मदन भण्डारीसँग मेरो भेट २०३५÷३६ सालमा विराटनगरमा भएको हो । हामी त्यतिबेला फरक फरक पार्टीमा थियौं । म नेकपा मार्क्सवादीमा थिएँ भने उहाँ तत्कालीन नेकपा मालेमा ‘सागर’का नामले चिनिनुहुन्थ्यो । मेरो पृष्ठभूमि कम्युनिस्टको नभएपनि मेरा पिताजी (मातृकाप्रसाद कोइराला) प्रधानमन्त्री भएको बेलामा नै १६ वर्षको उमेरमा म त्रिचन्द्र क्याम्पसमा पक्राउ परेको थिएँ । एक हप्ताजति थुनामा राखेर छोडियो । त्यतिबेला राजा महेन्द्र थिए । महेन्द्रले मेरा पिताजीसँग म पक्राउ परेको कुरा गरेकि गरेनन् पिताजीसँग कुरा हुन पाएन ।

जनमत संग्रहताका हामी अलग अलग पार्टीका भएपनि संयुक्त रुपमै कार्यक्रमहरुमा सहभागी हुने गर्थ्यौं । हामी खुला थियौं । मदनलगायतका तत्कालीन नेकपा मालेका नेताहरु अर्धभूमिगत हुनुहुन्थ्यो । मदन त्यतिबेला मालेको पूर्वकोशीको इन्चार्ज हुनुहुन्थ्यो । 

विद्या भण्डारी (मदन पत्नी तथा अहिले राष्ट्रपति) पनि महेन्द्र मोरङ क्याम्पसमा पढ्नु हुन्थ्यो ।  कहिले धरानमा गएर हामी आमसभामा सहभागी हुन्थ्यौं । कहिले सुरुंगामा कार्यक्रम हुन्थ्यो । कहिले आदर्श माविमा गर्‍यौं । दमकमा गएर पनि गर्‍यौं । त्यतिबेला  अनेरास्ववियुको नामबाट कार्यक्रम गरिन्थ्यो  र वक्ता भने हामीहरु थियौं । 

२०४६ सालको जनआन्दोलन अघि संयुक्त वाममोर्चा बनेको थियो । आन्दोलनको सफलतापछि निर्वाचन आयोगले दल दर्ताको लागि आह्वान गर्‍यो । त्यही बेलादेखि नेकपा मार्क्सवादी र नेकपा मालेबीच एकताका लागि कुरा चल्न थालेको हो । 

विभिन्न आमसभामा मार्क्सवादीका तर्फबाट मनमोहन अधिकारी र मालेका तर्फबाट मदन भण्डारी सहभागी हुने गर्नुहुन्थ्यो ।  त्यही सेरोफेरोमा नेकपा मार्क्सवादीको अधिवेशन पोखरामा तय भएको थियो । त्यसमा भाग लिन भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीका महासचिव हरिकिसन सिंह सुरजीतपनि आउनुभएको थियो  । 

त्यहाँ हामीले मालेबाट मदन भण्डारी, माधवकुमार नेपाल र जीवराज आश्रित लगायतका नेताहरुलाई पनि बोलाएका थियौं । त्यो बेलामा नै पनि पार्टी एकताको बारेमा चर्चा भयो ।  माधव नेपालले सोही कार्यक्रमबाट निस्कने बेलामा मदन भण्डारीलाई पार्टी एकताको कुरा टुंग्याएर मात्रै यताउता लाग्न मदनलाई आग्रह गर्नुभएको थियो । 

पछि मैले मालेका नेता तथा त्यतिबेला दृष्टि साप्ताहिकका सम्पादक रघुजी पन्तलाई हाम्रो पार्टीमा नेताहरु हुनुहुन्छ तपाईंहरुको राम्रो संगठन छ त्यसैले एकता गर्दा राम्रो हुन्छ भनेको थिएँ ।  उहाँले दृष्टिमा त्यसबारेमा समाचारपनि छाप्नुभयो । त्यसबेलादेखि नै एकताको चर्चा अझ बढेको थियो । 

मालेका केही मान्छे भने एकता गर्ने पक्षमा हुनुहुन्न्थ्यो । २०४८ सालको चुनावमा आफ्नो भागको टिकट जाने हो कि भन्ने उहाँहरुलाई डर थियो तर भन्न पनि सकिरहनु भएको थिएन । 

निर्णायक क्षमता

पोखराबाट काठमाडौं आएपछि हामी सिद्धिलाल सिंहको शंखमुलस्थित घरको भुईंतलामा बैठक बसेका थियौ । त्यहाँ मदन भण्डारी, जीवराज आश्रित, माधवकुमार नेपाल, मनमोहन अधिकारी, सहाना प्रधान, हामी लगायतका थियौं ।  एकीकृत पार्टीमा कुन पार्टीबाट कति केन्द्रीय सदस्य राख्ने भन्ने विषयलाई लिएर विवाद भयो । मालेले केन्द्रीय समितिमा पहिला नै आफ्नो तर्फबाट १४ जना र मार्क्सवादीको तर्फबाट ८ जना केन्द्रीय सदस्य राख्ने निर्णय गरिसकेको रहेछ । 

सहाना प्रधानले त्यो प्रस्ताव मान्नु भएन । आफूहरुलाई पनि बराबरी चाहिन्छ भन्ने तर्क उहाँहरुको थियो । त्यसले गर्दा झण्डै एकता नै भाँडिएला जस्तो भयो । जीवराज त उठेर हिंड्न लाग्नुभएको थियो । तर, मदन भण्डारी र माधवकुमार नेपाल बसिरहनुभएको थियो । अन्तिममा मदन भण्डारीले केन्द्रीय सदस्य बराबर गर्न हामी राजी हुन्छौं भन्नुभयो । त्यसपछि बल्ल एकता होला जस्तो भयो । 

उहाँमा त्यसप्रकारको निर्णायक कदम चाल्ने क्षमता थियो । उहाँले केन्द्रीय समितिबाट त्यसको पछि म्यान्डेट पनि लिनुभयो । उहाँको राम्रो क्षमता भएकोले त्यो लिन सक्नुभएको हो । नत्र झण्डै एकता टुटेको थियो ।

एमारले प्रसंग

केन्द्रीय सदस्यमा कुरा मिल्यो तर साहनाले फेरि नामको विवाद निकाल्नुभयो । नेकपा मार्क्सवादी र नेकपा माले एकीकृत भएपछिको नाम ‘एमारले’ राख्नुपर्छ भन्ने उहाँको तर्क थियो ।  त्यो नाम त्यति राम्रो सुनिएको थिएन । तर, उहाँले जिद्धी गरेपछि मदनले सो कुरा पनि स्वीकार्नुभयो । त्यसैले सुरुमा पार्टीको नाम एमारले भनिएपनि पछि चलनचल्तीमा आउँदा ‘र’ हटेर एमाले मात्रै भएको हो । यसरी मार्क्सवादी र मालेबीच २०४७ चैतमा एकता भएको हो । 

जनताको बहुदलीय जनवाद

तत्कालीन नेकपा एमालेको २०४९ साल माघ १४ देखि २० सम्म काठमाडौंमा भएको पाँचौ महाधिवेशनले नेपाली क्रान्तिको मौलिक कार्यक्रमका रुपमा जनताको बहुदलीय जनवादको कार्यक्रम पारित गरेको थियो ।  त्यतिबेला सीपी मैनालीको नौलो जनवाद भन्ने फरक विचार थियो भने झलनाथ खनालले बहुदलीय जनवादलाई दक्षप्रजापतिको टाउको भन्नुभएको थियो । 

तर, महाधिवेशनले मदनको प्रस्ताव पारित गर्यो । सोही महाधिवेशनले मनमोहन अधिकारीलाई अध्यक्ष र मदन भण्डारीलाई महासचिव बनाएको थियो । आधिकारिक रुपमा त्यतिबेला पास भएपनि उहाँले २०४६ सालको परिवर्तन पछिको पहिलो आम चुनावका समयमा नै पार्टीका तर्फबाट ल्याइएको पहिलो घोषणापत्रमा बहुलवादको चर्चा गरिएको थियो । 

बहुलवादको आधारमा प्रतिस्पर्धा भनिएको थियो । उहाँले केन्द्रीय प्रचार विभागका तर्फबाट नै ‘बहुदलीय जनवादबारे केही कुरा’ शीर्षकमा त्यसको व्याख्या गरिएको २४ पेजको एउटा पुस्तिका पनि निकाल्नुभएको थियो ।  त्यसको मूल्य २ रुपैयाँ थियो । जबजबारे निस्किएको पहिलो पुस्तिका नै त्यही थियो । त्यसैले उहाँ विश्वमा चलेको कम्युनिस्टको हावा भन्दा फरक ढंगले चल्न शुरु देखि नै लागिपरेको बुझन सकिन्छ । 

बहुदलीय जनवाद भनेको अंग्रेजीमा भन्दा ‘मल्टीपार्टी डेमोक्रेसी’ नै हो । अर्थात् बहुदलीय प्रतिस्पर्धा सहितको जनवाद उहाँको चाहना देखिन्थ्यो । जडसूत्रवादीहरुले त्यसको विरोध गरे । एमाले भित्र र बाहिर पनि विरोध भयो । त्यो पुस्तिका निकाल्ने क्रममा पनि विवाद भएको थियो । तर, पाँचौं महाधिवेशनले त्यही कुरा पास गर्‍यो । उहाँले पाँचौं महाधिवेशनमा खुलेर कुरा गर्ने वातावरण सिर्जना गर्नुभएको थियो । 

पार्टीमा मात्रै होइन जनता समक्ष जाँदा पनि खुलेर जाने भन्नुभएको थियो । उहाँको मृत्यु नहुन्जेल सम्म यो क्रमपनि चल्यो । तर, पछि गोप्य राख्न थालियो । त्यतिबेला म दृष्टि साप्ताहिकको प्रधान सम्पादक पनि  थिएँ । मदनको विचारलाई मन नपराउने झलनाथ खनाल, सीपी मैनालीलगायतका हुनुहुन्थ्यो । सीपीले त अब बोल्न खुला भयो म लेख लेख्छु है पनि भन्नु हुन्थ्यो । उहाँहरु सबैका विचार हामीले छापेका थियौं । तर, त्यो पद्यति अहिले लोप भएर गएको छ । छैठौं महाधिवेशनपछि त्यो क्रम रोकियो । 

हत्या नै हो 

एमालेका तत्कालीन महासचिव भण्डारी र संगठन विभाग प्रमुख जीवराज आश्रितको निधन भएको बेलामा म विराटनगरमा थिएँ ।  म त्यतिबेला दृष्टिको प्रधानसम्पादक नै भएपनि पत्नी बिरामी भएकाले मैले १५ महिनासम्म केही पनि लेख्न पाइन । पत्नीलाई क्यान्सर भएको पत्ता लागेपछि उपचारका लागि म दिल्ली र मुम्बई जानुपर्ने भयो । 

चिकित्सकहरुले उपचार सम्भव नहुने बरु अब धर्म कर्म गर्नू भनेपछि म उतैबाट विराटनगरमा गएर बसेको थिएँ । बिरामी पत्नीलाई छोडेर हिंड्न गाह्रो भएकोले त्यसो गर्नु परेको हो ।  तर, म काठमाडौंमा नभएपनि १५ महिनादेखि प्रधानसम्पादकबाट मलाई हटाइएको थिएन ।  मलाई पार्टी सल्लाहकार समितिको अध्यक्ष राख्न मदनले चाहनु भएपनि म बाहिर भएकोले सो पद खाली नै राख्नु भएको थियो । 

खासमा उहाँले पार्टीमा महासचिव नै प्रमुख व्यक्ति रहने र सल्लाहकार समितिको अध्यक्षमा मनमोहन अधिकारीलाई राख्ने इच्छा देखाउनुभएको थियो । तर, मनमोहन, साहना, सीपीलगायतले मान्नु भएन । त्यसैले सल्लाहकार समितिको अध्यक्षमा उहाँले पछि मलाई राख्न चाहनुभएको हो ।  मेरी पत्नीको स्वास्थ्यको हेरविचार डा. शेखर कोइरालाले विराटनगरमा गरिरहनु भएको थियो । 

सोही क्रममा नोना कोइराला (गिरिजाप्रसाद कोइरालाकी भाउजु) ले एक दिन मलाई बोलाउन पठाउनुभएछ ।  उहाँ कोइराला निवासमा नै बस्नु हुन्थ्यो । नजिकै भएकोले म गएँ । जेठ ३ गते दिउँसोको करिब ४ बजेको थियो । उहाँले मदन भण्डारी र जीवराज आश्रित दुर्घटनामा परेको र ड्राइभर फेला परेको सुनेको जानकारी दिनुभयो । 

त्यतिबेला कि फोनबाट जानकारी हुन सक्थ्यो कि रेडियो सुन्नुपर्ने अवस्था थियो ।  पछि घटना भएको पुष्टि भयो । त्यसपछि बिरामी पत्नीलाई संझाएर शवयात्रामा सहभागी हुन म काठमाडौं आएको थिएँ ।  उहाँ नेपालमा बीपी पछिकै अर्को करिस्म्याटिक नेता हुनुहुन्थ्यो । टनकपुर प्रकरणमा उहाँले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्नुभएको थियो । 

उहाँको त्यही भूमिकाले गर्दा नै सुदुरपश्चिममा नेकपा एमाले स्थापित हुन सकेको थियो ।  यसले गर्दापनि धेरैतिरबाट उहाँलाई नरुचाइएको हुन सक्थ्यो । त्यसैले यो घटना सुनियोजित तरिकाले भएको थियो ।  ड्राइभरलाई पनि केही वर्षपछि मारियो । माओवादीले मारेको भन्ने चर्चा चलेकोमा पछि अस्वीकार गरिएको थियो । 

कसले ड्राइभरलाई मार्‍यो भन्ने कुरापनि अझै खुलेको छैन । उ सँग घटनाबारेमा बुझ्न सकिने अवस्था रहेकोमा प्रमाण नष्ट गर्ने काम भएको छ ।  त्यसैले त्यो सुनियोजित हत्या नै हो । उहाँको शवयात्रामा काठमाडौ आएपछि पुनः पत्नीको रेखदेख गर्न म विराटनगर जानुप¥यो  र पत्नीको मृत्युभएपछि काम सकेर मात्रै म काठमाडौं आउन सकेँ । 

माधव नेपाल महासचिव भएपछि केही महिना पर्खिनुभयो र मलाई नै सल्लाहकार समितिको अध्यक्ष बनाउनुभएको थियो ।
 
पहिला र अहिले 

अहिले बनेको नेकपाभित्र त अब सैद्धान्तिक खालको विवाद केही नै रहेन । हुनत जनताको बहुदलीय जनवादको विषयमा अहिले विवाद जस्तो देखिएको छ ।  पुष्पकमल दाहाल प्रचण्ड र ईश्वर पोखरेलले यो विषयमा सार्वजनिक कार्यक्रममै विवाद गरेको मैले अखबारमा समाचार पढ्न पाएँ । मैले त जनआस्था साप्ताहिकमा पहिल्यै पनि ‘के मदनलाई फेरि मार्ने कमरेड ?’ भन्ने शीर्षकमा लेख नै लेखेको थिएँ । 

किशोर श्रेष्ठले राखिदिनुभएको त्यो शीर्षकले नै सबै कुरा बोलिदिएको छ ।  अहिलेको यो संविधान नै हाइब्रीड (वर्णशंकर) भयो । पार्टीहरुमा लोकतन्त्र छैन । मान्छे किनेर सांसद बनाउने अवस्था रहेको छ । मदनले बहुदलीय प्रतिस्पर्धाको आधारमा जनप्रतिनिधिको कुरा गर्नु हुन्थ्यो । 

अब यहाँ त ल्हारक्याल लामा सांसद भएर आए, राज्य लक्ष्मी गोल्छा सांसद बनेर आइन् । तिनले कहाँ प्रतिस्पर्धा गरे ? यस्तो पनि हुन्छ ?  मुलुकलाई हरिकंगाल बनाउने खालको अवस्था आयो ।  पुरै लोकतान्त्रिक अवस्था पनि छैन, पुरै निरंकुशता पनि होइन । त्यस्तो अवस्था छ । लोकतन्त्र शुद्ध भएन । मदनको चाहना यो थिएन । सांसदहरु भनेका अहिले यन्त्र मानव जस्ता भए । 

संसदमा बहस छलफल भन्दा पनि खाली हात उठाउने आउने । राजाले  देश सुहाउँदो पञ्चायत भन्थे अहिले देश सुहाउँदो प्रतिनिधिसभा भएको छ । जस्तो भारतमा २ जना बाहेक सबै लोकसभाका सांसद निर्वाचित हुन्छन् ।  दुईजना बाहिरका हुन्छन् । निर्वाचित नभएका उनीहरुले भोट हाल्न पनि पाउँदैनन् । 

अहिले  नेकपाको पोलिटव्युरो नै आमसभा गर्न पुग्ने जस्तो भयो । पहिला भूगोलपार्कमा आमसभा गरे जस्तो । पार्टी ठूलो जहाज होइन टाइटानिक जस्तो भयो । कहाँ गएर ठोक्किन्छ जस्तो लाग्न थाल्यो  ।  त्यसैले मदन भण्डारीको जबजको अवधारणा नै अहिले हरायो । यो कुरा नेता ईश्वर पोखरेलले नै उठाइसक्नुभयो । पार्टीमा खुलापन पनि छैन ।  म त अहिले साधारण सदस्य मात्रै छु । बेलाबेलामा लेख लेख्छु, अन्तर्वार्ता दिन्छु । त्यसैमा सीमित छु । नेताहरुलाई भेट्ने पनि गरेको छैन । 

पार्टीमा यति साह्रै भद्धा अवस्था देखियो ।  भारदारी सभाबाट चलेजस्तो भइरहेको छ । पहिला मोहन शमसेरले भारदारी सभा बोलाएर त्रिभुवनलाई हटाएर ज्ञानेन्द्रलाई राजा बनाएको जस्तो अवस्था अहिले पार्टीमा सिर्जना भएको छ ।  सायद मदन हुनुभएको भए यस्तो अवस्था आउने थिए । मदनको अवसानपछि पार्टीमा विकृति विसंगति पनि भित्रिए । पहिला माधव नेपालले पनि आफू महासचिव भएको बेलामा यो कुराको आलोचना गर्नुभएको थियो ।  

विकृति हट्नुपर्ने कुरा गर्नुभएको थियो । पार्टीमा कतिपय अवस्थामा गोप्य मतदान गर्नुपर्ने अवस्था आयो । सरकार जोगाउने नाममा विगतमा सांसदहरुलाई होटलमा राख्नेसम्मका काम भए । विकृति अझै झाँगिदै गएका छन् ।

जीउँदो मार्क्स

मदन भण्डारीको व्यक्तित्व र कलाबाट सर्वसाधारण निकै प्रभावित थिए  । उहाँले २०४८ सालको निर्वाचनमा राजधानीबाटै दुई स्थानमा चुनाव जित्नुभयो ।  उहाँले त्यतिबेलाका लोकप्रिय प्रधानमन्त्री कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई नै चुनावमा हराउनु भएको थियो ।  भटटराईले संविधान सफलतापूर्वक ल्याएकोले त्यतिबेला उहाँ लोकप्रिय नै हुनुहुन्थ्यो । 

उहाँलाई त्यसरी हराउनु भनेको चानचुने कुरा थिएन । त्यतिबेला कार्पेट, गार्मेन्ट लगायतमा काम गर्नेको भोट सबै भण्डारीतिर खनिएको थियो । पार्टीले एक एक हिसाब पहिल्यै राखेको थियो ।  अहिलेको जस्तो जुन जिल्लाको हो त्यही गएर भोट हाल्ने व्यवस्था त्यतिबेला थिएन । त्यसैले उहाँलाई ठूलो सफलता मिलेको हो । चर्चित अमेरिकी पत्रिका न्यूजवीकमा ‘नेपाल जहाँ मार्क्स जीवित छन्’ भन्ने शीर्षकमा सामग्री नै प्रकाशित भएको  थियो ।

कृष्णप्रसाद भटराईमाथि पार्टी भित्रैबाट अन्तर्घात भयो भनेर पनि त्यतिबेला चर्चा भएको थियो । तर, त्यस्तो होइन जस्तो लाग्छ  । हुनत उहाँले हार्दा गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई फाइदा हुने भएकोले त्यतिबेला प्रदीप नेपाल लगायतका नेताहरुले गिरिजाप्रसादलाई भेटेको पनि मैले सुनेको थिएँ । तर, के कुरा भयो मलाई जानकारी छैन । 

दृष्टिमा खाजा

त्यतिबेला नेकपा एमालेको कार्यालय र दृष्टि साप्ताहिक दुवैको कार्यालय बागबजारमा थिए ।  उहाँ बेलाबेलामा सैद्धान्तिक विषयमा लेख लेख्नु हुन्थ्यो र  हामी सँगै खाजापनि खान्थ्यौं ।  मम, मासुचिउरा जस्ता खाजा त्यतिबेला खाइन्थ्यो । उहाँको व्यक्तित्व अर्कै थियो । उहाँकै जसरी  पार्टी र देशलाई अघि बढाउनका लागि अहिलेको पुस्ताले निकै नै मेहनेत गर्नुपर्ने अवस्था  छ । 

(वरिष्ठ पत्रकार तथा पूर्वराजदूत कोइरालासँग लेखनाथ अधिकारीको कुराकानीमा आधारित)