काठमाडौं । महोत्तरी, धनुषालगायत आसपासका जिल्लाहरुलाई बाँसुरी बादक जन्माउने उर्वर भूमिको रुपमा लिइन्छ । यही भूमिबाट उदाएका हुन् जीवन आले मगर । महोत्तरी रामनगरमा जन्मिएका मगरको बाँसुरीसँगको नाता बाल्यकालमै गाँसिएको थियो । 

गाउँघरतिर सांस्कृतिक कार्यक्रमहरु हुँदा सधैँ बाँसुरीकै धुन सुनिरहने । यता फुपूको छोरा पनि बाँसुरी बजाउन र बनाउन पनि खप्पिस । वरिपरि बाँसुरीकै धुन सुन्दै हुर्केका उनको बालमस्तिष्क बाँसुरीप्रति यसरी मोहित भयो कि हरेक पटकको मेलामा आमाबाबाले दिएको पकेट मनि बचाएर बाँसुरी किन्न दौडिहाल्थे । 

रहरको लागि बजाउन थालेको बाँसुरी आज उनको परिचय बनेको छ । उनी अहिले काठमाडौं युनिभर्सिटीको संगीत विभागमा बाँसुरी प्रशिक्षक, ललितपुरको यलमायामा बाँसुरी प्रशिक्षक तथा यलमायामै शास्त्रीय संगीतको कार्यक्रमहरु गर्ने गर्छन् । यसका साथै अनलाइन क्लासमार्फत् विदेशी बाँसुरी पारखीहरुलाई प्रशिक्षण पनि दिने गर्छन् ।

“बाँसुरी मेरो जीवन हो । मेरो चिनारी हो । म यसैसँग हाँस्छु र यसैसँग रुन्छु । जबसम्म फुक्न सक्छु, यसबाट अलग भएर बस्नै सक्दिन,” उनी भन्छन् ।

काठमाडौँ प्रवेशले बढाएको दायरा

बाँसुरी बच्चैदेखिको सोख । तर उनी जन्मेको ठाउँमा यसलाई रहर भन्दा माथि लग्न सकिँदैनथ्यो । किनभने त्यहाँ न सिक्ने ठाउँ थियो न स्कोप’ नै । एक दुर्घटनाका कारण २०४२ सालमा काठमाडौँ आएका उनले आफ्नो बालापनको रहरलाई व्यावसायिक रुपमा अघि बढाउने मौका पाए । 

उनी नवलपरासी जिल्लामा ठेक्काको काम गर्थे । सरकारकै एक संस्था टिम्बर कोर्पोरेशनबाट सुकेको रुख काटेर काठमाडौंमा निर्यात गर्ने । त्यही क्रममा रुख ढलेर उनको खुट्टामा चोट लाग्यो । 

उपचारका लागि काठमाडौँ आए र टिचिङ अस्पतालमा १० महिना बसे । उक्त दुर्घटनाले उनले दायाँ खुट्टा गुमाउनु पर्यो । त्यो दुर्घटना नै उनलाई बाँसुरी वादकको रुपमा स्थापित गरिदिने पुल बन्यो । 

१० महिना टिचिङ अस्पतालमा बसेका उनी त्यसपछि पुगे सेन्ट जेभियर्स सोसल सेन्टर जावलाखेलमा । त्यहाँ उनी फादर ग्याफनीको निगरानीमा उपचारमा बसे । फादरले केमा इच्छा छ भनेर सोध्दा उनले दुई पटक पनि नसोची भनिहाले– सिलाइ ।

बाँसुरीमा रहर त थियो नै । तर यसमै लागेर भविष्य बनाउन सकिन्छ भन्ने ज्ञान थिएन । कारण त्यो समयमा बाँसुरी भनेको गाउँघरतिर रमाइलोको लागि बजाइने साधनको रुपमा मात्रै हेरिन्थ्यो । एक वर्ष सोसल सेन्टरमा बसेर उनले सिलाइ सिके । यहिक्रममा उनले भारतको जयपुरमा डिजाइनिङको ६ महिने कोर्स पनि गरेका थिए । 

सिलाइको राम्रो ज्ञान र दक्षता लिएर उनी कुपण्डोलमा परिवारसँग बस्न थाले । सिलाइलाई करियर बनाउने सोचमा यसमै समय दिन थाले । तर सँगसँगै उनले बाँसुरीको लगावमा भने पूर्णविराम लगाएनन् । 
दिनभरी सिलाइको काम गरेर बेलुका ठमेलको रेष्टुरेन्ट तथा अरु कार्यक्रमहरुमा बाँसुरी बजाउने गर्थे । एकपटक खुट्टाकै शल्यक्रियाको लागि राजस्थान जाँदा त्यँहा बाँसुरी बजाउने मौका पाए । उनको बाँसुरीको सुरिलो धुनले प्रभावित भएर भारतको केन्द्र सरकारले खुशी भएर दिल्ली झिकाई र उपहार नै दियो ।

उनले ९ वर्ष बाँसुरीलाई धेरै सोख र थोरै करियरको रुपमा अगाडि बढाउँदै आए । तर त्यो समयसम्ममा संगीतले केही हदसम्म उनले अब रहरलाई शैक्षिक र प्रोफेसनल रुपमै अगाडि बढाउनुपर्ने आवश्यकता महसुस गरे । २०५१ सालमा नेपालको अत्यन्तै पुरानो संगीत विद्यालय ‘कलानीधि संगीत महाविद्यालय’ (अहिले कलानिधि इन्द्रसंगीत महाविद्यालय) बाट विधिवत रुपमा सारेगम सिक्न थाले । उनले कलानिधिबाटै स्नातकसम्मको पढाइ पूरा गरे । 

स्नातकसम्मको पढाइ अपुग देखेर उनी भारत गए । सन् २००२ मा ‘प्रयाग संगीत समिती इलाहबाद’ बाट बाँसुरी विधाबाट स्नातकोत्तरको डिग्री लिएर नेपाल फर्के । 

त्यसपछि बढ्यो संगीतमा उनका पाइलाहरु । त्यो बेलासम्म उनी डिजाइनिङ र बाँसुरी वादन दुवैमा अग्रसर थिए । तर दुईवटा डुङ्गामा खुट्टा राखेर यात्रा गर्दा डुबिन्छ भन्ने डरले उनले डिजाइनिङ पेशा छोडेर आफ्नो सानैदेखिको इच्छा संगीतमै अघि बढ्ने निर्णय लिए । 

संघर्ष
काठमाडौं भनेको हजारौँ प्रतिभाहरुको कर्मथलो । देशको कुनाकुनाबाट व्यतिmहरु आफ्नो करियर बनाउन काठमाडौँ आउँछन् । यो भीडमा अरुलाई उछिनेर अगाडि बढ्न निकै गाह्रो हुन्छ । तर मगर अपवाद सावित भए । 
बाँसुरी वादकको संख्या हातमै गन्न सकिने थियो । यहिकारण पनि होला, उनले काठमाडौँ आएर त्यति बाँकी प्रतिस्पर्धीहरुको सामना गर्नुपरेन जुन कुरा उनी आफ्नो लागि ‘लक्की’ मान्छन् । 
“केही व्यतिmहरु त थिए तर पछि उहाँहरु पनि विदेश पलाएन भए,” उनले आफ्ना प्रतिस्पर्धीहरु सम्झिए । 

यसबीच पनि उनले बाँसुरी बजाउन भने छोडेनन् । दिउँसोभरि सिलाइको काम गरेर राती होटलहरुमा बाँसुरी बजाउन जाने गर्थे । “संघर्षको के कुरा गर्नु, जम्मा ४ घण्टा मात्रै पनि सुतियो,” उनी सम्झिन्छन् । 
बाँसुरीमा शैक्षिक योग्यता हासिल गर्नुअघि उनी बाँसुरीमात्रै सोखको रुपमा होटलमा, कार्यक्रममा बजाउने गर्थे । बिहान ५ देखि १० बजेसम्म साधना गर्थे । उनी आफ्नो साधनाबाट उठ्दासम्म परिवारका सबैजना खाना खाएर आफ्नो आफ्नो कामको लागि निस्किसकेका हुन्थे । 

उनी पनि हतारहतार खाना खाएर सिलाइको लागि निस्किन्थे । त्यहाँबाट राती फेरि बाँसुरी बोकेर ठमेलका होटलहरुमा बजाउन जान्थे । राती घर आँउदा १२, १ बजेकै हुन्थ्यो । 

उनले बाँसुरी बजाउन थालेदेखि नै घरबाट भने छोराले यो रहर छोडोस् भन्ने थियो । गाउँमै हुँदा एकदिन उनले एउटा बाँसुरी किनेका थिए । उतm बाँसुरीले आफूसँगै घरमा आँधीहुरी पनि ल्याएको थियो ।

त्यो दिन आज पनि उनको दिमागमा ताजा नै छ । “घरबाट सपोर्टको कुरा गर्दा मलाई त्यो दिनको याद आउँछ । आजभन्दा भण्डै १८, १९ वर्ष अगाडि मैले १९ हजारको बाँसुरी भारतबाट किनेर आउँदा त्यतिखेर घरमा भाँडभैलो मच्चिएको थियो । तैंले के गर्न लागिस् ? यो ढुंग्रालार्ई त्यत्रो पैसा हालेर भनेर आमाबाबाले गाली गर्नुभएको थियो,” उनले थपे । 

दुर्घटनापछि ४ घण्टाको निन्द्रा र दिनरातको भागदौडले यदि जिन्दगी यस्तै र यति नै हो भने त जिउनुको केही अर्थ नै छैन भन्ने निराशापनले पनि गाँजेको थियो । “म कुनै समय घरको पाहुनाजस्तै पनि भएको थिएँ । राती अबेर आयो घरमा सबैजना सुतिसकेका हुन्छन् । घरपरिवारसँग बसेर सुखदुःख साट्ने समय समेत पाएको थिइन मैले,” उनले दुखेसो पोखे ।

तर आफूलाई नयाँ जीवन दिने फादरले त्यतिबेला दिएको हौसलाका शब्द र सहयोगलाई सम्झेरै आफूमा ऊर्जा ल्याँथे ।

रेडियो नेपालको प्रतियोगीताले फेरेको पाटो 

बाँसुरी वादकहरु धेरै कम भएको हुनाले जीवन आलेलाई स्टुडियोभित्र बसेर बजाउने भन्दा पनि स्टेज कलाकार हुने रहर थियो । तर जिन्दगीमा सोचेका हरेक कुरा कहाँ पूरा हुन्छन् र । यस्तै उनको जिन्दगीमा पनि केही मोड आयो र उनको स्टेज कलाकारको ‘ट्रयाक चेन्ज’ भई उनी बाँसुरी प्रशिक्षणमा मोडिए । 

सिकाउने गुरुहरुको कमी तर सिक्न चाहने विद्यार्थीहरुको संख्या धेरै । गुरुको सुझावमा उनले पहिलो पटक २०५३ सालमा अधिराज्यव्यापी शास्त्रीय संगीत प्रतियोगितामा भाग लिएका थिए । उतm प्रतियोगितामा उनले सुर वादनतर्फ बाँसुरीमा प्रथम स्थान हासिल गरेका थिए । 

उतm सफलताबाट उनमा आत्मविश्वास र हौसला बढ्यो र डिजाइनिङ छोडेर उनले सबै समय बाँसुरीतर्फै यात्रा मोडे । 

त्यसपछि उनी अझै धेरै कार्यक्रमहरुमा बजाउन थाले । त्यो समयमा संगीतमा स्थापित हुन चाहनेको लागि रेडियो नेपाल राम्रो अवसर थियो । रेडियो नेपालमा आफ्नो गीत रेकर्ड गराउन संगीतकर्मीहरु महिनौं, वर्षौं पनि कुर्ने गर्थे ।

त्यहि प्लेटफर्ममा जीवन आलेले पनि एक मौका पाए । उनले आफ्ना गुरुबाट रेडियो नेपालमा बाँसुरी वाद्यवादन प्रतियोगिताको बारेमा जानकारी पाए ।

प्रतियोगीताको लागि उनी चयन पनि भए । उनले प्रतियोगितामा बाँसुरीको मिठो धुन बजाइरहँदा स्टुडियो भन्दा बाहिर बसेर सुनिरहेका थिए प्रेम राणाले । त्यो समयमा प्रेम राणा सुरसुधा ब्यान्डमा बाँसुरी बादक थिए ।
उनले जीवन आले स्टुडियोबाट बाहिर निस्किनेबित्तिकै ‘सुरसुधा संगीत पाठशाला’सँग आवद्ध हुन प्रस्ताव गरे । तर मगरलाई भने प्रशिक्षणमा कुनै रुची थिएन । उनी आफूलाई स्टेज कलाकारका रुपमा चिनाउने सपना देख्थे । यहिकारण उनले प्रेम राणाको प्रस्ताव आनाकानी गरे ।

तर, राणा भने जसरी भए पनि उनलाई पाठशालामा लग्ने मनस्थितिमा थिए । अन्ततः राणाले उनलाई मनाएरै छोेडे । र आफ्नै बाइक पछाडि राखी कमलादीस्थित सुरसुधा संगीत पाठशालातिर हुइँकिए । 
“त्यहिबाट मैले सिकाउने काम सुरु गर्नुपर्यो । यसरी बजाउने भन्दा पनि सिकाउने पाटोमा मोडियो, अहिलेसम्म पनि त्यहिक्रम जारी नै छ,” उनी बताउँछन् । तर उनी आवद्ध भएको करिब १ वर्षपछि सुरसुधा बन्द भयो । त्यो समयसम्ममा उनलाई शिक्षणमा लगाव बसिसकेको थियो ।

सुरसुधा बन्द भएसँगै उनले आफैँले पढेको विश्वविद्यालय कलानिधिमा पढाउने मौका पाए । उनी त्यहाँ १२ वर्षसम्म आवद्ध भए । तर समयसँगै परिवर्तित हुन नसकेको विश्वविद्यालयको पुरानै प्रणालीले उनी आजित भैसकेका थिए । 

“संगीतको पढाइमा पनि विद्यार्थीहरुलाई घोकाएर परीक्षामा पास हुनैपर्ने शैली मलाई चित्त बुझेको थिएन,” यहि कारण उनी नयाँ शैलीमा संगीत सिकाउने सोचले त्यहाँबाट छुट्टिएर यलमाया कला केन्द्रसँग जोडिए ।
परीक्षा प्रणालीमा विद्यार्थीले एक वर्षमा सात वटा राग कन्ठ गर्नुपर्ने भएर क्वालिटी भन्दा पनि क्वान्टिटी मात्रै बढेको महसुस उनले गरे । यहि कारण यलमायामा उनले गुरु शिष्य परम्परा अनुसार सिकाउने गर्छन् । परीक्षामार्फत् विद्यार्थीको क्षमता जाँच्ने भन्दा पनि पहिलो राग पूर्णरुपमा नसिकी अर्को राग सुरु गर्दैनन् ।

बाँसुरी पहिले र अहिले

उनले सुरु गर्दाको समयदेखि आजसम्म आइपुग्दा यसको प्रयोग, सोच र आम्दानीमा निकै परिवर्तन आइसकेको उनले अनुभव गरेका छन् । अहिले संगीतको एक महत्वपूर्ण पाटोको रुपमा बाँसुरी स्थापित भैसकेको उनले बताए । 
त्यो समय र अहिलेको समयमा धेरै फरक छ । त्यतिखेर त्यति स्कोप थिएन । त्यहि पनि आफूलाई मनपर्ने विधा भएर होला त्यो पाटोलाई खासै ध्यान दिइएन । उनका अनुसार पछिल्लो १० वर्षयता यसको क्षेत्र फराकिलो हुन थालेको छ ।
अहिले सुर अनुसार अलग अलग बाँसुरी र सोही अनुसार त्यसको मूल्य पनि फरक फरक हुने गरेको उनले बताए । “पहिले ४ आना, १२ आना, १ रुपैयाँमा मेलामा पाइने साधारण बाँसुरी पनि अहिले २, ३ हजार लिन्छ,” उनले बताए ।
लोक तथा आधुनिक गीतहरुमा त बाँसुरीको प्रयोग पहिलेदेखि थियो । तर अहिले बाँसुरीको कर्णप्रिय धुन रक, ज्याज, भजन तथा अरु जानराको गीतमा पनि गुन्जिन थालेको छ ।

सीमित बाँसुरी बादक भएका कारण त्यति प्रतिस्पर्धा भोग्न नपरेका उनले अहिले आफ्नै विद्यार्थीहरुबीच ठूलै प्रतिस्पर्धा हुने गरेको बताउँछन् । “अहिले बाँसुरीमा धेरै प्रतियोगीहरु छन् । मेरै शिष्यहरु पनि धेरै नै छन् । अहिले त अझ भारतबाट बाँसुरी सिकेर आउने नेपाली बाँसुरी बादकहरु पनि प्रशस्तै छन् ।”

बाँसुरी बादकको संख्या बढेसँगै यसको माग र यसमा आम्दानी पनि बढ्दै गएको मगर बताउँछन् । “अहिले मेरै विद्यार्थीहरुले दैनिक १० देखि १२ हजारसम्म कमाउँछन्,” उनी गर्वका साथ सुनाउँछन् । 
उनले करिब ३ वर्षअघि पछिल्लो समय सांगीतिक क्षेत्रमा कुन विधा बढी लोकप्रिय छ भन्ने अनुसन्धान गरेका थिए । “अहिले सितार बजाउने विद्यार्थीहरुको संख्या घट्दै छ । भायोलिनमा क्लासिकल बजाउने विद्यार्थीको संख्या त्यति देखिँदैन । भोकल त नम्बर एकमा आइहाल्छ । तर बाँसुरीको विद्यार्थी भने धेरै नै देखियो,” उनले सुनाए । 

उनका अनुसार पछिल्लो समय बाँसुरी बादकको संख्यामा त उल्लेख्य वृद्धि छ नै । यसको साथसाथै बाँसुरी बनाउने विद्यार्थीहरु पनि बढेको उनले बताए । पहिले छिमेकी राष्ट्र भारतबाट धेरै आयात हुने बाँसुरी अहिले नेपालमै बन्न थालेको छ । बाँसुरी बन्ने मात्रै होइन, राम्रो गुणस्तरकै बाँसुरी बन्न थालेको उनले बताए । 

“पहिला पनि नेपालमा बाँसुरी त बन्थे, तर त्यसको गुणस्तरमा अलि कमी थियो । किनभने अहिले जस्तो प्रोफेसनल रुपमा बाँसुरी बजाउने चलन थिएन,” उनले सुनाए । राम्रो बाँसुरी नभएपछि सुर लगाउन गाह्रो हुने उनी बताउँछन् । नोट बेसुरा भएपछि आफनो विद्यार्थीहरुलाई सुरको बाँसुरी उपलब्ध गराउन उनी भारतको दिल्लीसम्म पुग्ने गर्थे ।

बाँसुरीको सुर मिलाउन त्यहाँ हुने हरेक सानोसानो प्वालको आकारले फरक पार्ने उनी बताउँछन् । हरेक पटक विदेशबाट बाँसुरी ल्याइराख्ने झमेला भएर उनले आफ्नो विद्यार्थीहरुलाई आफैँ बाँसुरी बनाउन सुझाए । विद्यार्थीहरुले बनाउन त सुरु गरे तर राम्रो बाँसुरीको लागि चाहिने बाँसको समस्या हुन थाल्यो ।

जसका लागि भारतको आसामबाट बाँस निर्यात गर्न थालियो । तर अहिले भने पूर्वी नेपालका केही ठाउँमा बाँसुरीको लागि उपयुक्त बाँसहरु पाउन थालेको उनी बताउँछन् । “नेपालमै बाँसुरी बन्न थालेपछि हाम्रो पैसा बाहिर नजाने भयो र अर्को भनेको तुलनात्मक रुपमा सस्तो पनि पर्ने भयो,” उनी भन्छन् ।

यति महँगो र मेहनतका साथ बनाएको उपकरणलाई कतिले नबुझेर बाँसुरी खेलाउने र हेलचेक्र्याइँ गर्ने गरेकोमा उनले दुखेसो पोखे ।

“अलिकति फुट्यो भने पनि त्यो प्रयोगमा आउँदैन । फेरि प्रोफेशनल रुपमा बजाउन प्रयोग हुने बाँसुरी महँगो हुने भएकोले हामी यसलाई छुन पनि दिँदैनौ । चाहे घमण्डी नै किन नभनोस्,” उनले भने ।

गीतको जनरा र सुरअनुसार फरक फरक प्रकारको बाँसुरी हुने र सोही अनुसार मूल्य पनि फरक हुने गरेको उनले बताए । बाँसुरी बनाउँदा एकदमै एकाग्रता र शान्त मुड चाहिने उनी बताउँछन् । किनभने प्वाल अलिकति मात्रै ठूलो हुँदा पनि त्यसले सुर नदिने भएकोले बाँसुरी बनाउँदा एकदमै ध्यान दिनुपर्छ । 

बाँसुरीको माग 

अहिले राम्रो बाँसुरी वादकहरुको माग देशभित्र लगाएत विदेशमा पनि हुन थालेको मगर बताउँछन् । “यलमायामा नै नियमित २५, ३० जना छन् । स्टुडियोतिर पनि आवश्यक छ । देशविदेशमा हुने कार्यक्रममा पनि उत्तिकै माग छ । अहिले त सप्ताहतिर पनि बाँसुरी बजाउने व्यतिmहरुको राम्रो माग छ,” उनले भने । 

पछिल्लो समय बाँसुरीमै पूरै समय दिनेहरुको संख्या पनि बढ्दो छ । उनी आफैं पनि बाँसुरीमा मात्रै लागिरहेका छन् । “मेरो त जीवन नै यहि हो, अलिअलि जानेको डिजाइनिङ छोडिहालें,” जीवन भन्छन् । 

शास्त्रीय संगीत

पहिलोचोटी याक एण्ड यति होटलमा बजाउँदा ३०० रुपैयाँ पाएको उनको स्मरणमा अहिले पनि ताजा नै छ ।  पहिलो कमाइ भएका कराण उनी निकै खुशी भए । तर, अहिले सम्झिँदा त्यस्तो गाह्रो बाजा बजाउँदा पनि ३०० कम भएको हो जस्तो लाग्छ । 

गाउँघरमा गीत होस् या त बाँसुरीको धुन, लोक तथा आधुनिक नै सुन्न रुचाउने । उनले पनि लोक जानराबाटै बाँसुरी बजाउन सिके । तर, काठमाडौं आएर अरुअरु संगीतहरु सुन्न थालेसँगै बाँसुरीको धुनमा पनि नयाँपन खोज्ने र अरुभन्दा फरक आफ्नै धुन दिने इच्छा अझै बढ्न थाल्यो ।

उनको जिज्ञासाको समाधानको रुपमा आयो शास्त्रीय संगीत । उनका अनुसार संगीतमा सबैभन्दा मन छुने र हरेक जनरामा पनि मज्जाले घुल्ने जनरा हो शास्त्रीय संगीत । शास्त्रीय संगीत सिक्न थालेपछि उनले त्यसमा आफूले आफैलाई पाउन थालेँ । यहि कारण उनले शास्त्रीय संगीतमै औपचारिक पढाइ पूरा गरे । “धेरै विज्ञहरुले पनि बाँसुरी त एक दुई वर्ष सिकेपछि जानिहालिन्छ भन्ने गर्छन् । तर बाँसुरी त्यसरी १, २ वर्ष सिकेर सजिलै सिकिने उपकरण भने होइन,” जीवन भन्छन्, “बाँसुरी अत्यन्तै कठिन विधा छ । बजारमा सुनिने हल्ला जस्तो होइन, यो अत्यन्तै कठिन छ । भारतमै पनि धेरै नाम चलेका कलाकारहरु बाँसुरीबाट अरु विधामा गएका छन् ।” उनी बाँसुरी सजिलो छ भन्ने कुराको खण्डन गर्छन् । 

उनको सपना भनेकै बाँसुरीको शास्त्रीय विधामा विद्यार्थीको संख्या बढाउनु रहेको छ । पहिले शास्त्रीय विधा भनेपछि बुढापाकाले मात्रै सुन्ने हो भन्ने सोच थियो । तर अहिले यसको दर्शकमा युवावर्ग बढ्दै गएको उनले बताए । उनी स्वयंमले पनि बाँसुरीको शास्त्रीय विधामा युवाहरुलाई तान्न धेरै प्रयास गरे । केही वर्ष ‘शास्त्रीय संगीतको साधना युवाहरुको चाहना’ भन्ने स्लोगन लिएर नेपालकै विभिन्न ठाउँमा कार्यक्रमको आयोजना पनि गरे । उनको यो प्रयास अहिले पनि जारी छ ।