राजनीतिको अराजनीतिकरण भएको छ । यसैले होला, राजनीतिलाई ‘फोहरी खेल’ भन्ने उक्ति चलेको । के राजनीति फोहरी खेल नै हो त ? होइन भने किन यस्तो कथन प्रचलनमा आयो र जनसामान्यको जिब्रोसम्म पुग्यो । ‘फोहोरी’ शब्दले होच्याउने र घोच्याउने कसले बनायो राजनीतिलाई । यसको कारण र कारक को हुन् ? फोहरी खेल अर्थात् असहिष्णु, विकृतिवाहक, पक्षपाती, सर्वजान्ने र अरुको अस्तित्व अस्मितालाई हेप्ने जस्ता दुष्प्रवृत्तिको फोहोरी डङ्गुरमा चुर्लुम्म भएको कारण नै यस्तो उक्तिले राजनीतिक प्रवृत्तिको परिचय गराइएको हुनसक्छ । के राजनीति भनेको साँच्चै ‘फोहरी’ हो त ?

राजनीतिगर्नेहरुले नै राजनीतिलाई बदनाम गराएका हुन् । फोहरी खेलको संज्ञा दिने मौका र वातावरणलाई यिनैले संपोषित पारेका हुन् । यस कुरामा सबैभन्दा दोषी राजनीति गर्नेहरु नै छन् । राजनीति बाहिरका मानिस त सधैँ राजनीतिलाई राजनीतिजस्तै देख्ने कामना गर्छन् । राजनीतिलाई अराजनीति नबनाइयोस् भन्छन् र राजनीतिको विकृतिविरुद्ध सबैभन्दा बढी मुखर यही राजनीति बाहिरको मानिस हुन्छ । जो राजनीतिले पीडित भएको महसुस गर्छ वा त्यसको प्रत्यक्ष भोक्ता, उपभोक्ता हो ।

राजनीतिकर्मीहरु कुरा आदर्श, सिद्धान्त र निष्ठाको गर्ने व्यवहार चाहिँ स्वेच्छाचारी र निरंकुश हुनखोज्ने । नीतिगत र आर्थिक भ्रष्टाचार वा अन्य विकृत राजनीतिलाई राजनीति‘ज्ञ’ले रोक्न सकेनन्, निवारण गरेनन् वा गर्न चाहेनन् ? बरु त्यस्ता दुष्प्रवृत्तिलाई क्रमशः भित्र्याउँदै वा स्वार्थ लिप्साले आँखा चिम्लदै गरे । परिणाम नीतिहरुको मूलनीति नै फोहरको मुहान साबित भयो । 

राजनीति यस्तो भएको कुनै एक दिन र छिनको घटनाले मात्र होइन । कुनै एक राजनीतिकर्मीको कृत्यले मात्र पनि यस्तो भएको वा भनिएको होइन । वर्षौं वर्षको कथा छ, हजारौं राजनीतिकर्मीको कृत्य, कुकृत्य मिसिएर राजनीति फोहरी बनेको हो । फोहरीमात्र होइन होला, ‘कालो बादलमा चाँदीको घेरा’ भनेजस्तै दुनियाँको कतै किनारा सेतो पनि होला । तर, फोहर कति धेरै भयो भने सफा, सेतो र स्निग्ध राजनीति दृष्टिगोचर नै हुन नसक्ने भयो । यसो हुनुमा दार्शनिक (राजनीतिक) कारण पनि छ ।

राजनीतिलाई सबैभन्दा बढी विकृत कुनै पनि प्रकारका  तानाशाही सत्ता र सरकारले पारेका हुन् । धार्मिक होस् कि वंशीय वा जातीय र वर्गीय अधिनायकवादी सरकारहरुले राजनीतिलाई अराजनीतिक बनाएका छन् । यसको बाच्छिटा प्रजातान्त्रिक भनिएका मुलुक, प्रणाली र सरकारहरुमा पनि परेको छ । उदाहरण यतिबेलाको हाम्रै मुलुक नेपाल पर्याप्त छ । बहुदलीय प्रणाली रहेको मुलुकमा दलहरुले पनि विकृतिवहन गरेका छन् । 
किन अधिनायकवादी सत्ता विकृतिको मुहान भयोे त ? सबैभन्दा बढी यस्तो सत्तामा स्वतन्त्रता अभाव वा नियन्त्रित हुन्छ, गरिन्छ । नागरिकको आवाज स्वतन्त्र भएन भने सरकारी स्वेच्छाचारिताविरुद्ध बोल्न सम्भव हुँदैन र विकृति देखेर पनि मौन बस्न वाध्य बनाइएको समाजमा सरकारी विकृति पनि सजिलै भित्रिन्छ र मनपरीतन्त्र समेत हुर्किन्छ । 
सार्वजनिक तहमै सरकारी विकृति वा दलीय स्वेच्छाचारिताविरुद्ध संगठित र वैचारिक विरोध गर्न दलीय  वा संगठनात्मक स्वतन्त्रता जरुरी हुन्छ । त्यस्तै स्वतन्त्र पत्रकारिताले कुनै पनि निकायको अनियमिताविरुद्ध आलोचना र आलोचनात्मक सुझाव दिएर विकृतिविरुद्ध जनमत निर्माण गर्छ । जनमत विरोधमा प्रकट हुनसक्दा सरकार, सत्ता र दलहरु वा राज्यका कुनै पनि निकाय  अनियमित हुन हच्किन्छन् । नसुध्रिए बहुदलीय प्रणालीमा विकल्प खोज्न जनता स्वतन्त्र रहन्छन् । स्वतन्त्रतामा नै नागरिक समाजको स्वच्छताको आग्रह सबल हुन्छ र त्यसको सुनुवाइ गर्नसमेत कर लाग्छ । 

राज्यको कार्यकारी, व्यवस्थापिका र न्यायालयलगायत सबै निकायको विकृतिविरुद्ध प्रेसले निर्धक्क वा स्वतन्त्र मत दिनसक्दा निर्माण हुने जनमतले अन्ततः विकृतिलाई निरुत्साहित नै गर्ने हो । यसकारण सभ्य समाजमा प्रेस स्वतन्त्रताको वकालत गरिन्छ । जहाँ प्रेस स्वतन्त्र छैन, त्यहाँ नागरिक आवाज पनि स्वतन्त्र छैन भन्ने बुझिन्छ । नागरिक आवाज स्वतन्त्र नहुँदा सत्य थुनिन्छ र सरकारी असत्यको थुतुनो मात्रै बक्बक गर्छ । सत्यले मुख खोल्न स्वतन्त्रता अपरिहार्य छ, यो प्रजातान्त्रिक व्यवस्थामा मात्र सम्भव हुन्छ । 

अधिनायकवादी सत्ताको ‘कथित’ प्रेसले नागरिक आवाज र अपेक्षाको प्रतिनिधित्व गर्न पाउँदैन । त्यस्तो प्रेसले सरकारी विकृतिलाई ढाकछोप गर्छ र सरकारी बखानको स्तुतिगान गर्न वाध्य हुन्छ । त्यो सत्तामा प्रेस स्वतन्त्रता प्रतिबन्धित वा बाधित रहन्छ । तिनको काम बज्नु, लेखिनु तर सरकारी प्रशस्तिमै सीमित हुन्छ । अहिलेको कम्युनिस्ट सरकारले प्रेसविरोधी कानुनहरु निर्माणको प्रयत्न गर्नुमा यस्तै मनसाय लुकेको देखिँदैछ । 

जसरी अधिनायकवादी सत्तामा प्रेस स्वतन्त्रता बाधित हुन्छ त्यसरी नै त्यहाँ दलहरु पनि प्रतिबन्धित नै हुन्छन् । एक दलीय वा कुनै प्रकारको तानाशाहीमा दल वा नागरिक समाजको जायज मागका लागि पनि संगठित कार्यक्रम र विरोध सम्भव हँुदैन । सबै सरकारी एकाधिकारले नियन्त्रित हुन्छन् । एकाधिकार अन्ततः विकृतिको कारक र कारण दुवै हो । यसै कारणले कुनै पनि प्रकारको तानाशाही वा अधिकायवादी सत्ता र सरकार मनपरी गर्ने विकृतिको मुहान भएको हो ।

अब फेरि, राजनीति फोहरी खेल नै हो त भन्ने प्रश्नतिर जाऊँ । राजनीति फोहरी खेल होइन । हुनुपर्ने स्वच्छ, प्रतिस्पर्धी र सहज हो । तर, भएन त्यस्तो र आरोप लगाइयो यस्तो । त्याग, समाज सुधार र बृहत् योगदानका लागि स्वस्थ प्रतिस्पर्धा राजनीतिको प्रमुख गुण वा धर्म हो । यसका लागि स्वतन्त्रता, राज्यका निकायहरुबीच शक्ति सन्तुलन र नैतिक आधार चाहिन्छ । राजनीतिमा यस्तो विशेषता सम्भव प्रजातन्त्रमा मात्र हुन्छ । तानाशाही एकाधिकारवादी मुलुकमा त्यो सम्भव हुँदैन । किन ? त्यहाँ सरकारको विरोध गर्ने स्वतन्त्रता हुदैन । कारण माथि नै भनिसकिएको छ ।  

राजनीतिज्ञ, समाजवादी चिन्तक सीके प्रसाई आफ्नो विश्लेषणात्मक कृति ‘मन जे मान्यो सत्य’ मा राजनीतिलाई सत्य, निष्ठा, त्याग र सेवाको उत्कृष्ट प्रतिस्पर्धी कर्म हो भन्नुहुन्छ । राजनीतिमा नैतिकताको प्रबल ठाउँ देख्नुहुन्छ उहाँ । त्यतिबेला प्रकाशित हुने राष्ट्रपुकार साप्ताहिकमा उहाँ ‘घर भित्र ः घर बाहिर’ नामको स्तम्भ नियमित लेख्नुहुन्थ्यो । राजनीतिलाई हेर्ने उहाँको  दृष्टि र प्रजातान्त्रिक समाजवादको व्याख्या, विश्लेषण त्यस स्तम्भमा पढ्न पाइन्थ्यो । 

राजनीति सीके प्रसाईले सोचेजस्तो, देखेजस्तो भएन, गरिएन । बरु, विकृत भयो, गरियो । राजनीति तपस्या रहेन, सत्यको संघर्ष पनि बनाइएन । बरु बनाइयो उपभोग्य उपयोगी व्यवसाय । यस्तै कारण हुन् राजनीतिलाई फोहरी खेल बनाउने । कारक राजनीतिकर्मी, दल र सरकारहरु नै हुन्, सत्ताको प्रकृति र प्रवृत्ति पनि हुन् । 

नेपाली राजनीतिकर्मीहरु जति उक्लिँदै जान्छन्, त्यति तिनमा अहंकार र दम्भसमेत चढ्दै जान्छ । अधिकांशमा त्यो छ । केही दिन अघिसम्म दाइ भनेका व्यक्तिलाई राजनीतिक अवसरसँगै साथी भन्न थाल्छ र समान सम्बोधन गर्न थाल्छ । यतिसम्म त ठीकै हो तर अझ बढी सिँढी चढेपछि त्यो ‘दाइसाथी’लाई चिनेको नचिन्यै गर्न थाल्छ ऊ । त्यो साथीको सुनुवाइ गर्नुमा ऊ आफू तल परेको ठान्न सुरु गर्छ । 

महाराजगंज, नारायण गोपालचोक नजिक घर र कुनै दिन पसल भएका राजनीतिकर्मी श्रीविनोद भट्टराई भन्नुहुन्छ – ‘गिरिजा बाबु प्रधानमन्त्री हुँदा वा नहुँदा आफ्नो निवास महाराजगंज आउँदा मेरो घरतिर हेर्नुहुन्थ्यो र हात उठाएर अभिभावादन र जय नेपाल इसारा गर्नुहुन्थ्यो । तर, आफ्नै साथी वा जुनियर साथी जब मन्त्री भयो, यो घर नजिक आइपुग्दा विपरीत मुन्टो फर्काउँछ वा पत्रिका र केही पढे जस्तो स्वाँग पार्छ ।’

केही वर्षअघि उहाँको व्यक्त अनुभव  राजनीतिककर्मी देख्दा यतिबेला झन् झल्झली हुन्छ । भट्टराईको त्यो अनुभव नेपाली राजनीतिको एक हिस्सा बुझाउन पर्याप्त छ । अहिलेका राजनीतिक कर्मीको मुन्टो प्रायः ‘विपरीत’ फर्किएको छ । अभिवादन सहर्ष स्वीकार्न पनि गारो मान्ने राजनीतिक वर्ग फैलिँदो छ । हार्दिकता विहीन, आत्मीयता हीन, दम्भी र अहंकारी वर्ग । 

राजनीतिक कुर्चीमा बसेपछि उसले आफूलाई सर्वजान्ने मान्छ, अरुलाई अबुझ ठान्छ । यही प्रवृत्ति नेपाली राजनीतिमा छरपस्ट छ । यस्तै प्रवृत्तिले विकृत र राजनीतिलाई अराजनीतिक बनाउने चरित्रको रुप धारण गर्दै, राजनीतिलाई ‘फोहरी खेल’को संज्ञा लायक बनाइदिएको छ । यो सुध्रिन्छ कहिले, कसरी ?