जेठ, अन्तिम साताको शुक्रबार । सरकारी साहित्यिक मासिक पत्रिका ‘मधुपर्क’ले नेपाली साहित्यका तीन स्रष्टालाई सम्मान गर्दैथियो । सम्मानित हुँदैथिए पुराना पुस्ताका कथाकार डा. राजेन्द्र विमल र नयाँपुस्ताका कवि सरिता तिवारी तथा नेपाल भाषाका कवि तथा व्यङ्ग्यकार सुरेश किरण ।

सम्मान कार्यक्रममा लेखक–साहित्यकारको जमघट स्वाभाविक थियो । अग्रज तथा नयाँपुस्ताका लेखक–साहित्यकारहरू त्यहाँ उपस्थित थिए । स्वाभाविक रुपमा, चर्चा सम्मानित स्रष्टाहरूकै थियो । उनीहरुलाई भेटेर बधाई र शुभकामना दिन सबै चाहन्थे । सम्मान पाउने स्रष्टालाई धन्यवाद भन्न भ्याइनभ्याइ थियो ।

आधा शताब्दिदेखि गोरखापत्र संस्थानको साहित्यिक प्रकाशन मधुपर्कले नेपाली भाषा–साहित्यको उत्थानमा भूमिका खेल्दै आएको छ । विगत १८ वर्षदेखि मधुपर्कमा लेख्दै आएका लेखक–साहित्यकारहरूलाई सम्मान गर्दै आएको छ । त्यसैको निरन्तरता थियो मधुपर्क सम्मान– २०७६ ।

यसरी विभिन्न क्षेत्रमा क्रियाशील रहँदै आएका व्यक्तित्वलाई विभिन्न संस्थाहरूले सम्मान गर्दै आएको खबरलाई प्रायःजसो मिडियाले स्थान दिँदै आएका छन् । तथापि, सम्मानसँगै चर्चा यो पनि चल्दै आएको छ, वितरित पुरस्कार वा सम्मान कतिको गरिमायुक्त छ ? ग्रहण गर्न लायक छ कि छैन ? 

यस्ता प्रश्न उठ्नुको मूलकारण सम्मान गर्ने संस्थाको कार्यशैली र त्यसको शङ्कास्पद नियत नै हो । राजधानीमा मात्रै यस्ता सयौं संस्था होलान्, जसले सम्मान गर्ने कार्यलाई पहिलो प्राथमिकतामा राखेका छन् । यसरी सम्मान गर्नकै लागि स्थापित संस्था कति छन् ? त्यो आफैमा खोजीको विषय होला । तर त्यस्ता संस्थाको गरिमा र विश्वसनीयतामाथि शङ्का गरिन्छ भने त्यसले प्रदान गर्ने सम्मान वा पुरस्कारलाई कसरी गरिमामय मान्न सकिएला ? 

नेपाली साहित्यजगत्मा कहिलेकाहीँ त आफ्नो नाममा पुरस्कार घोषणा गराउनका निम्ति मात्रै पनि मरिहत्ते गर्ने लेखक देखापर्छन् । तिनलाई पुरस्कारको रकम चाहिँदैन, केवल मिडियामा पुरस्कृत प्रतिभा भनेर नाम आए पुग्छ । पुरस्कार दिने संस्थाका अधिकारीसँग तिनले पहिल्यै भनिसकेका हुन्छन्– मलाई रकम चाहिँदैन, त्यसको घोषणामात्रै गरिदिए पुग्छ । यस्ता प्रवृत्तिले नेपाली साहित्य, साहित्यकारको मानमर्दन त गरेको छ नै साथमा पुरस्कार वा सम्मान प्रदान गर्ने संस्थामाथि पनि प्रश्नचिह्न खडा गरिदिएको छ । 

वरिष्ठ कवि तथा गीतकार दिनेश अधिकारी सम्मान परम्परालाई सामाजिक स्वीकृतिका रुपमा लिन्छन् । तर त्यो सम्मान दिने संस्था र सम्मान दुवै असल सोच र राम्रो ढङ्गबाट परिचालित हुनुपर्ने उनको भनाइ छ । 
उनी यो पनि स्वीकार्छन् कि, कहिलेकाहीँ कतिपय सम्मानलाई लिएर विवाद उत्पन्न हुन्छ । कुनैकुनै सम्मान साटफेर (म तिमीलाई सम्मान गर्छु, तिमी मलाई गर)का आधारमा पनि हुँदै आएको छ । जुन गलत परम्परा हो । 

अधिकारी भन्छन्, “यस्ता साटफेरको सम्मानहरूले सम्मानको गरिमालाई घटाएका छन् । यतातिर हामी लेखक–साहित्यकारहरू चनाखो रहनुपर्छ भन्ने मलाई लाग्छ ।” 

यही साटफेर वा लेनदेनबाट हुने सम्मानका कारण कतिपयको दृष्टिकोण सम्मानप्रति नकारात्मक रहँदै आएको छ । कसैलाई सम्मान गर्नु आफंैमा गलत काम होइन, तर सम्मान दिने संस्था र सम्मान लिनेको स्तरका कारण पनि सम्मान विवादमा पर्दैआएको हो । यसरी गरिने सम्मानले सम्मान गर्ने र सम्मान लिने दुवै पक्षलाई सकस हुन्छ । त्यो तिनले भनून् वा नभनून् ।

वरिष्ठ कवि तथा व्यङ्ग्यकार विमल निभा नेपाली साहित्यमा चल्दै आएको सम्मानको ट्रेन्ड नै शङ्कास्पद देख्छन् । उनी भन्छन्, “नेपाली साहित्यमा ‘म तँलाई सम्मान गर्छु, तँ मलाई सम्मान गर’को अवस्था विद्यमान छ । यस्तो अवस्थाले सम्मानको गरिमालाई खस्काएको छ ।”

निभाका अनुसार लेनदेनको सम्मान बढी हाबी भइदिँदा सम्मान पनि लटरपटर सम्मानमा परिणत भइदिएको छ । यही प्रवृत्तिले सबै बिगारेको उनको भनाइ छ । ‘‘कुनैकुनै सम्मानले मात्रै लेखक वा साहित्यकारलाई आफू सम्मानित अनुभूति दिलाउँछ । अन्यथा, नेपालमा गर्व महसुस गर्ने खालको सम्मान कमै रहेको देख्छु,’’ उनले भने, “गर्व महसुुस गर्ने खालको सम्मान वा पुरस्कार पाउने वातावरण नेपालमा भइसकेको छैन । यो सुन्दा खल्लो लाग्न सक्छ । तर यो तीतो सत्य हो ।”

कथाकार तथा प्राज्ञ माया ठकुरी भने कुनै पनि सम्मान दिँदा निष्पक्ष हुनुपर्ने बताउँछिन् । योग्य र क्षमताबान सर्जकले सम्मान पाउनुपर्ने उनको भनाइ छ । उनी भन्छिन्, “लेनदेनका आधारमा सम्मान हुने गरेको मैले पनि सुनेकी हुँ । आजसम्म मैले कैयौंपटक सम्मान थापेँ, तर त्यस्तो कसैबाट भएको मलाई थाहा छैन । त्यसैले यस्ता कुराको कसरी विश्वास गरूँ !”

प्राज्ञ ठकुरीले त्यो अनुभूत नगरे पनि ‘हावा नचली पात हल्लिन्न’ भन्ने चर्चालाई गलत मान्न सकिन्न । त्यसो नहुँदो हो त आज जति पनि सम्मान प्रदान गरिन्छ, सबै उत्तिकै गरिमायुक्त हुनेथिए ।

चर्चित उपन्यासकार नारायण ढकाल भने सम्मानमा लेनदेनको परम्परा संसारभरि नै रहँदै आएको बताउँछन् । उनका अनुसार विश्वप्रशिद्ध नोबेल पुरस्कारमा पनि अप्रत्यक्षरूपमा लेनदेनको खेल खेलिएको नै हुन्छ । त्यसैले ढकाललाई नोबेल पनि लेनदेनकै पुरस्कारजस्तो भान हुन्छ ।  

उनी भन्छन्, “नोबेल पुरस्कारमा पनि एकदमै राजनीति हुने गरेको अनुभव गर्न सकिन्छ । आफ्नो समयका सर्वाधिक ठूला र चर्चित लेखकलाई बाइपास गर्दै ठिक्कैका लेखकले नोबेल पुरस्कार पाएको हामीले देख्दै आएको नै हो । हाम्रो नेपालमा पनि त्यस्तै छ । राष्ट्रियरुपले चर्चित मानिएको पुरस्कारबाट लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा पुरस्कृत हुन्नन् । भूपि शेरचन पुरस्कृत हुन्नन् । यस्ता नाम लिने हो भने धेरै छन् ।”  

ढकालका अनुसार कुनै पनि पुरस्कार नपाएका सलमान रुस्दी जस्ता लेखक पनि छन्, जो नोबेल पुरस्कार पाएका स्रस्टाहरूभन्दा धेरै माथि छन् । एउटा असल लेखक यही कोटीको हुनुपर्ने उनको तर्क छ । ढकालको यो तर्कलाई हेर्ने हो भने, सम्मानभन्दा पनि एउटा लेखकका लागि उसको कृति नै ठूलो कुरा हो । जसले स्रष्टालाई सम्मानले भन्दा बढी अमर बनाउँछ ।

सम्मानका सम्बन्धमा यी चारै स्रष्टा भन्छन् 
“सम्मान सही संस्थाले सही तरिकाबाट गरेको हो भने त्यसलाई हामीले राम्रै मान्नु पर्छ । यद्यपि, सम्मान नपाउनेले पनि राम्रो लेखिरहेका नै छन् । तिनले सम्मानतिर ध्यान दिएको पनि देखिँदैन । नाम नसुनेको कुनै संस्थाले सम्मान गर्दैछ भने संस्थाको गरिमामा ध्यान दिनुपर्छ नै । शङ्का लाग्छ भने त्यो सम्मान वा पुरस्कार लिनुभन्दा नलिनु नै बेस । म भए त लिन्नँ ।”

व्यङ्ग्यकार तथा कवि विमल निभा  

“कसैको सम्मान गरिँदा उसको साहित्यिक योगदानको मूल्याङ्कन गर्नु नै पर्छ । सम्मानले स्रष्टाको आत्मविश्वास बढ्छ । कुनै पनि संस्थाले सम्मान गर्दैछ भने त्यसलाई परित्याग गर्न हुँदैन भन्ने मेरो धारणा छ । जुनसुकै संस्थाले आदरपूर्वक सम्मान गर्छ भने त्यो सम्मानको कदर गर्दै स्रष्टाले ग्रहण गर्नुपर्छ भन्ने मलाई लाग्दछ । सायद म धेरै नै पोजिटिभ पो छु कि !”

कथाकार तथा प्राज्ञ माया ठकुरी  
“सबै मानिसले आफ्नो अनुहार खोज्छ । अनुहार खोजेकै कारण विभिन्न नाम र ठाममा सम्मानहरू स्थापित भएका छन् । तर त्यो सम्मानलाई व्यवस्थित गर्ने र सही पात्रलाई सम्मान गर्न सकियो भनेमात्रै सम्मान आफै पनि सम्मानित हुन्छ । सम्मान लिनेलाई बडो गाह्रो छ । कसैले तपाईंलाई म सम्मान गर्छु भन्दा म तपाईंको रिकग्निसन मान्न बाध्य छैन वा सम्मान लिन्न भन्न कठिन हुन्छ । कतिपय साथीले ‘म कुनै पनि सम्मान र पुरस्कार ग्रहण गर्दिनँ’ भन्दै आउनुभएको छ । उहाँहरुको यो भनाइप्रति म असहमत छु । त्यसो हो भने मेरो प्रश्न, तपार्इं किन लेखेर छाप्नुहुन्छ ? लेखेर सार्वजनिक गरिसकेपछि त्योसँंग गाँसिएर आउने सबै कुरालाई स्वीकार गर्न सक्नुपर्छ एउटा लेखकले ।”

कवि दिनेश अधिकारी  

“कुनै पनि सम्मानको उद्देश्य हुन्छ । उद्देश्य फरकफरक पनि हुन सक्छ । कति संस्थाको आफ्नो निहीतार्थ अभीष्ट पूरा गर्ने उद्देश्य पनि हुन सक्छ । मेरो विचारमा एउटा लेखकले कहिले पनि सम्मान वा पुरस्कारबारे सोच्नुहुँदैन । पुरस्कार भनेको सेकेन्डरी कुरा हो । एउटा लेखकले पुरस्कारलाई केन्द्रमा राख्नु हुँदैन । लेखकले त आफ्नो समय, समाज र लेखनलाई मात्रै ध्यान दिनुपर्छ । जहाँसम्म सम्मान दिने संस्थाको कुरा छ, संस्थाको स्थापनामा शङ्का लाग्छ वा संस्था ठीक छैन भन्ने लाग्छ भने पुरस्कार वा सम्मान लिनु हुँदैन ।

तर हामीकहाँ के समस्या छ भने हामी लेखकहरू आफूलाई प्रतिपक्ष त भनिरहन्छौं, तर सरकारले जघन्य गल्तीहरू गरिरहँदा पनि नैतिकरुपले सरकारमाथि औंलो ठड्याउन सक्दैनौ ! हामीकहाँ विपक्षको कल्चर नै छैन । एकेडेमी खराब बन्छ भन्ने हामीलाई थाहा छ । तर त्यही एकेडेमीको सदस्य हुन हामी चाहिरहेका हुन्छौं । कहीँकतै सरकारी नियुक्तिका लागि मरिहत्ते गरिरहेका हुन्छौं । जबकि एउटा लेखकका लागि त्यो महत्वपूर्ण हुँदैन । लेखकमा प्रतिपक्षी कल्चर हुँदो हो त कतिपय पुरस्कार वहिष्कार गर्न सक्नुपर्ने हो । तर त्यो आँट लेखकले देखाउन सकिरहेका छैनन् !” 

उपन्यासकार नारायण ढकाल  

र अन्त्यमा, मधुपर्क सम्मानकै एउटा प्रसङ्ग यहाँ जोडनु सान्दर्भिक होला । मधुपर्क पुरस्कारबाट पुरस्कृत स्रस्टा सरिता तिवारी र सुरेश किरणले मन्तव्यका क्रममा आफ्ना कविता वा रचना मधुपर्कले कहिल्यै नछापेको गुनासो गरे । तर मधुपर्कले दिएको प्रतिभा पुरस्कार पाउँदा उनीहरू गदगद थिए । प्रतिपक्षी चेतका साथ आफ्ना कविता, आलेख वा विचार प्रस्तुत गर्ने कित्तामा उभ्याइएका यी दुई लेखकले सत्तापक्षीय पत्रिकाको पुरस्कार थापिरहँदा उपस्थित दर्शकदीर्घामा कानेखुसीले बेग्लै कथा भन्दै थियो ! कानेखुसीको सार एउटै थियो– प्रतिरोधी चेतनालाई जोगाइराख्न कत्ति गाह्रो है !