— दुर्गाप्रसाद श्रेष्ठ

३० मे १९९३ । हामीले हरिद्वार छोडेको पनि पाँच दिन भइसकेको थियो । गंगोत्रीमा स्थान–ध्यान, श्राद्ध तर्पण गरिसके उप्रान्त गंगा माताको मन्दिरमा गएर दर्शन गर्‍यौं । त्यसपछि केही फलाहार लियौं अनि बसतिर लाग्यौं । बिहानको ८ बजिसकेको थियो । त्यसैबेला पण्डितजीले भने, “यहाँको जल पनि लिनुस्, रामेश्वरजीको दर्शन गर्दा चढाउनु पर्छ ।”

अगाडि रहेका केही पसलमा तामाका स—साना अम्खोरामा यहाँको गंगाजल भरेर राखिएको थियो । अम्खोराको मुख प्लास्टिकको बिर्कोले बन्द गरिएको थियो, राखिएको जल बाहिर नपोखियोस् भनेर ।

आस्था र विश्वास पनि गजबको छ । मलाई लाग्यो— यही सब कारणहरूले हाम्रो देशको एकता अक्षुण्ण रहँदै आएको छ । सुदूर उत्तरी पहाडी नदीको जल सुदूर दक्षिणको समुद्र तटमा अवस्थित मन्दिरमा चढाउनु पर्ने नियमको परिकल्पना जसले गरेका थिए, तिनको मनमा परोक्ष रूपमा देशको एकताको भाव रहेको नै होला !

हामी बस रहेको स्थानमा पुग्यौं । बसचालक हाम्रो व्यग्र प्रतीक्षामा थिए । “धेरै समय लगाउनु भयो सर !” उनी बोल्दै गए, “साँझको समयमा श्रीनगर नपुग्ने हो भने निक्कै गाह्रो हुन्छ ।”

हामीले उनको गनगनको जवाफ दिने प्रयास गरेनौं । बसमा चढेर आ—आफ्नो सिट समायौं । आफ्नो गल्ती महसुस भएको खण्डमा मौन बस्नु नै श्रेयस्कर हुन्छ भन्ने लाग्यो । बस फेरि आएकै बाटो फर्कियो, उत्तरकाशीतिर— हर्षिल, भातवाडी हुँदै ।

गंगा नदी कुनै बेला गहिरो गल्छीको मार्ग भएर बगिरहेकी थिइन् भने कतै चौडाइ आकार बनाएर उर्लंदो थिइन् । सडक जब उचाइमा पुग्थ्यो, तल सयौं फिट गहिरो नदीतिर हेर्दा अत्यास लाग्थ्यो । चारैतिरका हरिया पहाड, पर्वत शृंखलाले त्यहाँको सौन्दर्य बढाएको थियो भने गंगाको निर्मल सुरध्वनि सर्वत्र गुञ्जिरहेको थियो । कति आनन्ददायी वातावरण !

उत्तरकाशीमा खाना खाएर केही समय विश्राम गरियो । त्यसपछि हाम्रो यात्रा अगाडि बढ्यो । उत्तरकाशीको बजार एकदमै रमणीय रहेछ । सफा स्वच्छ र सुविधायुक्त पनि । उत्तरकाशी गंगाको किनारमा बसेको हुनाले पनि यहाँ कैयन् आश्रम पनि रहेका थिए ।

गंगोत्रीबाट केदारनाथको दूरी ३४३ किलोमिटर छ । एउटा अर्को मार्ग पनि छ, जुन चिरबिटिया भएर जान्छ तर त्यो ३४८ किलोमिटर लामो छ । यद्यपि यो अर्को मार्ग त्यति चलन चल्तीमा छैन ।

यसपछि बस कीर्तिनगरतर्फ मोडियो । त्यसउप्रान्त २३० किलोमिटरको दूरी पार गरेर हामी श्रीनगर पुग्यौं । त्यसबेला झमक्क साँझ परिसकेको थियो । यहाँ पनि यात्री बसहरूले पूरा बजार भरिएको थियो । रात्रिकालीन विश्रामका लागि होटल, धर्मशाला, अतिथि गृह कतै पनि ठाउँ पाइएन । त्यो त धन्न, यहाँ पनि अन्य पर्वतीय स्थानहरूमा जस्तै निजी घर भएका स्थानीयहरूले एक–दुई वटा कोठा राति विश्रामका लागि भाडामा दिँदै आएका रहेछन् । बजारमै बस स्टपको अगाडि एजेन्टहरू घुम्दै अप्ठ्यारोमा परेका यात्रुलाई आवासको व्यवस्था गराउँदै आएका हुन्छन् । त्यहाँ १५० देखि ३ सय रुपैयाँसम्ममा एउटा कोठा उपलब्ध थियो ।

श्रीनगर चमोलीको मुख्यालय त हो नै । यो आफैंमा रमणीय शहर पनि हो । यसको उचाइ समुद्री सतहबाट मात्र ५७९ मिटर छ । यसैले पनि तातो जलवायु छ यहाँ । अलकनन्दाको किनारमा अवस्थित यस शहरमा पर्यटकहरूका लागि राम्रो सुविधा थियो ।

भनिन्छ— रामले यहीँ नै शिवको उपासना गरेका थिए र श्रीयन्त्रकै कारण यस नगरको नाम श्रीनगर राखिएको हो । यहाँका मानिसहरूसँग कुरा गर्दा थाहा लाग्यो— यस क्षेत्रको विकासका लागि मुख्य श्रेय हेमवतीनन्दन बहुगुणालाई जान्छ । यस्तो प्रयास सत्य मनबाट हरेक नेताले गर्ने हो भने देश स्वर्ग बन्न बेर लाग्दैन ।

श्रीनगरमा रात्रि विश्रामको भोलिपल्ट बिहान सखारै हामीले केदारनाथको बाटो समायौं । केही समयपछि नै हामी रुद्रप्रयाग (जहाँ मन्दाकिनी र अलकनन्दाको संगमस्थल छ) पुग्यौं । रुद्रप्रयागबाट तिलवाडा, अगस्त्यमुनि, कुण्ड हुँदै गुप्तकाशी पुग्यौं । बिहानको ८ बजिसकेको थियो । सबैलाई भोक लागेको थियो । यसै ठाउँमा सबै यात्रुले बिहानको चिया खाजा खाए ।

गुप्तकाशीमा पनि हाम्रो काशीमा जस्तै विश्वनाथ मन्दिर र मणिकर्णिका छ । गुप्तकाशीको सामुन्ने उभिएको पहाडी भागमा ऊखी मठ छ, जहाँ हिउँद मासमा भगवान केदारको मूर्ति पूजा गरिन्छ । गुप्तकाशीबाट हामी सोनप्रयाग पुग्यौं । सोनप्रयाग सोनगंगा र मन्दाकिनीको संगमस्थल हो । सुप्रसिद्ध तीर्थ त्रियुगीनारायणको लागि बाटो यहीँबाट छुट्टिन्छ ।

बिहानको १२ बज्दा नबज्दै हामी गौरीकुण्ड पुग्यौं । उचाइका साथै सडकको डरलाग्दोपना पनि बढ्दै गएको थियो । एकातिर चट्टान र अर्कोतिर भयानक गहिरो भाग । यो देखेरै शरीरमा काँडा उम्रिएर आउँथ्यो । हामीसँगै गएका एक जना पण्डितजी महाराज (जो झ्यालतिर बसेका थिए) बीचको भागमा आएर बसे । ‘सुतुरमूर्गी’ सुरक्षाको आभास यही हो, शायद !

गौरीकुण्ड हुनलाई त सानै ठाउँ हो तर यहाँ पनि तीर्थयात्रीहरूको भीडले वातावरणलाई गुल्जार बनाएको थियो । बसबाट ओर्लिएर हामी करिब एक किलोमिटर जति पैदल हिँड्यौं र तप्तकुण्ड पुग्यौं । भनिन्छ— शिवप्रिया गौरीले यहीँ नै स्नान गरेकी थिइन् । त्यसैले यसको नाम गौरीकुण्ड राखियो । आदिशक्ति गौरीको शरीरको तापले कुण्डको पानी तातो भयो, जुन तातोपना आजसम्म पनि कायम छ । हामीले पनि यहाँ स्नान गर्‍यौं र नेपाली लालमोहरिया पण्डाको हातबाट संकल्प गरायौं । त्यसपछि केही खाजा पानीको व्यवस्थामा जुट्यौं ।

हामीले आफ्ना साथमा ड्राइफ्रुटहरूबाट तयार लड्डु ल्याएका थियौं । कारण— चिसोमा शरीर तातो रहोस् र पैदलयात्रा गर्दा थकान महसुस नहोस् । पैदलयात्रामा असमर्थ महिलाहरूका लागि हामीले डोकोको व्यवस्था गर्नु थियो । त्यसका लागि हामी मोलभाउ गर्न लाग्यौं । यात्रीको वजनअनुसार डोकोमा बोकेर लानेले दाम तय गर्दै आएका रहेछन् । ६ सय रुपैयाँदेखि १२ सय रुपैयाँसम्मको भाडा थियो । प्रारम्भमा त यो भाडा रकम हामीलाई ज्यादा लाग्यो । तर, जब बाटो कष्टकर भएको आफूले पैदल यात्रा गर्दा अनुभूत भयो, त्यसपछि लाग्यो— यति पारिश्रमिक त केही पनि होइन । यस्तो अप्ठ्यारो बाटोमा, त्यो पनि सवारी पिठ्यूँमा बोकेर माथि उक्लिनु सहज काम पक्कै थिएन ।

रामबाडासम्म हामी ठीकठीकै हिँड्यौं तर त्यसपछि भने शरीरले जवाफ दिन शुरु गर्‍यो । एक–एक पाइला सय–सय कोशको अनुभव हुँदै थियो । एक त समुद्री सतहबाट २,५९१ मिटरको उचाइ, चारैतिर हिउँको पहाड । तल मन्द गतिमा बग्दै गरेको हिमनदी ! बाटोमा ठाउँ–ठाउँमा हिउँ जमेको थियो । त्यो हिमदृश्य देखेर मन चञ्चल भयो । आनन्दविभोर भयो । लौरोको सहायताबाट हिउँले भरिएको बाटो पार गर्दै हामी रामबाडा पुग्यौं । गौरीकुण्डदेखि रामबाडासम्मको दूरी सात किलोमिटर हो तर यति दूरी तय गर्न पनि हामीलाई चार घण्टाको समय लाग्यो । सासको गति तेज थियो । खुट्टा पनि लर्बरिएका थिए ।

छेउछाउबाट घोडामा चढेका, डोकोमा बसेका र तामदानमा बसेकाहरू पैदल हिँड्नेहरूलाई पछाडि छाड्दै अगाडि बढिरहेका थिए । कोही माथिबाट तल पनि ओर्लिरहेका थिए । घोडामा बसेका मानिस आँखा बन्द गरेर ‘जय श्रीराम’ को जप गरिरहेका थिए । तिनलाई पक्कै पनि डर थियो किनभने घोडाको बानी सडक बाटोको छेउछेउ हिँड्ने हुन्छ । र, मानिसलाई छेउबाट गहिरो हेर्दा रिंगटा चल्न सक्छ । यहाँ भयले नै भगवान् नामको उच्चारण गराइरहेको थियो । भनिन्छ नि,  ‘भय बिनु होइ न प्रीत’ ।

थप चार किलोमिटर पैदल हिँडेर हामी ३२६२ मिटर उचाइमा रहेको स्थान गरुडचट्टी पुग्यौं । हल्का वर्षा हुँदै थियो । गरम कपडामाथि रेनकोट थप्यौं । यद्यपि पैदल हिँडेका कारण भित्रभित्र पसिनाको नदी बग्दो थियो । बाहिर भने अत्यधिक चिसोका कारण हातखुट्टा कठ्यांग्रिएका थिए ।

गरुडचट्टीमा हामीले तात्तातो चिया पिउने काम गर्‍यौं । त्यसपछि हामी हाम्रो गन्तव्य केदारनाथतर्फ लम्कियाैँ । रात पर्दै थियो । आकाशमा चन्द्रमाको आकार फैलिँदो थियो । वातावरणमा हिउँमिश्रित हावा चल्दै थियो । खुट्टामा शिथिलता भए पनि पाइला लक्ष्यतिर उक्लँदो थियो । अब केवल दुई किलोमिटर बाँकी थियो— बाह्रौं द्वादश लिंगहरूमध्येको एक केदारनाथको मन्दिर ।

भनिन्छ— उत्तर भारतको दुर्गम पहाडीमा अवस्थित यस भव्य मन्दिरजस्तो अरू कुनै छैन । पाण्डवले पनि बन्धु बान्धवहरूको हत्याको प्रायश्चित गर्नका लागि यसै हिमालय क्षेत्रको यात्रा गरेका थिए । त्यसैले यसलाई स्वर्गारोहण पनि भनिन्छ । त्यसै समय तिनले तपस्यारत शंकर भगवानलाई देखेका थिए । तिनीहरू भगवानतिर दौडिए तर भगवान अन्तरध्यान भए । पाण्डवहरूको भागमा प¥यो वृषभरूपी केदारेश्वरको पिठ्यूँको पछिल्लो अंग । केदारनाथको लिंग यसै रूपमा अवस्थित छ ।

३,५८६ मिटर (करिब १२ हजार फिट)को उचाइमा अवस्थित यस मन्दिरको छटा अचम्मको मनमोहक छ । करिब एक किलोमिटरको बाटो बाँकी रह्यो । त्यसैबीचमा मन्दिरको घण्टको आवाज त्यो सन्नाटालाई चिर्दै हाम्रो कानसम्म आइपुग्यो ।

“मलाई त मन्दिरमा बलेको धूपको बास्ना आइरहेको छ,” मेरी पत्नीले भनिन् । 

मलाई के गरूँ के गरूँ भयो । तिनको भनाइमा विश्वास गरूँ कि नगरूँ !

(बनारसमा बसोबास गर्दै आएका साहित्यकार दुर्गाप्रसाद श्रेष्ठको ‘देश देशान्तर’ यात्रा वृतान्तबाट अनुदित ।)