अमेरिकाका पूर्वराष्ट्रपति बाराक ओवामाले सन् २०१८ मा पढेकामध्ये आफ्नो जीवनमा प्रभाव पारेका केही पुस्तकको सूचीमा ‘हाउ डेमोक्रेसीज् डाइ ?’ अर्थात् ‘प्रजातन्त्रको मृत्यु कसरी हुन्छ ?’ पनि समावेश गरेका छन् । हालसम्मको सर्वाधिक उन्नत व्यवस्था भनेको प्रजातन्त्र नै हो । संसारका प्रायः सबै देशमा प्रजातान्त्रिक शासन व्यवस्था छ । तर, बेलाबखतमा शासकीय कोपभाजनमा परेको कारण यसको मर्ने र जिउने प्रक्रिया भने चलिरहेको छ । यो पुस्तक त्यसैको फेहरिस्त हो ।
पुस्तकमा उल्लेख भएका मूलभूत मान्यता, विचार, घटना र शासकीय मनोवृत्ति पाठकलाई रुचिकर होला भन्ने ठानेर यो लेख तयार गरेको हुँ ।
वोस्टनस्थित हार्वर्ड विश्वविद्यालयका प्राध्यापक द्वय स्टिभन लेभित्स्की र डेनियल जिब्लाटले संयुक्तरुपमा लेखेको यो पुस्तक केही महिनाअघि मात्र बजारमा आएको हो । अहिले यो पुस्तकको चर्चा अमेरिकामा व्याप्त छ ।
यस पुस्तकले विशेषतः अमेरिका र ट्रम्पका बारेमा धेरै कुरा बोलेको छ । प्रजातन्त्रका बारेमा नजिक र गहिरो अध्ययन गरेका यी लेखकले लेखेका छन् – ट्रम्प प्रजातन्त्र र अमेरिकाका लागि ज्यादै खतरनाक छन् । उनले अमेरिकाको गुह्य प्रजातान्त्रिक मान्यताको उल्लंघन गरेका छन् । आफ्ना मान्छेलाई क्याबिनेट अथवा एजेन्सीमा नियुक्त नगर्ने अमेरिकी परम्परालाई लत्याउँदै उनले आफ्नी छोरी र ज्वाइँलाई सल्लाहकारका रुपमा राखेकोमा पनि आपत्ति प्रकट गरिएको छ । झूटो बोल्नमा माहिर ट्रम्पले इमानदारी पनि नदेखाएको किताबमा उल्लेख छ । ट्रम्पले लगातार अमेरिकी प्रजातन्त्रमाथि हमलामात्र होइन हातपातसमेत गरेका छन् ।
उनीहरु लेख्छन् – ट्रम्पले आप्रवासी र मुस्लिम समुदायप्रति अतिवादी विचार प्रकट गरेर अमेरिकी मान्यताको उल्लंघन गरेका छन् । उनले सञ्चार माध्यमलाई ‘अमेरिकी जनताका शत्रु’ भनेर पनि बेलाबखत भन्दैआएका छन् । अमेरिकामा अन्तरपार्टी संघर्षमात्र होइन डरसमेत पालेर बसेको उल्लेख छ । करिब ७० प्रतिशत डेमोक्रेट र ६२ प्रतिशत रिपब्लिकन पार्टीका मानिसहरु विपक्षी पार्टीसँग डराएर बसेको उल्लेख गर्दै यी दुई पार्टी जाति र धर्ममा पनि त्यत्तिकै विभक्त भएको देखाइएको छ । संसारको सबैभन्दा धेरै मानिसको आकर्षण र आशाको संभावना बोकेको अमेरिका ट्रम्प शासनकालको दुई वर्षमा क्षय हुँदै गएको स्पष्टरुपमा उल्लेख गरिएको छ । जे भए पनि अमेरिकाको व्यवस्था नियन्त्रण र सन्तुलनमा न टिकेको छ ।
ट्रम्पमात्रै होइन, प्रजातन्त्रका ठेकेदार ठान्ने कुन कुन अमेरिकी राष्ट्रपतिले आफ्नो अधिकार दुरुपयोग गरे भन्ने पुस्तकमा उल्लेख गरिएको छ । यसमा अमेरिकाको राजनीतिक इतिहासमा शक्ति दुरुपयोग गर्नेमा रिचार्ड निक्सन पहिलो नंबरमा आउँछन् । उनको टेप प्रकरण अर्थात् वाटरगेट काण्ड र राजीनामालाई पनि महत्त्वका साथ पुस्तकमा चर्चा गरिएको छ ।
लेखकहरुले राष्ट्रपति रुजवेल्टले सन् १९३७ मा दुवै सदनमा आफ्नो बहुमत भएपछि तानाशाह बन्न खोजेको र आफ्नै पार्टीले उनलाई यसो हुनबाट जोगाएको, दुई कार्यकालको सामान्य प्रचलनलाई लत्याएर तेस्रो र चौथो कार्यकाल पनि राष्ट्रपतिमा उठ्न चाहेको विवरण दिएका छन् ।
‘प्लट अगेज्स्ट अमेरिका’ बाट उद्धृत गर्दै यो पुस्तकमा चाल्र्स लिन्डसवर्गको सनसनीपूर्ण घटनालाई पनि जोडिएको छ । कुनै पनि राजनीतिक अनुभव नभएका लिन्डसवर्गले सन् १९४० मा रुजवेल्टलाई हराउँदै राष्ट्रपतिमा निर्वाचित भएपछि उनको पार्टी शत्रु राष्ट्र अर्थात् हिटलरसँग सम्बन्ध गाँस्न कसरी पुग्यो भन्ने पनि पुस्तकमा महत्त्वका साथ उठाइएको छ । अरु अमेरिकी राष्ट्रपतिहरुले पनि कुनै न कुनै मौका पारेर आफूलाई शक्तिशाली बनाउने प्रयास गरेको जानकारी पुस्तकमा पाइन्छ ।
प्रजातन्त्रको कुरा त सबैले गर्छन् नै वास्तविक प्रजातन्त्रवादी नेता पनि बेलावखत आफ्नो सत्तालाई टिकाइराख्न अनेकौं अप्रजातान्त्रिक क्रियाकलाप, गठबन्धन र हत्कन्डा प्रयोग गरेर प्रजातन्त्रको घाँटी निमोठ्छन् भन्ने लेखकद्यले पुस्तकमा देखाएका छन् ।
जनताको अभिमतले विजयी प्रजातन्त्रवादी राष्ट्रपति वा प्रधानमन्त्रीले तलका चारवटा कुरालाई उपेक्षा गरेर आफ्नो सत्ता टिकाउँछन् :
प्रजातान्त्रिक नियम कानुनको बर्खिलाप जानु
विपक्षी राजनीतिक पार्टीको अस्तित्वलाई अस्वीकार गर्नु
हिंसा तथा भड्काउलाई प्रोत्साहन दिनु
विपक्षी र सञ्चार माध्यमको स्वतन्त्रतालाई कुण्ठित गर्न तयार हुनु ।
यस्ता शासकहरुले आफ्नो सत्ता अकण्टक बनाउन जनतासामु भने प्रजातन्त्रको रटान लगाइरहन्छन् र विपक्षी अप्रजातान्त्रिक हुन् र देशभक्त छैनन् भन्ने एकोहोरो प्रचार गरेर जनतालाई भुलभुलैयामा राखिरहन्छन् ।
‘हाउ डेमोक्रेसी डाइ’ पुस्तकमा मूलतः युरोपियन, उत्तरी अमेरिका र दक्षिणी अमेरिकाका राष्ट्रका बारेमा यथेष्ट विवरण छ । एसिया र अफ्रिकाका राष्ट्रका सैनिक विद्रोह र अप्रजातान्त्रिक क्रियाकलापका बारेमा भने यो पुस्तकले धेरै बोलेको छैन ।
पुस्तकको केन्द्रीय चरित्र भने ट्रम्प नै हुन् । उनले गरेका यावत् अप्रजातान्त्रिक अभ्यासको विवरण यसमा दिइएको छ । लेखकहरूले उनको तुलना फुजिमोरी, चाभेज र टर्कीका रिसेप एर्डोआनसँग गरेका छन् ।
पुस्तकमा अर्जेन्टिना, इक्वेडर, हंगेरी, इटाली, पेरु, पोल्यान्ड, रसिया, टर्की र भेनेजुएलाका राष्ट्रपतिले कसरी संविधान उल्लंघन गरेर आफूलाई तानाशाहका रुपमा उभ्याए भन्ने विवरण प्रस्तुत गरिएको छ । तानाशाह हुने सन्देहै नभएको व्यक्ति पनि सत्ताको स्वाद पाएपछि एकाएक तानाशाह बनेको विवरण पनि पुस्तकमा उजागर गरिएको छ ।
बहुमतबाट निर्वाचित राष्ट्रपति ह्युगो चाभेजले ३४ वर्षसम्म प्रजातान्त्रिक अभ्यास गर्दै आएको भेनेजुएलामा सन् १९९९ पछि निरंकुशता लादेको वर्णन रोचक शैलीमा गरिएको छ । त्यही शैली यसअघि इटलीका मुसोलिनी र जर्मनीका हिटलरले गरेका थिए । हंगेरीका भिक्टर ओर्वान प्रजातन्त्रवादीका रुपमा चर्चामा रहेर कसरी २०१० पछि एकाएक तानाशाह वा निरंकुश बने भन्ने पुस्तकमा लेखिएको छ ।
सर्वसत्तावादी राजनीतिक सोच जहाँ र जुनसुकै प्रजातन्त्रमा पनि रहेको पुस्तकमा देखाइएको छ । हिटलर, चाभेज र मुसोलिनीजस्ता अधिनायकहरुको पहिचान सत्तामा आउनुअघि नै जनताले गरिसकेका हुन्छन् भने कतिपय चाहिँ सत्तामा पुगेपछि अधिनायकका रूपमा प्रकट हुन्छन् – जस्तै पेरुका अल्वर्टो फुजिमोरी ।
उनको निरंकुश हुने कुनै योजना थिएन तर पछि निरंकुश भए । उनी यति निरंकुश बने कि उनले प्रतिपक्षीलाई आतंककारी र लागुपदार्थको कारोबारी भनेर सम्बोधन गर्थे । उनले सबै सञ्चार माध्यमलाई लाखौं डलरमा किनेका थिए । सांसदहरुको किनबेच हुन्थ्त्यो । त्यसै कारण उनी पुनः २००० मा राष्ट्रपति निर्वाचित भए । आफू सत्तामा आउन उनले पछि संसद् विघटन मात्र होइन, संविधानसमेत खारेज गरेका थिए । विपक्षी नेता, न्यायाधीश र पत्रकारहरु कहाँ जान्छन्, के गर्छन् भनेर चियोचर्चो गर्नुका साथै भिडियो टेप गरेर ब्ल्याकमेल समेत गर्थे ।
त्यसो भए यसको पहिले नै पहिचान कसरी गर्ने त ? लेखकहरूले पुस्तकमा प्रश्न गरेका छन् । तर, निर्क्योल छैन ।
फुजिमोरी, ह्युगो चाभेज, इभो मोरालेस, लुसियो गुलिएरेज र राफेल कोरेनजस्ता शासकहरुले प्रजातान्त्रिक संरचनालाई कमजोर बनाएको पुस्तकमा उल्लेख छ । इटलीका बर्लुस्कोनीले आफ्नाविरुद्धमा न्याय सम्पादन गर्ने न्यायाधीशलाई कम्युनिस्ट भनेर आरोप लगाएका थिए भने इक्वेडरका राफेल कोरियाले सञ्चार माध्यमलाई शत्रु हुन् र यिनलाई पराजय गर्नुपर्छ भन्ने गर्थे । उनले प्रमुख समाचारपत्रका मालिकले आफूलाई तानाशाह भनेको अभियोगलगाएर मुद्धा चलाई करोडौं डलर क्षतिपूर्ति भन्दै लिएका थिए । उनले थुप्रै पत्रिकाका मालिकलाई किनेका थिए ।
टर्कीका मिडिया मालिकलाई पनि त्यस्तै गरिएको थियो । टर्कीको सञ्चार माध्यममा ५० प्रतिशतभन्दा बढी लगानी गरेका डोगान यायिनमाथि कर छलीको अभियोग लगाएर उनकासबै टेलिभिजन र पत्रिका बन्द गराइएको थियो । पछि राष्ट्रपतिकै मानिसले ती पत्रिका किनेका थिए ।
त्यस्तै गरी रुसका राष्ट्रपति पुटिनले मिडियाका मालिक भ्लादिमिर गुसिन्कीलाई आर्थिक अपचलन गरेको अभियोग लगाएर देश छोड्न बाध्य पारेका थिए । उनले कतिसम्म गरे भने सन् २००० ताका देशका ठूला २१ जना व्यापारीलाई बोलाएर आफ्नो अभीनमा रही पैसा कमाउन र राजनीतिका बारेमा चर्चा नगर्न अराएका थिए । धेरैले यो कुरा माने तर अर्बपति तथा ओआरटी टीभीका मालिक बोरिस बेर्जोभस्कीले आदेश पालना गर्न नमानेपछि उनलाई जाली मुद्दा लर्गाईउनी आत्मनिर्वासनमा जान बाध्य गएका थिए । उनले अर्का अर्बपति मिखाइल चोद्रोभस्क्कीलाई पनि त्यस्तै किसिमको अभियोग लगाएर १० वर्षसम्म काराबासको सजाय दिएका थिए ।
चाभेजले पनि त्यस्तै किसिमको हत्कन्डा प्रयोग गरेका थिए । उनले टीभी मालिक गुइलेर्माे जुलेगालाई आर्थिक हिनामिना गरेको अभियोग लगाएपछि उनी पनि बाध्य भएर देशबाट भागेका थिए । उनले प्रतिपक्षीलाई सुँगुर, फोहोरी, दलाल, शत्रु र धोकेबाजजस्ता शब्द प्रयोग गरेर गाली गर्थे । उनले आफ्नो अनुकूलका न्यायाधीश ल्याएर नौ वर्षसम्म निरंकुशतन्त्र चलाएका थिए ।
अर्जेन्टिनाका जोन पेरोनले विपक्षी नेतालाई आफ्नो आदर नगरेको आरोप लगाएर कारबासको सजाय दिएका थिए । मलेसियाका प्रधानमन्त्री महाथिर मोहम्मदले १९९० ताका प्रहरीहरुलाई विपक्षी नेता अनवर इव्राहिमलाई यौन व्यभिचारको आरोप लगाएर अनुसन्धान, पक्राउ र कारावासको सजाय दिएका थिए । त्यस्तै सन् २०१४ मा भेनेजुएलाका विपक्षी नेतालाई लियोपोल्डो लोपेजलाई विना कारण उपद्रव गरेको आरोप लगाएर पक्राउ गरिएको थियो । टर्कीका एर्डोआनले सन् २००४ मा सफल धनी व्यवसायी सेम उजानलाई पनि व्यावसायिक कर छलीको अभियोगमा उनको सबै सम्पत्ति हडप गरेपछि उनी भागेर फ्रान्स पुगेका थिए ।
फिलिपिन्सका फर्डिनान्ड मार्कोसले सन् १९७३ मा आफ्नो पदावधि सकिएपछि पनि कसरी मार्सल ल लगाएर संविधानको पुनर्लेखन गरी १४ वर्ष एकछत्र शासन गरेको पनि पुस्तकमा उल्लेख छ ।
आफू सत्तामा पुगेपछि तानाशाहहरुले सांस्कृतिक संस्थाका अभियन्ता, कलाकार, वुद्धिजीवी, पप स्टार र खेलाडीलाई कसरी आशा र त्रास देखाएर कम्तीमा पनि चुप लागेर बस्न बाध्य बनाउँछन् र आफ्नो अनुकूल बनाउन कस्तोसम्म गर्छन् भन्ने पनि थुप्रै उदाहरण पुस्तकमा दिइएको छ । अर्जेन्टिनाका साहित्यिक धरोहर जर्ज लुइसले आफ्नो विरोध गरेको कारण राष्ट्रपति पेरोनले उनलाई नगरपालिकाको जागिरबाट कुखुरा र खरायो फार्मको निरीक्षणमा पठाएर बेइज्जत गरेपछि बाध्य भएर राजीनामा दिएका थिए । त्यसैगरी भेनेजुएला, मलेसिया, हंगेरीका शासकहरुले गरेको कर्तुत पनि पुस्तकमा उल्लेख गरिएको छ ।
पुस्तकमा चेचेनसँग युद्ध गराएर पनि आफ्नो सत्ता टिकाउन पुटिनले अपनाएको र चुनावको मुखमा पाकिस्तानसँग युद्धको अवस्था उत्पन्न गर्न भारत सरकारले अपनाएको रणनीति उस्तै उस्तै देखिन्छ । यो विपक्षीलाई कमजोर बनाउने रणनीति हो ।
विभिन्न नौवटा शीर्षकमा विभाजन गरेर लेखिएको २३१ पृष्ठ लामो पुस्तक ‘हाउ डेमोक्रेसी डाइ’मा लेखकले बेल्जियम, ब्रिटेन, कोस्टारिका, फिनल्यान्ड आदि देशले प्रजातन्त्रका अनेकौं समस्या भोगे पनि प्रजातन्त्र सुरक्षित रहेको उल्लेख छ । उता जर्मनी, अर्जेन्टिना र फिलिपिन्सको अमेरिकासँग मिल्दोजुल्दो संविधान पनि त्यहाँका शासकहरुले धुजधुजा पारेका पारेका थिए ।
शासकहरुले आफ्नो सत्ता लम्याउन पहिले आफ्ना आलोचकलाई गोयबल्सका शैलीमा ‘‘देशका शत्रुहरु, देशलाई गुमराहमा राख्ने र आतंकलाई बढावा दिने’’जस्ता शब्द प्रयोग गर्छन् । सत्ता लिएपछि गर्ने छलछामका बारेमा फुटबल खेलको एउटा गतिलो उदाहरण लेखकले दिएका छन् :
रेफ्रीलाई नियन्त्रणमा लिनु ।
विपक्षी टिमका केही उत्कृष्ट खेलाडीलाई किनारा लगाउनु ।
आफ्नो विजय अनुकूलको नियम स्थापना गर्नु ।
विपक्षीविरुद्ध मैदानमै पक्षपात गर्नु ।
यस किसिमको रणनीतिअन्तर्गत रेफ्री अर्थात् न्यायाधीशलाई हातमा लिने काम मूलतः फिडेल क्यास्ट्रोले क्युबामा र चाभेजले भेनेजुएलामा तथा मुसोलिनीले इटलीमा गरेका थिए ।
अन्त्यमा लेखकले संसारकै सबैभन्दा राम्रो शासन व्यवस्था प्रजातन्त्रका मौलिक पक्षको जानकारी पनि दिएका छन् । यो प्रजातन्त्र टिकाउने सबैभन्दा ठूलो कुरा के हो त ? उनीहरुले संझौता, सहमति र सहुलियतको संस्कृतिलाई सबैभन्दा माथि राखेका छन् । उनीहरुले भनेका छन् संविधान जतिसुकै राम्रो बनाएको भए पनि यसले आफैँ प्रजातन्त्रको ग्यारेन्टी गर्दैन । संविधान सधैँ अपूर्ण हुन्छ । नलेखिएका नियमको पनि परिपालना गर्नुपर्छ । जे सुकै भए पनि जनताले प्रजातान्त्रिक मान्यतालाई आत्मसात गरेको खण्डमा प्रजातन्त्रको स्थायित्व रहन्छ । मानिसहरु आफ्नो व्यक्तिगत स्वतन्त्रताको सट्टा सरकारी ‘अनुशासन’लाई बढी महत्त्व दिन थालेपछि प्रजातन्त्र खतरामा पर्छ भनेर निष्कर्ष पुस्तकमा निकालिएको छ ।
प्रजातन्त्र र त्यसको जीवन्तताका बारेमा जानकारी राख्न इच्छुक प्रजातन्त्रवादी नेता तथा कार्यकर्ताका लागि त यो पुस्तक बढी नै उपयोगी हुने देखिन्छ । (बोस्टन, अमेरिका )
