काठमाडौंमात्र हैन देशका अधिकांश सहरमा वितरण गरिएको खानेपानी पुनः प्रशोधन नगरी खान हुँदैन । अर्थात् अमृतजस्तो पानीलाई विषतुल्य बनाइयो । अब प्राणवायु पनि सास फेर्न नहुनेगरी प्रदूषित हुँदैछ । ‘द न्यु योर्क टाइम्स’ अनलाइन संस्करणमा बुधबार प्रकाशित एउटा समाचार सामग्रीमा नेपालका विभिन्न सहरहरूको वायु प्रदूषणको अवस्था पनि दिइएको थियो । त्यसमा दिइएको जानकारीअनुसार सबैभन्दा प्रदूषित भएका बेला काठमाडौंको वायु प्रदूषण पीएम २.५ २६७ अर्थात् ‘विषालु’ स्तरको रहेको थियो । यसैगरी पोखराको २४३ (अति अस्वस्थ), विराटनगरको ५२९ अत्यन्त खराब, जनकपुरको ३३६ विषलु, बुटवलको २९७  विषालु, नेपालगन्जको ३४३ विषालु र धनगढीको ३४७ विषालु स्तरको रहेको थियो । त्यसो त वायु प्रदूषणको स्तर घटबढ भइरहन्छ तर नेपालका सबै प्रमुख सहरको हावा सास फेर्न योग्य छैन । हावामा विषालु तत्त्वको मापनको एउटा सूचक पीएम २.५ भन्दा जति कम हुन्छ उति राम्रो मानिन्छ ।      

जानी नजानी पानीलाई विषालु बनाउन थालिएको करिब ५० वर्ष भयो । मूलतः मानव मलमूत्र र रासायनिक पदार्थहरू जथाभावी मिसाएर सहरी क्षेत्रमा पानीलाई मानव प्रयोगका लागि अनुपयुक्त बनाइयो । अहिले घाँटी रसाउने पानी पनि किनेर खानुपर्छ । यस्तै रह्यो भने सहरका गरिबले पानी खान नपाएर मर्ने दिन आउन सक्छ । हावा र पानीबिना त जीवन नै सम्भव छैन । वायु प्रदूषण रोक्न प्रभावकारी उपाय अपनाउन सकिएन भने सास फेर्ने स्वच्छ हावा पनि त्यसरी नै किन्नुपर्ने दिन धेरै टाढा छैन । भारत र चीनका राजधानी सहरहरूमा सास फेर्ने हावा पनि बिक्न थालेको छ । हुनत, चीनले वायुको स्तरमा निकै सुधार गरेको छ भने नयाँ दिल्लीमा सरकारले हावा स्वच्छ बनाउने विभिन्न उपाय अपनाएको छ । तैपनि, वर्षका केही दिन त विद्यालय बन्द गर्नुपर्ने र बालबालिका र बूढापाकालाई घरैभित्र राख्नुपर्ने अवस्था छ ।

सरकारी विकासले नेपालका सबैजसो सहरलाई पनि दिल्लीकै बाटामा लगेको छ । विशेषगरी सवारी साधनबाट निस्कने धुवाँ र निर्माणबाट निस्कने धुलो नियन्त्रण गर्न नसकेकै कारण राजधानी उपत्यकालगायत नेपालका प्रमुख सहरहरू प्रद्रूषित भएका हुन् । नेपालको वायु प्रदूषण कलकारखानाबाट निस्कने कार्बनडाइ अक्साइडको भूमिका खासै धेरै छैन । नेपाल त कार्बन बेच्ने मुलुकमा पर्छ । यसको अर्थ के हो भने राज्यले गम्भीरतापूर्वक प्रयास गर्ने हो भने औद्योगिक विकासमा असर नपारीकनै वायु प्रदूषण नियन्त्रण गर्न सक्छ । खासगरी सवारी साधनबाट हुने प्रदूषण कडाइका साथ नियन्त्रण गर्ने र निर्माणाधीन योजना बेलैमा सम्पन्न गर्ने हो भने काठमाडौंको समेत वायु प्रदूषण सजिलै सामान्य स्तरमा झार्न सकिन्छ । अरू सहरको त झनै सजिलो हुन्छ । यसैले प्रत्येक प्रदेश सरकार र स्थानीय तहहरूले वायु प्रदूषणका लागि तत्काल कार्ययोजना बनाएर सहकार्य गर्नु आवश्यक देखिन्छ । सास फेर्ने हावा पनि किन्नुपर्ने दिन आयो भने अहिलेका शासकहरूलाई सन्तानले पक्कै क्षमा गर्नेछैनन् ।