नविद बताउँछिन् । यसलाई समयमै व्यवस्थित गर्नुपर्ने उनको सुझाव छ । ‘‘यसो हुन सकेन भने पाकिस्तानमा पाठकले मेरो पुस्तकमा हात राख्न पाउने छैनन् । पुस्तक प्रतिबन्ध एउटा डर लाग्दो विचार हो । मेरो पुस्तक आउनुअघि चामत्कारिक ढङ्गमा यो समस्याको समाधान होस् भन्ने कामना गर्दछु,’’ उनी भन्छिन् । 

लिबर्टी बुक्सका हुसेनका अनुसार पाकिस्तान सरकारले भारतबाट हुने औषधि आयातमा छुट दिएको छ । अब पुस्तक आयातमा पनि समान विचार सरकारले लिनुपर्ने उनको सुझाव छ । ‘‘विशुद्ध रुपमा एकेडेमिक पुस्तक भारतबाट आयात हुने गर्छ । प्रतिबन्धले विद्यार्थी र शिक्षालाई प्रभाव पारेको छ,’’ उनी भन्छन् । 

उता, फारुकी भने प्रतिबन्धलाई पाकिस्तानी प्रकाशकले पाएको अवसरका रुपमा पनि लिन्छन् । भन्छन्, ‘‘प्रतिबन्ध कालो बादलमा देखिने चाँदीको घेरा हो ।’’

(सुरुमा पाकिस्तानी पत्रिका ‘डान’मा प्रकाशित, त्यसपछि भारतीय अनलाइन स्क्रोलडटइनमा साभार– अनुदित तथा सम्पादित अंश)