— जगदीश घिमिरे

साने यो गाउँको औसत जन हो । अरूजस्तै उसले बाबु मरेपछि भाइबन्डा हुँदा केही धन पायो, केही ऋण । धन जिन्सी पायो, ऋण नगदी । त्यसबाहेक केही सासका धन चौपाया पायो र केही अचल— ढुंगामाटाको सम्पत्ति पायो । नगदी ऋणमा तिरेर कहिल्यै नसकिने, साउँको ब्याज र ब्याजको स्याजसमेत निचोरेर लिने कडा साहू पायो ।

उसको घर यस गाउँको औसत घर हो । १५ हात लामो ९ हात गज भएको । खरको छानु । बाहिरी दलान । दलानमा जाँतो । यो जाँतो प्रत्येक दिन घुमाउन ठूलो भाग्य चाहिन्छ । पालीमा ढिकी । यो ढिकी सधैं कुटाउन झन् ठूलो भाग्य चाहिन्छ । घरपछाडि गोठ । एक हल गोरू । एउटा थारो, एउटा ब्याउने गाई । एउटा पाडी । खोरमा गोडा चारेक बाख्रा, पाठा । सासको धनमा दुइटा पोथी र चल्ला पनि थिए । उसले बाबुको घरबारी रोज्यो । घर छोडेबापत उसको दाजुले एउटा पाखो बारी बढी पायो । गाउँले दाजुभाइले पञ्चायत गरेर उसलाई र उसको दाजुलाई एक रत्ती पनि घटी नपारेर तिल घोटेर मास फोरेर बाबुको सम्पत्तिको दुई फ्याक अंशबन्डा गरिदिएका थिए । अंशबन्डा भएको पनि १२ वर्ष हुन लागेछ ।

उसको परिवार यस गाउँको औसत परिवार हो । एउटी स्वास्नी हरेक दुई वर्षमा सुत्केरी हुन्छे । उसले घरधन्दा गर्दा वा वनपात गर्दा वा मेलामा काम गर्दा जहिले पनि सामान्यतया भुँडीभित्र एउटा, छाती चुस्ने एउटा, पिठ्युँमा बर्कोले बेरिएर एउटा, खानेकुराको कल गर्दै टुकुटुकु हिँड्ने एउटा र काम सघाउने एउटा हुन्थेहुन्थे । जेठो छोरो लाहुर जान हिँडेको यो मंसिरमा तीन वर्ष हुन्छ । त्यसमुनिको १४ पुगेर १५ लागेकी छोरी एकाएक बेपत्ता भएको भर्खर ६ महिना भो । कतै पोइल गएको पनि थाहा भएको छैन । गाउँलेहरू वेश्यालयमा बिक्री गई भन्ने खासखुस गर्छन् । साने पत्याउन तयार छैन ।

सानेको दाजु ठूले पनि सानेजस्तै एक औसत जन थियो । अंशबन्डाको लगत्तै पछि अंशमा पाएको अचल र चौपाया बेचबिखन गरेर उसले डाँडो काट्यो । जाने बेलामा भनेको थियो, “यो गाउँमा पितापुर्खाको पालादेखि बसेर एक गाँस खान र एक झुम्रो लाउन कहिल्यै पुगेन । अब मधेस पसिने नै भइयो । कि त गरी खाला ! कि त मरी जाला !”

उसको गाउँ एउटा औसत गाउँ हो । पहाडको ठाउँमा ८–१० घर भयो भने एउटा गाउँ भइहाल्छ । त्यसमाथि यो गाउँ बितेका ३०–४० वर्षदेखि जस्ताको तस्तै छ । मान्छे घटेका छन्, बढेका छैनन् । घर पनि घटेका छन्, बढेका छैनन् । मान्छे जन्मेका हुन् तर यो गाउँमा टिकेनन् । घर बढाउन ठाउँ छैन । उनै ८–१० घर ! तिनले चर्चेको आँगन, मटान, गोठ, कटेरा भकारा र तिनका १०–१२ वटा घरबारीहरू । जग्गा लाबर (रबर– सम्पा.) भए तन्काउँथे होलान् । जग्गा तन्काउन सकेनन् । भएको जग्गाले खान पुगेन । मान्छे गाउँ छोडेर गए । कोही मधेसको औलो खान गए । कोही स्वराष्ट्र वा मित्रराष्ट्रमा भाँडा माझ्न, सेवक वा द्वारपाल बन्न गए । कोही परममित्र राष्ट्रहरूका लडाइँमा बलिका बोका हुन गए । केही तरूनीहरू भन्सार कर बिक्रीकर छलेर वेश्यागृहमा भर्ती हुन गए । कोही कहीँ गए । कोही कहीँ गए । यो गाऊँ उस्ताको उस्तै रह्यो । यहाँ अधिकांश अशक्त, बूढाबुढी, सुत्केरीमात्र बाँकी रहे ।

गाउँ दक्षिण फर्केको रातोमाटा डाँडामा बसेको छ । गाउँको पूर्व र पश्चिम दुवैपट्टि खोल्सामा विशाल पहिराहरू छन् । त्यहाँ रातो माटो बगिसकेर कमेरे माटो निस्केको छ । ५० वर्ष अघिसम्म देख्नेले त्यहाँ वन थियो र पहिरोको कुनै सम्भावना थिएन भन्छन् । बितेका ३०¬–४० वर्षमा ती पहिराहरूबाट लाखौं, करोडौँ मुरी माटो बगेर गयो होला । खोल्सामा त पहारा निस्किसक्यो, त्यसैले पहिरो फैलिँदै गएको छ— मट्याइलो पाखो खोज्दै गएको छ । यसैगरी बर्सेनि पहिरो जाने हो भने चाँडै यो गाउँ नै बगाउला जस्तो छ । गाउँलेहरू यस कुराले ज्यादै चिन्तित छन् । तर, गाउँमुनि देवीथान भएकोले र देवीथान नबगी गाउँ बग्न नसक्ने हुनाले र देवीदेउताको सत्ले गर्दा देवीदेउताको थानमा हम्मेसी दैवीप्रकोप हुँदैन भन्ने विश्वास हुनाले गाउँलेहरू यो गाउँ बगिहाल्छ भन्ने ठान्दैनन् । गाउँको सिरानमा फुंग उडेको पाखो छ । गाउँको पुछारमा देवीथानतिर पनेरो छ । पनेरो सुक्छ भन्ने डरले बडो यत्नसाथ जोगाएको सानो चरन वन छ । देवीको डरले त्यो वन नमासिएको हुन सक्छ । परबाट देख्दा भीरबाहेक यो गाउँ राम्रो देखिन्छ । सानो वन, वनमाथि रातो माटोले लिपेका राता र कमेरोले लिपेका सेता घरहरू ।

यो जिल्ला यस देशको औसत पहाडी जिल्ला हो । यस जिल्लामा केही छ भने त्यो हो पहाड । पहाडैपहाड ! ती पहाड पनि केवल औसत स्तरका भएकाले तिनको कुनै विशेषता छैन । अतः त्यहाँ न विदेशी पर्यटक लोभिन्छन् न तिनको अनुदान ! जिल्लामा धेरैजसो बानर लड्ने भीरपाखा छन् । तिनै भीरपाखामा मकै कोदोको खेतीको भरमा जिल्लाबासी सास फेर्छन् । अधिकांश पाखाहरू ज्यादै रूखा छन् । तर, बर्खामा प्रशस्त भल बाढी र पहिरो जान्छ । टाढा भनौं भने राजधानीबाट २०–२५ कोस मात्र पर हो । नजिक भनौं भने हिँडेर जानुपर्छ, तीनदेखि पाँच–सात दिनसम्म लाग्छ । बर्खा मासमा आवतजावत बन्दजस्तै हुन्छ । हिउँदमा रित्ता, हिँड्न सक्ने दुई दिनमा पनि पुग्छन् । भरिया सात दिन लगाउँछन् ।

यस भेगको औसत देश हो यो । यससँग दुई विशेषता छन्— एक दारिद्रय र अर्को हिमालय । विदेशीहरू हिमालको प्रशंसा गर्दछन्, चित्र उतार्दछन् र अनुदान दिन्छन् । देशबासीहरू त्यसको जयजयकार गर्छन् । विदेशीहरू देशबासीको पनि तारिफ गर्दछन् र बक्सिस दिन्छन् । देशबासीहरू त्यसको पनि जयजयकार गर्दछन् । विदेशीहरू तन्नेरीहरूलाई सैन्य वा सेवक बनाउन रूचाउँछन् । देशबासीहरू त्यसको प्रशंसा पनि गर्दछन् । विदेशीहरू तरूनीहरूलाई वेश्या वा सेविका बनाउन मन पराउँछन् । देशबासीहरू त्यसको पनि सराहना गर्दछन् । विदेशीहरू बालकहरूलाई धर्मपुत्र वा धर्मपुत्री पनि बनाउँदछन् । देशबासीहरू त्यो पनि रूचाउँछन् । भनिन्छ, देश सुन्दर–शान्त–विशाल छ । बेलाबखत असुन्दर–अशान्त–अविशाल भए पनि त्यसो भनिहालिँदैन । भनिहाल्नु मुनासिब हुँदैन । देशका देशी–विदेशी व्यापारीले प्रत्येक वर्ष चोरी गरेर वा हक्काहाकी अन्न बाहि¥याउँछन् । भनिन्छ, सहकालै सहकाल छ । सहकालको वर्षा छ । समृद्धि छ । समृद्धिको वर्षा छ । उन्नति नै उन्नति छ । उन्नतिको वर्षा छ । शान्ति नै शान्ति छ । शान्तिको वर्षा छ । त्यसपछि अनिकालको नाममा अनुदानमा अन्न भित्रिन्छ । अनिकालपीडित क्षेत्रमा भोकले प्याकप्याक गर्न लागेका जनतामा त्यो अन्न ज्यालाबनीको साटो बाँडिन्छ । त्यसमा ‘लड्डू लडाइँ झिल्ली झराइ’ पनि हुन्छ । त्यो झिल्लीमा दामासाही लाग्छ । दामासाहीमा सामेल नहुने, ज्यालामा नमिल्ने डुम को हुन्छ ? अनिकालमा सहकाल सहकालमा अनिकाल हुन्छ । सह पनि सकिन्छ, अनि पनि सकिन्छ, केवल काल बाँकी हुन्छ । ऐजनबमोजिम कारोबार चल्दछ । लोकव्यवहार चल्दछ ।

औसत देशको, औसत जिल्लाको, औसत गाउँको, औसत घरको, औसत जनको, औसत कथा यस्तै हुन्छ ।

यस गाउँको सूर्योदय अभावमा हुन्छ । सूर्यास्त अनिकालमा हुन्छ । दशैंमा पनि यहाँ जिउबाहिर नयाँ लुगा र जिउभित्र पेटभरि अन्न जुर्दैन । पेटभरि खान पाउन जिल्लाका ठूलाबडाको चाडपर्व, बिहावारी, भोजभतेर हुनुपर्दछ । जस्तो गाउँ, उस्तै गाउँ नै गाउँले बनेको जिल्ला ! जिल्लामा खान नपुग्ने जनता हुन्छन् । खान पुग्ने ठालु । लाउनसमेत पुग्यो भने नेता । पिउन पनि पुग्यो भने त भाम नेता । उसको पहुँच सोझै, ठ्याम्मै, ठाउँमै हुन्छ । उसले जिल्ला हाँक्छ । जिल्ला नहाँके पनि गाउँ हाँक्छ । गाउँ नहाँके पनि गाउँका गरिब हाँक्छ ।

वर्षात् नहुन्जेल सिन्धुलीमाडीसम्म मोटर चल्छ । अनुदानमा उपलब्ध अन्न त्यहाँसम्म मोटर चढेर आउँछ । त्यसपछि पनि डाँडाकाँडा चढ्नु पर्दा त्यस अन्नले मान्छेको बुई माग्छ । यस भेकका अकालपीडितहरू ज्यालामा त्यही चामल थाप्ने गरी त्यो चामल बोकेर ठेगान–ठेगानमा पु¥याउन मारामार गर्दछन् । सदरमुकाम रामेछाप त्यस्तै एउटा ठेगान हो । रामेछाप अन्न पु¥याउनको ताँती बेतिनीको उकालोमा देखिन्छ । मध्यान्हको पाहारमा चुइँचुइँ चाकबाट पसिना बगाएर गाउँका र जिल्लाका अरूसरहै अन्न ओसार्नेमध्ये साने पनि एक हो । बेलाबेला त्यो ताँती घट्छ । बेलाबेला बढ्छ । तर, कायम नै रहन्छ । संसारका लागि वर्ष बित्छ र नयाँ वर्ष आउँछ । तर, त्यस गाउँको, त्यस जिल्लाको एक वर्ष ‘गुजरान’ हुन्छ वा एक वर्ष ‘धानिन्छ’ । यसरी हरेक दुई वर्ष बाँच्न सफल भएपछि सानेकी जहान सानीले परिवारमा एउटा नयाँ सदस्य थप्छे । यसपालि पनि भर्खरै एउटा आत्मा थपेकी छे ।

यसपालि साउन लागुन्जेलसम्म उस्तो पानी परेन । साउनको पहिलो सातादेखि फाटफुट झरी पर्न लाग्यो । दोस्रो साता गलेर झरी प¥यो । तल बेंसीमा रोपाइँ हुन थाल्यो । असारे भाका गुञ्जिन थाल्यो । साउनको चौथो साता आएर घनघोर झरी प¥यो । दैनिक कारोबार ठप्प भयो । गाईवस्तु किलाका किलामा नै रहे । बाख्रा खोर । मान्छेले घरबाट बाहिर निस्केर घाँसस्याउला ल्याउन सकेनन् । छाना ठाउँ–ठाउँमा चुहिएर बसिनसक्नु भयो । ठाउँ–ठाउँमा भल पसेर बसिनसक्नु भयो । कहिल्यै नरसाउने कान्लाहरूमा मूल फुटे । भोका गाईवस्तु चिसो र भिजाइसमेतले गर्दा मरणाशन्न भए । मान्छेहरू त जसोतसो एक छाकसम्म खोले भए पनि खाएर पटुका कसेर सास धान्दै थिए, आगो सल्काउने ठाउँसम्म ओभानु रहन छाड्यो । जसोतसो आगो सल्काउने ठाउँ ओभानो पाए पनि नभिजेको दाउरा बाँकी रहेनन् । झुलो ओसिएर सल्कन छोड्यो । वल्लोपल्लो घरबाट आगो मागेर ल्याउन पनि सम्भव भएन । सानी महिना दिनकी सुत्केरी छ । ठूला भएका छोराछोरी छैनन् । सानाले सक्दैनन् । घरमा गर्ने भन्ने उही एकजना साने हो । घर हेरोस् कि, बालबच्चा हेरोस् कि, गाईवस्तु हेरोस् ?

“के यस्तो झरी छि...,” सानेले भन्यो ।

“गाईवस्तु पनि भोकै मर्ने भए ! आफू पनि भोकै मरिने भो,” सानीले भनी ।

“भोकै त के मरिएला ज्यालामा ल्याएको चामल छउन्जेल,” सानेले भन्यो, “तर पहिरोको डर छ । पहिरोले किच्छ कि ?”

चार दिनको लगातार झरीपछि पानी थामियो । गाउँलेहरू घरबाहिर निस्केर स्थितिको मूल्यांकन गर्न लागे । पूर्वतिर कति पहिरो गयो । पश्चिमतिर कति पहिरो गयो । वल्लोपल्लो गाउँमा कति कान्ला लडे । कति बाटा पहिरिए । कोशीमा कत्रो बाढी आयो । अड्सठ्ठी सालको बाढीलाई जित्यो÷जितेन, बयासी सालभन्दा कति सानो वा ठूलो भल थियो । सन्तानब्बे सालभन्दा के हिसाबमा फरक थियो ? सात साल, एघार साल, सत्ताईस साल, सैंतीस सालका जिल्ला र देशमा आएका ठूल्ठूला भलबाढी, पहिरो र उथलपुथलभन्दा के फरक थियो ? खोला कोशीको मूल फुटिसक्यो कि फुट्न बाँकी छ ? महाप्रलय नै हुने हो कि यत्तिकैमा साम्य हुने हो ?

चार दिन उस्तो पानी परेन तर आकाश सफा पनि भएन । धुम्म भइरह्यो । सारसुर पानी परिरह्यो । तर, पाँचौं दिन बिहान कुखुराको भाले बास्दादेखि पानी पर्न थालेको पूरै २४ घण्टापछि मात्र थामियो । गाउँको ८० वर्षको गोरे कामीले घोषणा ग¥यो, “यत्रो कडा पानी परेको मलाई थाहा थिएन ।”

तर, हरेक वर्ष–दुई वर्षमा ऊ यस्तो घोषणा गरी नै रहन्थ्यो । पानी पर्ने क्रममा मात्र होइन कि अरू कुनै पनि कुरामा समेत ।

२४ घण्टाको दर्के झरीपछि आकाश छ्यांग उघ्रियो । टड्कारो घाम लागे । सानेले भन्यो, “लच्छिन ठीक छैन ।”

यसरी लामो झरीपछि चर्को घाम लाग्यो भने पहिरो जान्छ । लामो गुम्सिएको शान्तिपछि क्रान्ति विष्फोट भएजस्तो ।

सानीले भनी, “हे दैव ! उघ्रन त उघ्रियो ।”

साने आँगन, करासाका ठाउँ–ठाउँमा कुलो काट्न थाल्छ । गाईवस्तु बाहिर सार्नु प¥यो । बल्ल राम्ररी घामको मुख देख्न पाउने भए । सानी पकाउने मेलोमा लाग्छे । केटाकेटीहरू घाममा बाहिर निस्कन्छन् । सक्नेले बाबुलाई सघाउन लाग्छन् । मध्यान्ह हुन लागेको छ । घाम चरक्क चर्किसकेको हुन्छ । एकाएक भयंकर आवाज आउँछ । धर्ती थरर्र कामेको जस्तो लाग्छ । ‘भैंचालो’ भनेर कराउँदै सानी बाहिर निस्किन्छे । साने भन्छ, “लौ भैंचालो गयो । पानी परेकै बेलामा धेरैजसो भैंचालो जान्छ ।”

सानीले बारीको कान्लो देखाउँदै भन्छे, “ऊ, बारीको कान्लो लडेछ ! कहाँको भैंचालो हुनु !”

साने कराउँछ, “बारी पैरियो ! लौ बारी पैरियो !”

सानै कराउँदै जान्छ । उसको अन्तःस्करणले बारीको कान्लामुनि घर हुने वीरेलाई बोलाउन चाहेको हो । उसलाई के थाहा– वीरेका जहान, पहिरोले पुरिनु लेखेकाहरू पुरिइसके, नपुरिनू भन्ने लेखेकाहरू बाँचे । सब टुंगिइसक्यो । हुने भइसक्यो । ऊ कराउँदै हुन्छ, “गुहार !! गुहार !! वीरे कान्छाको घर पैरोले पु¥यो ! गुहार !! गुहार !!”

त्यत्तिकैमा भयंकर आवाज फेरि दोहोरिन्छ । यसपालि त्यो आवाज झन् लामो समयसम्म आयो । आवाज केही फरक पनि थियो । गरङ रङ रङ रङ रङ रङ ग्वार्लाम्म ग्वार्लाम्म । भुइँ पनि लामो समयसम्म थर्कियो । सानेले वरिपरि हे¥यो— के लड्यो वा कता र कति पहिरियो भनेर पहिल्याउन । उसले देख्यो— उसको आफ्नै घर लडेछ । उसको मटान पनि लडेछ । मटानसँग करासो जोडिएको नरबहादुरको घर पनि लडेछ । उसले अरू केही लडेको देखेन । तर, आवाज आएको अनुसार त्यसभन्दा बढी लडेको हुनुपर्दछ । उसले केवल दुई शब्द बोल्यो, “हे दैव !”

भित्रका भित्रै भए । बाहिरका बाहिरै । ज–जसका जो–जो र जे–जे परे, मरे, गए । सिद्धिए । दैवको लीला यस्तै हुन्छ । सब एक निमेषमा समाप्त भयो ।

त्यस दिन साँझ नपरून्जेलसम्म ठाउँ–ठाउँमा घर, गोठ, कान्ला, बारी लड्नु पैरिनु भइरह्यो । त्यस रात त्यो गाउँका बासिन्दा कोही पनि घरभित्र सुतेनन् । उनीहरूलाई त्यो भैंचालो थियो कि पहिरो, छुट्याउन मुस्किल–मुस्किलै प¥यो । धेरैको विचारमा त्यो पहिरो नै थियो ।

त्यसपछि त्यो गाउँमा एउटा प्रयत्न रह्यो । पुरिएको ठाउँबाट मान्छे वा गाईवस्तुको लाश झिक्ने । तामाको गाग्रा खड्कुला हुनेले त्यसमा अन्न राखेको भए त्यो पनि झिक्न सकिन्छ, केही गहना गुरिया छ कदाचित् भने यो पनि पाइन्छ कि ?

वीरबहादुरको जहानका तीनजना पुरिएछन् । ऊ बाँचेछ । गाईवस्तु परेछन् ।

नरबहादुरकी ८० वर्षकी थला बसेकी आमा थलाको थलामा नै पुरिई ।

कालेका गाईवस्तु मात्र परेछन् ।

गोठको घरको एक पाखोमात्रै लड्यो । एउटा भैंसीको ढाड भाँचिएछ ।

अम्मरेको घर चिरा–चिरा भएर चर्केछ ।

लाहुरेको करेसो पहिरिएछ र घर धराप भएर पनि ठाडै छ ।

अन्तरेको घर भने केही भएन ।

डम्मरेको मटान भत्किँदा खोरका बाख्रा पुरिएछन् ।

तिलकेको एक महिनाको नाति पुरिएछ ।

सानीले भनी, “अब त बसैं जानै पर्ला ।”

सानेले भन्यो, “बसैं जाने बेलासम्म बाँचियो भने ।”

औसत कुरा हो । औसत मान्छेको कुरा ! औसत गाउँ पहिरोमा बग्यो । के भो त ? जिल्ला पहिरिएको छैन । मुलुक पहिरिएको छैन ।