काठमाडौं । छिमेकी भारतमा गएको आइतबार सत्रौं लोकसभा निर्वाचन सकिएको छ । नतिजा बिहीबार सार्वजनिक हुँदैछ । निर्वाचन सकिएलगत्तै भएका ‘एक्जिट पोल’को नतिजाले त्यहाँ अहिले हल्लीखल्ली मच्चिएको छ । विभिन्न पक्षबाट गरिएका एक्जिट पोलमा प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी समर्थित गठबन्धनले चुनाव जित्ने कुरा सार्वजनिक गरियो । तर, के होला भनेर अहिले चर्चा भइरहेको छ । पोलपछि अहिले भारतमा विभाजित धारणा आइरहेका छन् । अझै दुई दिन यो क्रम जारी रहने अवस्था छ । सत्तापक्ष खुसी देखिएको छ भने विपक्षीले एक्जिट पोल भन्दा पनि एक्ज्याक्ट पोल (वास्तविक नतिजा) का लागि २३ तारेखसम्म पर्खन आग्रह गरेका छन् । सात चरणको निर्वाचनपछिको मतपरिणाम मे २३ मा एकैपटक आउने छ ।

धेरै देशमा मत सर्वेक्षण मिल्दैन !

पछिल्ला दिनमा विश्वमै यस खालका सर्वेक्षणको परिणाम त्यति विश्वस्त पाइएका छैनन् । 

नेपालमा पनि विभिन्न समयमा भएका चुनावको मत सर्वेक्षण नगरिए पनि राजनीतिक विश्लेषक र मिडियाले गरेका अनुमानभन्दा फरक नतिजा आएको देखिन्छ । 

अमेरिकामा पनि सन् २०१६मा भएको निर्वाचनको परिणाम आउने बेलामा पत्रपत्रिकामा ‘म्याडम प्रेसिडेन्ट’ समेत भनेर समाचार प्रकाशित भएका थिए । त्यसभन्दा अघि हिलारी क्लिन्टनले जित्ने विषयलाई लिएर ९९ प्रतिशतसम्मका अनुमान सार्वजनिक भएका थिए । त्यसैले क्लिन्टनले चुनाव जित्छिन् भनेर यसो भनिएको थियो । तर, परिणाम उल्टो आयो । हिलारी क्लिन्टनले होइन डोनाल्ड ट्रम्पले चुनाव जिते । सन् २०१६ मै भएको युरोपेली संघ (इयु)बाट बेलायत बाहिरिने ब्रेक्जिटको पक्षमा जनता छन् कि विपक्षमा भन्ने बारेमा गरिएको पोलमा पनि जनता नबाहिरीने पक्षमा देखिएको मत सर्वेक्षण सार्वजनिक गरिएको थियो । 

तर,  जनमत अलग हुने पक्षमा आयो । गत शनिबार मात्रै अष्ट्रेलियामा भएको निर्वाचनमा पनि यस्तो पोल फेल खायो । त्यहाँको विपक्षी दल सत्तामा आउन सक्ने अनुमान गरिएपनि त्यसो भएन  । अहिले भारतको हकमा पनि के होला भन्ने चासो भइरहेको छ । एक्जिट पोलमा प्रधानमन्त्री मोदी पक्षले जित्ने देखिएपनि सर्वसाधारण त्यसलाई विश्वास गर्ने कि नगर्ने भनेर अन्योलमा छन् । अमेरिकामा पोललाई विश्वास गर्दै ‘म्याडम प्रेसिडेन्ट’ भनेर घोषणा गर्दै पत्रपत्रिकामा कभर स्टोरी बनाइएको थियो । अहिले भारतमा पोल पछि मोदीलाई ‘मिस्टर प्राइममिनिस्टर’ भन्न थालिएको छ । तर अमेरिका वा अष्ट्रेलियामा जस्तै त भारतमा पनि हुँदैन भनेर प्रश्न पनि उठिरहेका छन् । 

अष्ट्रेलियामा गएको शनिबार भएको निर्वाचनमा विपक्षी  लेबर पार्टीले विजय हासिल गर्ने पोलको परिणाममा देखिएको थियो । तर, नतिजा सत्तारुढ लिबरल पार्टीको पक्षमा आयो । ओपिनियन पोल फेल खायो । अष्ट्रेलियाका न्यूज अर्गनाइजेसन न्यूजपोल, युगभ ग्यालेक्सी, रिच टेललगायतकाले पोल गरेका थिए । दुई पार्टीमा लेबरको अवस्था ५१ र सत्तारुढ लिबरल पार्टीको ४९ प्रतिशत देखाइएकोे थियो । तर, सबै फेल खाए । विपक्षी लेबर पार्टीका नेता बिल सर्टेनले पराजय स्वीकार गरेर राजीनामा घोषणा गरेका छन् । अष्ट्रेलियामा अनिवार्य मतदानको व्यवस्था रहेको छ । मतदानमा नजानेलाई कारवाही गर्ने कानुनी प्रावधान नै छ । 

भारतका पोल

भारतमा गएको आइतबार सम्पन्न लोकसभा निर्वाचन सकिएको दिननै अनेकथरीका एक्जिट पोल देखिए । ती सबैको निचोड भने मोदी जित्दैछन् भन्ने नै थियो । प्रधानमन्त्री मोदीको राष्ट्रिय प्रजातान्त्रिक गठबन्धनले सबैभन्दा बढी ३०० सिट जित्ने आँकडा सार्वजनिक गरिएका छन् । भारतमा सरकार बनाउनका लागि २७३ सिट आवश्यक पर्छ । न्यूज १८ आईपीएसओएस, इण्डिया टुडे, टाइम्स नाउ सीएनएक्स, न्यूज एक्स, रिपब्लिक भारत जनकी बात, पिब्लिक सी भोटर, एबीपी सीएसडीएस, टुडेज चाणक्यलगायतले पोलको नतिजा सार्वजनिक गरेका हुन् । अन्तिम चरणको निर्वाचन सकिएको आधा घण्टापछि मात्रै त्यस त्यस खालको पोल सार्वजनिक गर्न सकिने भारतमा कानुनी व्यवस्था  छ ।

भारतको पहिलाको नजिर

प्रायः यस्ता एक्जिट पोल असत्य साबित भएर विश्वभरी नै आलोचना भइरहेका छन् । त्यसो हुनुमा स्याम्पल संकलन नै त्यति भरपर्दो नभएकाले हो भन्न थालिएको छ । भारतमै २००४ र २००९को एक्जिट पोल नराम्रोसँग फेल खाएका थिए । २००४को एक्जिट पोलमा अटल बिहारी बाजपेयी नेतृत्वको भाजपा गठबन्धनले व्यापक विजय हासिल गर्ने दाबी गरिएको थियो । तर, ती पोलहरुलाई हार खुवाउँदै कांग्रेसले त्यतिबेला सरकार बनाउने अवस्था आयो । सन् २००९मा पनि हङ्ग पार्लियामेन्ट हुने जनाइएको थियो । त्यो बेलापनि यो गलत भयो किनकि कांग्रेसले नै त्यो समयमा २०० भन्दा बढी सिट म्यानेज गरेको थियो । उसको गठबन्धनलाई बहुमत आयो । २०१४मा सायद मतदाताको मूड नापेर होला भाजपा नेतृत्वको एनडीएले नै चुनाव जित्ने प्रक्षेपण गरिएको थियो । तर, भाजपा एक्लैले सामान्य बहुमत ल्याउन सफल भयो । एनडीएले एक्लै ३०० भन्दा बढी मत ल्यायो । 

मत गन्नुभन्दा अघि सन् २०१४ मा कसरी गरिएको थियो एक्जिट पोल भन्ने विषयमा जाऔं । २०१४ को एक्जिट पोलमा नरेन्द्र मोदी नेतृत्वको एनडीएले जित्ने आकलन गरिएको थियो । उनी नेतृत्वको गठबन्धन नै सबैभन्दा ठूलो बन्ने त्यतिबेला चर्चा भएको थियो । तर, उनीहरु पूर्वानुमानको स्केल तय गर्न भने असफल भएका थिए ।

उनीहरुले भाजपालाई कम आक्ने काम मात्रै गरेनन् कंग्रेस नेतृत्वको गठबन्धनले ल्याउने सिटलाई पनि ओभर इस्टिमेट गरेका थिए । सन् २०१४का मुख्य ६ वटा पोलमध्ये न्यूज २४ चाणक्यले गरेको पोल धेरै मिल्दो देखिएको थियो । सो कम्पनीले ३४० सिट एनडीएको आउने जनाएको थियो । तर एनडीए गठबन्धनले ३३६ सिट जितेको थियो ।  इण्डिया टीभीका भोटरले एनडीएको पक्षमा सामान्य बहुमत अर्थात् २८९ सिट आउने आंकलन गरेका थिए । सो चुनावमा कांग्रेसले ४४ सिट जितेको थियो । भारतमा जम्मा ५४३ निर्वाचन क्षेत्र छन् ।

पहिलो कहिले ?

पहिलो निर्वाचन पोल सन् १८२४ मा अमेरिकामा भएको विभिन्न रेकर्डहरुमा पाइन्छ । त्यो बेलामा स्ट्र पोल पनि भनिन्थ्यो । सो पोल हरिसबर्ग पेन्सिलभानियनले अमेरिकी राष्ट्रपतिको चुनावमा गरेको पाइन्छ । तर, त्यसखालको पोल कुनै शहरमा केन्द्रित रहेका थिए । त्यसपछि थुप्रै पोल यसबीचमा थुप्रै स्थानमा भएका छन् । कतिपय मिलेका छन् भने कतिपय लज्जाजनक रुपमा नमिलेका पनि छन् । लज्जाजनक रुपमा नमिलेको पोलको उदाहरण दिनुपर्‍यो भने सन् २०१६को राष्ट्रपति निर्वाचनको परिणामलाई पनि दिन सकिन्छ ।

२००४ र २०१९ उस्तै

धेरै भारतीयले अहिलेको चुनाव सन् २००४को चुनावसँग मिल्दोजुल्दो भएको पनि बताइरहेका छन् । त्यतिबेला जब राष्ट्रिय जनतान्त्रिक गठबन्धन (एनडीए) सरकारको चमकधमकले भरिएको ‘इण्डिया साइनिङ’ अभियान र बहुप्रचारित ‘फिल गुड फ्याक्टर’ धराशायी भएको थियो । तत्कालीन प्रधानमन्त्री अटल विहारी बाजपेयीको प्रभावशाली नेतृत्वको रङ उडेको थियो । त्यही भएर केन्द्रमा कंग्रेसले सरकार बनाउन सफलता पाएको थियो । 

त्यतिबेला मुख्य मिडियामा विश्लेषकहरुले त्यस्तो परिणाम आउँछ भनेर अनुमान गरेका थिएनन् । किनकि कंग्रेस एक जना महिलाको नेतृत्वमा चुनाव लडिरहेको थियो जो राम्रोसँग हिन्दी पनि बोल्न सक्दिनथिन् । तर, कंग्रेस नेतृत्वको गठबन्धनले नै चुनाव जित्यो । अहिले पनि धेरैजसो विश्लेषकले मोदीले चुनाव जित्ने बताएका छन् ।

यद्यपि सन् २००४ र २०१९ को अवस्थामा केही समानता पनि रहेको विश्लेषकहरुलाई उद्धृत गर्दै बीबीसीले जनाएको छ । सन् १९९९मा तेह्राैं लोकसभाको निर्वाचन सेप्टेम्बर–अक्टोबर महिनामा भएको थियो । चौधौं लोकसभाको २००४ को निर्वाचन ५ महिना पहिला नै गर्न बाजपेयीलाई उनका रणनीतिकारहरुले सल्लाह दिएका थिए । वाजपेयीलाई साइनिङ इण्डियाको नाराले विपक्षीको सत्ता विरोधी लहरलाई पाखा लगाउने आशा थियो । यो सोचको आधार भनेको एनडीए शासनको समयमा आर्थिक बृद्धि लगातार भइरहेको तथ्यांक सार्वजनिक गरिएका थिए । भारतमा विदेशी मुद्राको भण्डारण राम्रो हालतमा थियो । त्यतिबेला १०० अर्ब डलर भन्दा बढी भण्डारण थियो ।  त्यो भनेको त्यतिबेला विश्वमै सातौं बढी विदेशी मुद्राको भण्डारण थियो । अनि भारतका लागि नयाँ रेकर्डपनि थियो । 

सेवा क्षेत्रमा पनि ठूलो संख्यामा रोजगारी पैदा गरिएको थियो । यही सकारात्मक अवस्थाका कारण नै रणनीतिकारले वाजपेयीलाई पहिला नै चुनाव गराउन सुझाव दिएका थिए । यसैले २० अप्रिल देखि १० मे २००४ सम्म चार चरणमा लोकसभाको निर्वाचन भएको थियो । सन् १९९० को दशकमा भएको सबै लोकसभा चुनावको तुलनामा २१ औं शताब्दीको पहिलो आम चुनाव थियो त्यो । त्यसमा वाजपेयी र सोनिया गान्धीको व्यक्तित्वमा टकरावको अवस्था थियो । जस्तो यसपालि प्रधानमन्त्री मोदी र कंग्रेस अध्यक्ष राहुल गान्धीमा देखिएको छ । वाजपेयी नेतृत्वमा एनडीएले आफ्नो काम सर्वसाधारणसमक्ष प्रस्तुत गरेको थियो त्यसबाहेक सोनिया गान्धी विदेशी मूलकी भन्ने विषयलाई बढी चुनावी मुद्दा बनाएको थियो । 

अहिलेपनि प्रधानमन्त्री मोदी लगायतका उनको गठबन्धनका नेताहरुले गान्धी–नेहरु परिवारलाई निशाना बनाएको देखियो । यहाँसम्मकी चुनावको बीचमा भाजपाका सांसद सुब्रमण्यम स्वामीले  राहुल गान्धीको नागरिकताको विषय दोस्रो पटक उचाले । त्यसलाई सर्वोच्च अदालतले धेरै अघि नै टुंगो लगाइसकेको थियो । २००४ मा कंग्रेस र अन्य विपक्षी दलले जनता खुसी नभएको, किसानले आत्महत्या गरेको, महंगी बढेको, सन् २००२ मा गुजरातमा नरसंहार भएकोजस्ता मुद्दा सत्ता गठबन्धनविरुद्ध लगाएका थिए । यसपालि विपक्षीले नोटबन्दी र जीएसटीको असफलता, बेरोजगारी, किसानको नाजुक हालत, रफाल विमान खरिद प्रकरण, सामाजिक तनाव, संवैधानिक संस्थाको अवमूल्यन जस्ता मुद्दा बनाएको छ । अहिलेकै जस्तो विपक्षीको हालत उतिबेला पनि खराब देखाइएको थियो । २००४ मा सत्तारुढ गठबन्धन आफ्नो सम्भावनाका बावजुद् पराजित भएको थियो । वाजपेयीको करिस्म्याटिक नेतृत्वले पनि त्यतिबेला काम गर्न सकेन । १३ मे २००४ मा आएको नतिजामा भाजपा नेतृत्वको एनडीएको पराजय भयो तर कुनैपनि दलको बहुमत आएन । कंग्रेस सबैभन्दा ठूलो पार्टी हुन सक्यो । त्यतिबेला कंग्रेसलाई १४१ र भाजपालाई १३८ सिट आएको थियो ।

कंग्रेसले विभिन्न सहयोगी दलसँग मिलेर संयुक्त प्रगतिशील गठबन्धन (युपीए) बनाएको थियो । जसलाई वामपन्थीसहितको समर्थन थियो । त्यसैबेला कंग्रेसका डा. मनमोहन सिंह भारतको १४ औं प्रधानमन्त्री भएका थिए । अहिले मोदी पनि वाजपेयी जस्तै नेता मानिन्छन् जो राजधर्म निभाउने कुरा गर्छन् । तर वाजपेयी सरकार ढल्दापनि आशाहीन अवस्थामा देखिएका थिएनन् । 

तर, पहिला अहिलेको जस्तो सामाजिक सञ्जालको प्रयोग, अपार आर्थिक संशाधन, चुस्त कर्पोरेट स्टाइल, बुथहरुको माइक्रो म्यानेजमेन्ट देखिएको थिएन । यद्यपि मर्यादामा रहने हिसाबले भने पहिला र अहिलेको तुलना गर्न नसकिने बताइने गरेको छ । जस्तो अन्तिम चरणको चुनावको अघिल्लो दिन मोदी गुफामा गएको जस्तो वाजपेयीले गर्ने थिएनन् । यस्तो मामिलामा वाजपेयी र मोदीको तुलनै हुन नसक्ने बताइने गरेको छ । २००४ र २०१९को चुनावमा केही समानता भएपनि खेलाडी भने निकै फरक छन् । परिणाम के आउँछ त्यसका लागि दुई दिन पर्खिनुपर्नेछ । तर, यी दुई दिनका  बीचमा अनेकथरी अनुमान र हल्ला भने जारी रहने संकेत देखिएको छ । 
(विभिन्न एजेन्सीहरुको सहयोगमा)