– रामचन्द्र भट्ट

बिहान निद्रा खुलेलगत्तै सोमदेवको आँखा भित्ते क्यालेन्डरमा पर्छ । २१ गतेलाई साइनपेनले रातो गोलाकार घेरा लगाएको ओछ्यानबाटै देखिएको छ । उनी मनमनै दिन गिन्ती गर्छन्, “बल्ल आज १२ गते भयो । २१ गते पार्टी छ । उफ् आज बल्ल बिहान भयो । अझै सिंगै ९ दिन पो बाँकी छ ।”

सोमदेव कुनै बखतका चर्चित सचिव हुन् । देशको अर्थतन्त्र, उद्योग–वाणिज्य, जलस्रोत, कृषि, स्थानीय विकास, श्रम प्रशासनको क्षेत्रमा उनको ज्ञान र अनुभवको दायरा असाध्यै फराकिलो छ । एक हिसाबले भन्नुपर्दा उनी नेपालको प्रशासनिक क्षेत्रमा ‘इन्स्टिच्युसनल मेमोरी’ नै हुन् । विभिन्न कालखण्डमा भएका आर्थिक, व्यापारिक सन्धि–सम्झौताका तिथिमिति, त्यसका बारेमा अक्षरशः व्याख्या, विश्लेषण गर्न सक्ने खुबी छ उनमा ।

सचिवको पाँच वर्षे कार्यकालका क्रममा उनले तीनवटा मन्त्रालय र अन्तिममा मन्त्रिपरिषद् सचिवालयमा काम गरे । सचिव भएर मन्त्रालयमा हुँदा चर्को शान–शौकत, मान–मनितो थियो । मन्त्रीले भनेको एउटा फाइल रोकिएपछि उनी कोपभाजनमा परे । त्यसको नतिजा— अवकाशको एक वर्षअघि उनलाई मन्त्रिपरिषद्मा लगेर थन्काइयो ।

सहसचिव, सचिव हुँदा हरेक साँझ पार्टी, भोज–भतेर, बैठक नभएका दिन कुनै थिएनन् । कार्यशाला गोष्ठी, उच्चस्तरीय बैठक, समीक्षा, योजना तर्जुमा, रात्रिभोज त नियमित नै थिए । हुँदाहुँदा बिहे, व्रतबन्धका भोजमा समेत ‘हजुर त जसरी पनि पाउकष्ट गरिदिनुपर्‍यो’ भन्दै निमन्त्रणा पत्र टक्र्याउन आउने पनि थोरै हुन्थेनन् ।

उनले बिताएको निजामती सेवाका २८ वर्षमा पछिल्ला १० वर्षमा शायद कमै दिन होलान्— साँझको खाना घरमा खाएको । हरेक राति उनको डिनर बाहिरै हुन्थ्यो । कहिले दाताको प्रायोजनमा, कहिले मन्त्रालयमातहतका निकायको आयोजनामा । कहिले व्यवसायीको आतिथ्यतामा त कहिले सहकारी (सचिवले अर्को सचिवलाई सम्बोधन गर्दा सहकारी शब्द प्रयोग हुनेगर्छ)को आग्रहमा त्यस्ता डिनर हुन्थे ।

रिटायर भएपछि उनलाई आउने निम्तो ह्वात्तै घट्यो । पदमा हुँदाको तुलनामा ७५ प्रतिशत निम्तो कम भए । स्वाभाविकै हो । कतिपय निम्ता पदीय आधारमै आउँथे । पदमा नहुँदा पनि घनिष्ठहरू, उनले सरकारी सेवाको क्रममा गुन लगाएकाहरूले भने सम्झिरहन्थे ।

एक वर्षसम्म त्यो क्रम जारी रह्यो । अहिले उनलाई सम्झिने, बोलाउनेहरू असाध्यै कम छन् । उनले सचिव भएर काम गरेको मन्त्रालयअन्तर्गतको एउटा बोर्डले आउँदो २१ गते वार्षिक कार्यक्रम राखेको छ । रात्रिभोजसहितको कार्यक्रम हो त्यो । २१ गते कहिले आउला भनेर उनी दिनको तीन पटक क्यालेन्डरमा आँखा पुर्‍याउँछन् ।

रिटायर्ड जीवन बडो कष्टप्रद हुने उनको अनुभव रह्यो । न कुराकानी गर्ने साथी नै मिल्छन्, न समय बिताउने साधन नै । हिजोआज उनको दिनचर्या फेसबुकमा स्टाटस लेख्दै, अरूका स्टाटसमा कमेन्ट गर्दै बितेको छ । “धन्न यो जुकरबर्गले फेसबुक बनाइदिएछ र समय बिताउन अलि सजिलो भएको छ,” उनी यसै भन्छन् । मनमनै फेसबुकलाई धन्यवाद दिन्छन् ।

उनको मन फेरि क्यालेन्डरको २१ गतेमै पुग्छ । “त्यो दिन त टन्न पिउन पनि पाइन्छ । पुराना कर्मचारी साथीहरूसँग भेट पनि पक्कै हुन्छ,” मनमनै भन्छन्, “बरु टन्न पिएपछि कसलाई घरसम्म ल्याइदेऊ भन्नू ?” उनको चिन्ता थपिन्छ ।

“आ... कोही न कोही त पक्कै निस्किएलान् नि मलाई घरसम्म छाडिदिने । त्यत्रा वर्षसम्म काम गरेको मन्त्रालय अनि दुई वर्षसम्म पदेन अध्यक्ष भएर चलाएको बोर्डको कार्यक्रम हो क्यार । कसै न कसैले त कसो घरसम्म नल्याइदेलान् ?” उनी ढुक्क हुन खोज्छन् ।

सरकारी सेवामा हुँदा प्राप्त हुने ‘हाईहाई’ पदसँगै जाने रहेछ । सोमदेव अहिले छर्लंग भएका छन् । बिहान मर्निङवाक गर्दा पाइने नमस्कार पनि पदको बिदाइसँगै घट्दो रहेछ । शेयर बजारको बियरिस ट्रेन्डको ग्राफजस्तै गरी घट्दो रहेछ नमस्कार पनि । फेरि कसैले बाटोमा भेटेर ‘सचिवज्यू, नमस्कार’ भनिहाले पनि व्यंग्य गरेजस्तो लाग्न थालेको छ ।

मर्निङवाकबाट आइनपुग्दै घरको बैठकमा लाग्ने भीड पनि पदसँगै सरुवा हुने रहेछ । बिहानभरि भान्छे नानीलाई चिया बनाएर बैठकमा खेप्नुपर्ने अवस्था पनि पूरै हटेको छ । लामो समयसम्म बिहान ९ बजे घरबाट निस्किने बानी परेकाले उनी कतिपटक त झुक्किएका पनि छन् । बिहानको खाना खान ढिला भयो भनेर पत्नीसँग कराएका पनि छन् । तर, बिस्तारै बानी पर्दै गयो ।

पुरानो चिनजान र सम्पर्कका मानिसहरूले यदाकदा सम्झिन्छन् । त्यो पनि ज्यादाचाहिँ काम परेको घडीमा मात्र । बहालवाला कर्मचारीसम्म पहुँच पुगेन भने सोमदेवमार्फत गराउन सकिन्छ कि भनेर प्रयास गर्नेहरू अझै बाँकी छन् ।

तेस्रो मुलुकमा निकासीका लागि प्रक्रिया अघि बढाउँदा लामो समयसम्म महाशाखाले फाइल रोकेर राखेपछि एउटा उद्योगीले उनलाई सम्झियो । ठूलै रकमको निकासी थियो त्यो ।

“लौ न सर, हजुरले एकपटक सहसचिवज्यूलाई भनसुन गरिदिनुपर्‍यो । दुई महिना भैसक्यो, अध्ययनकै क्रममा छौं भन्छन् मन्त्रालयका मानिसहरू,” उद्योगीले दुःखेसो पोख्यो । पदमा हुँदा सोमदेवलाई यसो पालनपोषण गर्दै आएको थियो त्यो उद्योगीले । त्यही नाताले उसले त्यति भन्ने आँट राखेको छ ।

“नेपालको कर्मचारीतन्त्र पनि खत्तमै छ भन्या । भनसुन नगरी, यसो तलमाथि नगरी कसैले काम गर्दैनन्,” सोमदेवले भनिहाले ।

उनले आफ्नो पालामा कागजपत्र मिलेन भन्दै फाइल अड्काएर राखेको कुरालाई त्यही उद्योगीको मनमा पनि चसक्क बिझेको हुनुपर्छ । त्यही घटनादेखि नै त्यो उद्योगी र सोमदेवको द्रव्यमित्रता जोडिएको थियो । उद्योगीले कागजपत्र नमिलाई ल्याए पनि सोमदेव काम मिलाइदिन्थे किनकि बीचमा द्रव्य जोडिएको थियो ।

सोमदेवले सहसचिवलाई फोन गरेर उद्योगीलाई हेरिदिन आग्रह गरे । पहिले–पहिले आदेश हुन्थ्यो उनको सहसचिवउपर । आज भने आग्रह थियो । सहसचिवले पनि रिटायर्ड भइसकेका सचिवलाई किन मान्थ्यो र ! सीधै इन्कार गर्न त सकेन सहसचिवले । उसले भूमिका बाँध्दै भन्यो, “सर, पहिलेभन्दा अलिकति नियममा चेन्ज भएको छ । उहाँले त्यो प्रक्रिया पूरा नगरी फाइल पेश गर्नुभएको रहेछ ।”

नियममा कुनै फेरवदल भएको कसैलाई जानकारी छैन । फेरबदल भएको छ त सचिव पदमा मात्र । जिन्दगीमा पहिलोपल्ट आज सोमदेवले भनेको कुनै कर्मचारीले मानेन । पदमा नभएपछि कसैले टेर्दा रहेनछन् । त्यही मन्त्रालयमा उनले राइदाइ गरे । सहसचिवदेखि सुब्बा, खरिदारसम्म थुरथुर हुन्थे उनको अघिल्तिर । तर, आज सहसचिवले उनलाई नियम पढायो, सवक सिकायो । आफूले जे भन्यो, त्यही हुने मन्त्रालय आज आफ्नो केही नचल्ने भइसकेछ । पद नभएकै कारण सहसचिवले हेपेको, नटेरेको महसुस उनलाई भयो ।

“सरजस्तो क्यापेबल मान्छेले यसो राजनीतिक नियुक्तिका लागि च्यानल मिलाउनुपर्‍यो हजुर,” सचिव हुँदा पीए बसेको गुञ्जमानले एकदिन घरमै आएर भन्यो । उसको प्रस्ताव पनि नराम्रो त होइन तर च्यानल मिलाउनु कसरी ? कर्मचारी हुँदा कुनै दलनिकट हुनै सकिएन । सबैसँग प्रोफेसनलभन्दा बाहेक अरूखाले सम्बन्ध स्थापित गर्न सकेनन् उनले । सुब्बादेखि निजामती सेवामा प्रवेश गरेका सोमदेवले सचिवबाट अवकाश लिँदासम्म कुनै पनि राजनीतिक दल, मन्त्रीसँग कहिल्यै निकटतम सम्बन्ध राख्न सकेनन् । जे–जति सम्बन्ध रह्यो, त्यो कर्मचारीको हैसियतमै सीमित भयो । उनलाई कहिलेकाहीँ लाग्छ— मन्त्रीसँग निकट हुन सकेको भए अहिले यस्तो बोरिङ जीवन त हुन्थेन । कहीँ न कहीँ राजनीतिक नियुक्ति त पाइन्थ्यो । सारा सहकारीहरू कुनै न कुनै नियुक्ति थापेर बसेका छन् । आफूमात्र इमान्दार हुँदा हात लाग्यो शून्य भएको छ ।

“सचिवज्यू, यसो बाटो सम्याउँदै गर्नुस् है । दुई वर्ष त बाँकी छ तपाईंको पनि,” मन्त्रालयकै एक सहसचिवले त्यतिखेर भनेका थिए । उनको सल्लाहलाई एक कानले सुनेर अर्को कानले उडाएका थिए सोमदेवले ।

उनलाई लागेको थियो— वर्षमा ६ महिना अमेरिका, ६ महिना अस्ट्रेलिया गएर बसिन्छ मस्तले । यो अभावको, धूवाँधूलोको शहरलाई धेरै समय कुरेर बस्ने मनै छैन । गाउँ फर्किऊँ भने त्यहाँ कसरी टिक्न सकिएला र ?

रिटायर्ड भएको तीन महिनापछि सपत्नी अस्ट्रेलिया गए सोमदेव । त्यहाँ पढ्न भनेर गएको कान्छो छोरो त्यतै सेटल भएर बसेको छ । ६ महिनाअघि सोमदेवको नाति जन्मिएको छ । छोरा–बुहारी नै काम गर्ने भएकाले बच्चा हेर्न भनेर गएका सम्धी–सम्धिनी भर्खरै फर्किएका छन् । हाँस्यकलाकार राजाराम पौडेलको शब्द सापटी लिने हो भने सम्धी–सम्धिनी पनि तेल भिसामा गएका थिए । सोमदेवका दम्पत्ती पनि त्यही रूपमा पुगे ब्रिसबेन शहर ।

छोरा–बुहारी दुबै बिहान ७ बजे अफिसका लागि निस्किन्छन् । त्यसपछि सात महिनाको नातिलाई खुवाउने, पिलाउने, हेरचाह गर्ने काम उनीहरूको जिम्मामा आउँछ । बिहानको पारिलो घाममा नातिलाई स्ट्रोलरमा राखेर पार्कमा डुलाउनु दम्पत्तीको नियमित कार्य बनेको छ । यसले गर्दा उनीहरूलाई पनि मर्निङवाक पनि हुने गरेको छ ।

पार्कमा नेपालबाट आएका अरु वृद्धवृद्धाहरू पनि भेटिन्छन् । कुराकानी हुन्छ । सोमदेव लो–प्रोफाइलमै बस्न रुचाउँछन् । उनी आफूलाई नेपालको रिटायर्ड सचिवका रूपमा चिनाउन खासै रुचाउँदैनन् । वृद्धवृद्धाहरूसँग कुरा गर्दा उनी सामान्य रूपमा प्रस्तुत भइदिन्छन् ।

एक साँझ पार्कमा नातिलाई घुमाउँदै गर्दा एउटा युवकले भेट्यो । पार्कको बेन्चमा बसेर किताब पढिरहेको युवकले निकैबेर हेर्‍यो सोमदेवलाई ।

“ओहो सचिवज्यू, नमस्कार । मलाई चिन्नुभयो ?” युवक अघिल्तिर आएर अभिवादन गर्‍यो । 

“ओहो बाबु, तपाईं पनि यहाँ ?” उनी युवकलाई त्यहाँ देखेर चकित परे ।

युवक नेपालको एउटा टेलिभिजनमा काम गर्ने पत्रकार थियो । पत्नीको डिपेन्डेन्ट भएर ऊ त्यहाँ आएर बसोबास गर्न थालेको पनि तीन वर्ष भइसकेको छ । ऊ पनि त्यही शहरमा बस्छ ।

पत्रकारले पूर्वसचिव सोमदेवलाई कोट गरेर, उनको भनाइ राखेर अस्ट्रेलियामा नेपाली समुदायको विषयमा एउटा समाचार तयार पार्‍यो । नेपालको एउटा अनलाइनमा प्रकाशित भयो त्यो समाचार । स्ट्रोलरमा बच्चा राखेर पार्कमा डुलाइरहेको फोटो पनि सँगै प्रकाशित भयो ।

समाचार प्रकाशित भएको तेस्रो दिन परिचित उपसचिवले नेपालबाट मेसेन्जरमा कल गरे, “सर, तपाईंजस्तो मान्छे कहाँ नाति खेलाएर बस्नुभएको अस्ट्रेलियामा ?” सामान्य भलाकुसारीपछि उपसचिवले भन्यो ।

उसले जतिसक्दो चाँडो नेपाल फर्किन आग्रह गर्‍यो, “एउटा समितिमा तपाईंको कुराकानी अघि बढाएको छु मैले । मन्त्रीको पीए, मन्त्रीको पार्टीका एकजना नेताको च्यानल मिलाएको छु, आइहाल्नुपर्‍यो ।”

सोमदेवलाई पनि आश जाग्यो । आफ्ना सहकारीहरूले अनेक मिलाएर नियुक्ति खाएका छन् । ६५ वर्षसम्म त मज्जाले खट्न सक्छु भन्ने आँट उनलाई छ । जरुरी काम पर्‍यो, नियुक्ति पाइने भइयो भन्दै छोराबुहारीलाई सुनाए ।

उनलाई पदविहीन भएर हात खाली बस्नुपर्दा कसैले नटेरेको पीडा छ । पद नहुनेलाई समाजले नगनेको अनुभव छ । त्यसो हुँदा उनी जसरी भए पनि पद लिने निधोमा पुग्छन् ।

“ड्याडी हजुरले त्यहाँ नियुक्ति हुँदा पाउने तलब सुविधा बराबर मै दिउँदा डलर । यो बुढेसकालमा यहीँ नबसेर के दुःख बेसाउन मन लाग्या हजुरलाई ?” छोराले आग्रह ग¥यो । बाउको मायाले भन्दा पनि उसका लागि समस्या बच्चा हेरिदिने मानिसको थियो । बाउ–आमा फर्किनासाथ बेबीसिटरमा लगेर बच्चालाई राख्नुपथ्र्यो । छोरा–बुहारीको आग्रहको परवाह नराखी उनीहरू नेपाल फर्किए ।

“मैले मन्त्रीज्यूसमक्ष कुरा पुर्‍याइसक्या छु । अबको बल तपाईंको खुट्टामा छ । खेलाडीहरू कोही छैनन् । गोलपोस्टसम्मै खाली छ । जति जोडले तपाईं प्रहार गर्न सक्नुहुन्छ, गोल हुने सम्भावना त्यत्तिकै छ,” उपसचिवले बडो साहित्यिक रूपमा व्याख्या गर्‍यो ।

“मैले के गर्नुपर्‍यो, तपाईं भन्नुस् न !” उनले सोधे ।

“हजुरलाई के भनिरहनुपर्‍यो र ! त्यो समितिको वर्षभरिको बजेट ६५ करोड छ । कार्यक्रम र भत्तामा मात्र ४० करोड छ । अब आफैं हिसाबकिताब गर्नुस् न सचिवज्यू । मन्त्रीज्यू, उहाँको पार्टीले केही अपेक्षा गरेको छ । अब मलाई पनि यसो हेरिदिनुभयो भने पनि म अन्यथा मान्दिनँ । हिहिही...” उपसचिवले पूरै दाँत देखाउँदै हाँस्यो ।

घूस खुवाएर पद लिने चाहना त उनको छँदै छैन । फेरि घूस दिएर पद लिएको थाहा भयो भने छोराहरूले छिःछिः दूरदूर गर्नु त छँदै छ । अख्तियारले थाहा पायो भने ? उनी घूस नखुवाउने अडानमा अडिए ।

सचिव हुँदा बन्द भएको एउटा उद्योगको जग्गा बेच्दा हात परेको रकम पचाउन उनलाई कम्ती सास्ती परेको थिएन । अख्तियारमा परेको मुद्दा गत वर्ष बडो मुस्किलले टुंगिएको थियो । निजामती सेवामा सबैभन्दा शुभलाभ मिलेको अवसर त्यही नै थियो । त्यसभन्दा अघि हात लागेको रकमले नयाँ बानेश्वरमा घर बनाउन सफल भएका थिए । उद्योगको जग्गा बिक्रीबाट हात लागेको रकमबाट भने सालीकी छोरीको नाममा बूढानीलकण्ठमा पाँच रोपनी जग्गा किनेका छन् ।

“हजुरले यो अवसर लिनुभएन भने अर्को तयार छै है सर,” उपसचिवले डर देखायो ।

“कति अपेक्षा राखिबक्सेको छ मन्त्रीज्यूले ?” सोमदेवले खुसुक्क सोधे ।

“चुनाव आउन लागेको छ । त्यही भएर अढाई करोड दिनुभयो भने पद हजुरलाई मिल्छ । बाँकी कुरा म मिलाउँला हजुर ।”

“ओहो ! अढाई करोड ?” सुन्दैमा उनको होश हवास उड्यो । घूसको दर बढेको हो कि मुद्रास्फीति बढेको हो, उनलाई पत्तो भएन । “हाकाहाकी करोड घूस माग्छन् । कतिसम्म डर नभएका ?” मनमनै सोचे ।

एकातिर घूस ख्वाएर पद लिने चाहना छैन भने अर्कातिर पदबिना बस्नुपर्दाको पीडाको भुमरीमा छन् सोमदेव । उनले घूस नखुवाए पनि त्यो पदमा अरू कोही नआउनेवाला त होइन । पाँच वर्ष टिक्न पाइयो भने त ५ करोड निकाल्न सकिने उनको आँट छ । कहाँ–कहाँबाट घूसको सावाँ–ब्याज असुली गर्न सकिन्छ, उनलाई राम्रै ज्ञान छ ।

“आऽऽ बूढानीलकण्ठको दुई रोपनी जग्गा बेच्दा त पुगिहाल्ने रहेछ नि !”

छोराहरूलाई खबरै नगरी जग्गा बेचेर पद लिने विचार गर्छन् उनी ।

“चुनाव आउन चार महिनामात्र बाँकी छ । चुनावपछिको सरकारले मलाई राखिरहला त ?” आफ्नो शंका उनले उपसचिवसँग राखे । पदको मोलतोल २ करोडमा टुंगो लाग्यो ।

एउटा सरकार, एउटा मन्त्रीले गरेका यस्ता नियुक्ति अर्को मन्त्री आउनासाथ पजनी भएका धेरै घटनाका उनी आफैं साक्षी छन् । लगानी त के, ब्याज पनि असुली गर्न नपाई पदबाट हात धुनेहरू धेरैलाई उनले चिनेका छन् । झन् अहिले त के हो के हो ! २ करोडको लगानी डुब्ला भन्ने सोमदेवलाई भयंकर डर छ । ठूलो त्रास छ ।

“ए हजुर, यति कुरा त हजुरले शंका गर्नुपर्ने कुरा हो र ? हजुर आफैं पनि जानिफकार होइसिन्छ नि । कानुनको दफा, उपदफा उल्लेख गरेर पाँच वर्षको लागि भनेर हजुरलाई नियुक्त गरेपछि इन्द्रेको बाउ चन्द्रे आए पनि हजुरलाई हटाउन कसको तागत ?” ऊ विश्वास दिलाउने प्रयास गर्छ, “त्यसमाथि चुनावपछि पनि जितेर मन्त्रीज्यू यही मन्त्रालय, नभए पनि आउँदो सरकारमा फेरि आउनुहुन्छ । लेखेर राख्नुहोला ।”

पदको प्यासमा डुबेका सोमदेवलाई उपसचिवको कुरामा विश्वास लाग्छ ।

“रकम त प्रिपेड हो नि हजुर । चुनाव नआएको भए त किस्ताबन्दी र पोस्टपेडले पनि काम चल्थ्यो,” उपसचिवले सजग गराउँछ ।

पहिले नै २ करोड ? एक मनले त पद नलिऊँ जस्तो पनि लाग्यो सोमदेवलाई । तर, दुई वर्ष पदमा टिक्न पाइयो भने त कसरी ब्याजसहित असुल्नु पर्छ भन्ने उनलाई राम्रैसँग अनुभव छ ।

बिहान १० देखि साँझ ५ बजेसम्मको समयलाई २ करोडमा किने उनले । २ करोडले व्यस्त बनाउन थाल्यो । उनलाई यो रकम कसरी उठाउने भन्नेमै ध्यान छ ।

चुनाव भयो । चुनावमा मन्त्रीको पार्टी नमज्जासँग पराजित भयो । मन्त्री पनि पराजित भए । अब सोमदेवको चैन र निद्रा दुबै हराउन थाल्यो ।

मोलतोल गर्ने उपसचिवलाई फोन गरे उनले । “हजुरको त पक्का छ नि पाँच वर्षलाई । बरु मन्त्रीज्यूको जीवन पो पाँच वर्षका लागि डुब्यो त,” उपसचिवले मन्त्रीको हारलाई आफ्नै पराजयजस्तो ठान्यो ।

तर, उपसचिवले भनेजस्तो के हुन्थ्यो र ! अफिसका सारा अवगत छन्– सोमदेवले २ करोडको थैली बुझाएर नियुक्ति लिएका हुन् भनेर । नयाँ मन्त्री बहाल भएर आएको एक महिनामा उनले पनि हात धुनु प¥यो । उनीजस्तै त्यस मन्त्रालयअन्तर्गतका बोर्ड, समितिका पजनीको पहिरो गयो ।

सोमदेव फेरि बेरोजगार भए । पाँच महिनामै उनको पद चैट भयो । यसबीचमा शुद्ध तलब–भत्ताभन्दा अरू दुई रुपैयाँ पनि पाएनन् । नयाँ कार्यक्रम अघि बढाउन निर्वाचन आचारसंहिताले रोक्यो । चुनावपछि गर्ने भन्दाभन्दै सरकारै गयो । अब कसलाई आफ्नो दुःख, पीडा, व्यथा सुनाउनू ? सबैभन्दा नजिक ठानिएकी पत्नीलाई सुनाए । उनले नै खुच्चिङ भनिन् ।

“मैले अस्ट्रेलियाबाट नफर्किऊँ भनेकी होइन ? अब देख्नुभयो नि ? छोरालाई सुनाइदिन्छु,” उनले सहानुभूतिको बदला उल्टै तर्साइन् ।

२ करोडमध्ये आधाजति फिर्ता हुन्छ कि भन्ने झिनो आशा गर्दै उनले उपसचिवलाई फोन लगाए । “माफ गर्नुहोला, तपाईंले सम्पर्क गर्न खोज्नुभएको नम्बर स्विचअफ गरिएको छ,” फोनमा आईभीआर स्वर सुनियो ।

कतिको पैसा यसैगरी मन्त्रीले चप्काएको थियो । कतिसँग विचौलिया भएर उपसचिवले यसैगरी धन्दा चलाएको थियो । उसले नम्बरै स्विचअफ गरेर बसेछ ।

उनलाई मुद्दामामिलामा लाग्ने रहर लागेन । त्यो लामो प्रक्रियामा जाँदा छोराहरूले थाहा पाउने डर थियो उनमा । पद उडेको, पैसा डुबेको पीरबाट मनलाई शान्ति दिन उनी जेठो छोरा भेट्न अमेरिका हानिए ।

अमेरिकामा जेठो छोराका दुई बच्चाहरूसँग खेल्दै, सप्ताहन्तमा समुद्रको छेउछाउ, गगनचुम्बी भवनको आड, पार्कको घुमाइमा बित्न थाल्यो । फुर्सद हुनासाथ त्यही २ करोडमा उनको दिमाग पुुगिहाल्थ्यो । उनले बडो जोखिम मोलेर त्यो जग्गा जोडेका थिए । नभए उनको हविगत पनि चिरञ्जीवी वाग्ले, खुमबहादुर खड्का, जेपी गुप्ताको जस्तो हुन बेर थिएन । कति च्यानल मिलाएर उनले सफाइ पाए भन्ने कुरा त उनलाई मात्र ज्ञान छ ।

“साला, नेपाल यसै खत्तम भएको होइन । मजस्तो इमान्दार मान्छेलाई त सरकारले कदर गर्दैन भने यो देश कसरी उँभो लाग्छ ?” उनी आफूलाई ‘इमान्दार’को कोटिमा राख्न पटक्कै हिच्किचाउँदैनन् । २८ वर्षसम्म निजामती सेवामा रहेर सचिवजस्तो विशिष्ट पदको अनुभव लिइसकेको, मन्त्रालय, समिति, संस्थानका बजेटमा सधैंभरि ¥याल चुहाउने, २ करोड घूस दिएर पद लिने उनले आफूलाई इमान्दारको सूचीमा राख्छन् ।

“धन्न समयमै छोराहरूलाई विदेशमै सेटल गराइएछ र मात्र हो । नत्र जीवन बर्बादै हुने रहेछ नि । घुस्याहा नेताहरूले मेरो मूल्यांकन गर्ने रहेनछन्,” उनी मनमनै भन्छन् ।

मन्दिरमा जान्थे । पण्डितजीहरू भन्थे, “जीवनमा पैसा, सम्पत्ति भनेको साधनमात्र हो । अन्तिम साध्य होइन । पैसाले सुख शान्ति किन्न सकिदैन ।”

तर, सोमदेवको मन त्यही सम्पत्ति र पाँच महिनाको लागि २ करोड खर्चेर लिएको त्यही पदमा पुगेर रोकिन्थ्यो ।

अमेरिकाको सुख, वैभव, भौतिक ऐशले पनि उनको मनभित्रको तापलाई एकरत्ती कम गर्न सकेन । सार्वजनिक पदमा बसेका मानिसहरू किन आर्यघाटमा नपुगेसम्म लिसो जसरी टाँसिएर बस्छन् भन्ने कुरा बल्ल उनलाई महसुस भएको छ । संसारमा पद, पैसा र प्रतिष्ठाकै पूजा हुने रहेछ । उनीसँग पैसा त उतिसारो छैन । पद भयो भने प्रतिष्ठा त उसै पछि लाग्ने रहेछ भन्ने तत्वज्ञान बुझ्न थालेका छन् ।

“ए हजुर, कति कष्ट दिनुभएको ? च्यानल मिलाएको छु । आउनुप¥यो,” उही पुरानै उपसचिवले फोन ग¥यो ।

“मलाई पुग्यो कामदजी । अब यो उमेरमा म खर्च गर्न सक्दिनँ, समय दिन पनि सक्दिनँ । बरु सक्नुहुन्छ भने त्यो पुरानो हिसाबकिताबबाट फिर्ता गरिदिनुस्,” उनले भने ।

“ए हजुर ! पुराना मन्त्री नै हार्टअट्याक भएर दुई महिनादेखि अस्पतालमा छन् । के दिन्थे र ? उही ‘काटे रगत आउँछ, निचोरे आची झर्छ’ भनेजस्तै अवस्था छ तिनको । बरु नयाँ मन्त्रीजीसँग मेरो लय मिल्न थालेको छ । तपाईं आउनुस् । अब त धेरै ठाउँ खाली छन्,” उपसचिव कामदले फेरि हरियो घाँस देखायो ।

उनलाई शुरुमा खासै चासो पनि लागेन । अमेरिका पुगिसकेको मानिस फर्किहाल्छु भन्दा पनि छोराबुहारीले दिने होइनन् । पत्नीसँग सल्लाह गर्दा उल्टो भड्किने डर थियो । त्यसका लागि समय त मिलाउनै प¥यो ।

लामो समय पदासीन भइरहेको मान्छे एक्कासि त्यसबाट विमुख हुनुपर्दा जस्तो पीडा र छटपटाहट अरू कसलाई होला र ! सरकारी गाडी, ड्राइभर, हिँडेपिच्छे किलोमिटरका आधारमा भत्ता, अफिसको नियमित समयमा पनि भएको बैठकबापतको अतिरिक्त भत्ता, आफ्नो भन्नेलाई कहीँ न कहीँ अवसर, हरेक दुई–दुई महिनामा विदेश भ्रमण विशेष आकर्षण हुन् । भर्खर ६० वर्ष पुगेकाले उनलाई अझै पनि आफूमा ऊर्जाशील समय बाँकी नै छ भन्ने आत्मविश्वास छ ।

अधिकांश रिटायर्ड उच्च पदस्थहरूले आप्mनो सक्रियकालमै छोराछोरीलाई युरोप, अमेरिका, अस्ट्रेलिया, जापानमा सेटल गराइसकेका हुन्छन् । सोमदेवका सन्तानमात्र होइनन्, पढ्नका लागि जाने र अध्ययन सकेपछि उतै सेटल हुने धेरै हाइप्रोफाइलका छोराछोरी छन् । सूची नै बनाउने हो भने ९० प्रतिशतका छोराछोरी कि त अमेरिका कि अस्ट्रेलियामा भेटिन्छन् ।

लायन्सको कार्यक्रममा आएर लुक्नेदेखि लिएर डीभीले डो¥याएर ल्याइपु¥याएका थुप्रैसँग भेटेका छन् सोमदेवले । कलाकारको कलेवरमा छिरेकादेखि लिएर मृत्युलाई जित्दै मेक्सिकोबाट पसेका सयौं नेपालीसँग कुराकानी गरेका छन् ।

अमेरिकाको बसाइ एक हिसाबले सुखद र तनावरहित भए पनि सोमदेवको मन भने वेचैन छ । कमसेकम चार–पाँच वर्षका लागि एउटा नियुक्ति पाउन पाए समकालीनहरूमा छुट्टै रवाफ हुने उनको मानसपटलमा गढेको छ । २ करोड डुब्दा पनि उनलाई पदको मोह मर्नुको बदला झनै जागेको छ । उनी हरेक हप्ता मन्त्रिपरिषद् निर्णयका समाचार सुन्छन् । नयाँ सरकारले तीब्र गतिमा नयाँ नियुक्ति गरिरहेको छ ।

मनमा पदको चाह, अरूले प्राप्त गरेको नियुक्तिको आरिस, कुण्ठाले उनको अमेरिका बसाइ सुखदभन्दा पीडादायी हुँदै गयो । तैपनि जसोतसो चार महिना कटाए उनले । अमेरिका बसाइ उनका लागि भुंग्रोमा परेको माछाको छटपटाहटपूर्ण भयो । उनी आँखाको दृष्टि कमजोर भएको र जाँचेर नयाँ चश्मा लिनुपर्ने बहाना बनाउँदै पत्नीलाई समेत छाडेर एक्लै नेपाल फर्किए ।

काठमाडौं उत्रिएसँगै उनको सपना त्यही समितिको कार्यकारी निर्देशकमा पुग्यो, जहाँ मनग्गे बजेट, मेला प्रदर्शनीका नाममा विदेश भ्रमणको मौका, करारमा कर्मचारी नियुक्ति गर्ने सुविधा सबै छन् । काठमाडौं आएको साँझै उपसचिव कामदलाई फोन लगाए तर सम्पर्क भएन ।

भोलिपल्ट उनी सिंहदरबार पसेर कामदको चेम्बरमा पुगे । त्यहाँ सुनसान थियो । अर्को कोठामा पुगेर कामदका बारेमा सोधे । अर्को कोठामा कम्युटरमा फेसबुक चलाइरहेको कर्मचारीले पूर्वसचिव सोमदेवलाई चिनिहाल्यो । उसले नमस्कार ग¥यो ।

“कहाँ जानुभएछ उपसचिव सा’ब ?”

“ए, को उपसचिव ? कामदजी ? ल, थाहा पाउनुभएन र हजुरले ? चार दिनअघि अख्तियारले समात्यो नि त उहाँलाई,” कर्मचारीको भनाइले सोमदेव चकित परे । उनको अनुहार दब्यो । मानौं कामद होइन, उनी आफैंलाई अख्तियारले समातेको जस्तो महसुस उनलाई भयो । कामदको थुनासँगै आफ्नो योजना पनि जेल परेको अनुभूति भयो उनलाई । 

“समितिको कार्यकारी निर्देशकमा नियुक्ति मिलाइदिन्छु भनेर एकजनासँग २० लाख रुपैयाँ घूस लिनुभएछ । त्यही बेलामा अख्तियारको टोलीले चाबहिलको रेस्टुरेन्टबाट पक्राउ गरेछ,” कर्मचारीले सुनायो । सोमदेवमा योभन्दा बढी सुन्ने धैर्य र आँट रहेन ।

अन्तरमनबाटै उनले भगवानलाई धन्यवाद दिए । पदको लालशा भिरेर हतारहतार अमेरिकाबाट फर्किएकोमा उनी पछुताए । भेटी चढाएर राजनीतिक नियुक्ति लिने इच्छा यत्तिकै सकिने भयो भनेर चिन्तित पनि भए ।

“यो देश बन्दैन । मजस्तो योग्य मान्छे हात खाली भएर बस्नुपर्ने देश पनि उँभो लाग्छ कहीँ ? अब अमेरिका नै लाग्छु । बूढी पनि उतै छिन्,” कुन दिनका लागि टिकट लिऊँ सोच्दै उनले भित्ते क्यालेन्डरका पाना पल्टाए ।

त्यत्ति नै खेर मोबाइलमा मेसेज आयो, “सर, साउन २८ गते अन्नपूर्ण होटलमा रात्रिभोजसहित कृषिको व्यावसायीकरणसम्बन्धी कार्यक्रम छ । तपाईंलाई विशेष निम्तो है ।” उनले साउन २८ लाई साइनपेनले रातो घेरा लगाए ।

“यो पार्टी त छाड्नु भएन । अमेरिका भनेको जाँदै गरौंला बरु । अन्नपूर्णमा धेरै पछि पुग्ने मौका मिल्ने रहेछ । त्यस दिन त टन्न पिइन्छ,” हरेक महिना, दुई महिनापछिका भोजका चक्रव्यूहमा यसैगरी अड्किरहेका छन् सोमदेव । मनमा वेचैनी र पदको लालशा अझै मेटिएको छैन । सम्पर्क स्रोत खोजिरहेकै छन् ।