पाल्पा । पाल्पा पुग्ने आन्तरिक र बाह्य पर्यटकको पहिलो रोजाइमा पर्छ पाल्पा दरबार । तानसेन बजारको सिरानमास्तिरको फाँटमा ठडिएको यो दरबार हिजोआज पाल्पा दरबार संग्रहालयको नामले परिचिति छ । ‘अफसिजन’ मा पनि तानसेन पुग्ने पर्यटक बजारको केही मास्तिर उक्लिएर दरबार हेर्न छुटाउँदैनन् । यो एक प्रमुख पर्यटकीय गन्तव्‍य पनि हो ।

सेनवंशी राजाहरुको शासन काल, नेपाली राणाकालिन र शाहकालिन इतिहासको जीवन्त प्रमाण बोकेर पनि माओवादी द्वन्द्वको बाछिटाबाट यो दरबार पनि अलग रहन सकेन् । त्यही भएर वैभवपूर्ण इतिहास बोकेर पनि द्वन्द्वको आगोमा बलेको पाल्पा दरबारको वर्तमान निकै निरस बन्न पुगेको छ । 

‘‘पहिले जस्तो केही पनि छैन् । घुम्न आउनेहरुले हैन ! यस्तै मात्र हो ? भनेर हामीलाई प्रश्न मात्र तेस्याउँछन्’’, दरबारको गेट नजिकै विगत ३५ वर्षदेखि प्रवेश टोपी भण्डार चलाएर बसेका श्याम कार्की भन्छन्,‘‘दरबारलाई पहिलेकै हालतमा फर्काउन त कठिन नै होला तर संग्रहालय व्यवस्थित गर्न पनि ढिला भइसक्यो ।’’

खासमा दरबारभित्र छिरेर निस्कनेहरुको मुखबाट अचेल अनायसै निस्कने गर्छ- ‘‘जे सोचेर हेर्न आइएको थियो त्यस्तो भने अलि रहेनछ ।’’ आखिर के छैन त दरबारमा ? कार्कीलाई सोधियो । 

‘‘यो दरबार नै नयाँ हो । पहिलेको स्वरुप त हो तर ऐतिहासिक वस्तु केही पनि छैनन्,’’ उनको जवाफ छ,‘‘संग्रहालय बनाएपछि त्यहाँबाट हराएका र पहिले भएका वस्तुलाई ज्यूँका-त्यूँ नराखुञ्जेल दरबारको सान फर्कनेवाला छैन् ।’’
 
के भएको थियो ? 

खासमा २०६२ माघ १८ गते मध्यरातमा माओवादी विद्रोहीले दरबार नजिकैको जिल्ला प्रहरी र जिल्ला प्रशासन कार्यालयमा आक्रमण गरे । त्यसपछि पाल्पा दरबारको इतिहास नै नामेट झैं हुन पुग्यो । त्यो लडाइँमा पाल्पा दरबार बम विस्फोटन र आगलागीको लप्कामा पूर्ण रुपमा ध्वस्त हुन पुग्यो । धेरै ऐतिहासिक वस्तु जलेर खरानी भए । 

प्रत्यक्षदर्शीका अनुसार इतिहास लगभग मेटिन पुगेको थियो । दरबार खरानीमा परिणत भयो । २०१५ सालमा राजा महेन्द्र पाल्पा सवारी भएका बेला दरबारबाटै केही महत्पूर्ण कार्यालय संचालन गर्न निर्देशन भएबमोजिम त्यहाँ सरकारी कार्यालय खोलिएका थिए । तिनै कार्यालय माओवादीको निसानामा परे । लडाइँपछि हप्तौसम्म दरबार जलिरह्यो । 

द्वन्द्वको त्यो घाउ र छिटा दरबार नजिकै मिलन शाक्यको घरको बार्दली र झ्यालको सिसामा अझै देख्न सकिन्छ । गोली लागेर पर्खालमा प्वाल परेको छ । झ्यालका सिसा फुटेका छन् । उनले एउटा सिसा र पर्खाल भने त्यसै छाडिदिएका छन् । मर्मत नै नगराइ । पाल्पा आउनेहरुले यी दृश्य निकै अभिरुची पूर्वक हेर्दै त्यसबेला भएको लडाइँको कल्पनासम्म गर्न सक्छन् । 

अहिले के छ दरबारमा ?

पाल्पा दरबार पुरातत्व विभागको सक्रियतामा पुर्ननिर्माण भएको छ । पुरानै शैलीमा ढालिएको भवन बनाइएको छ । तर, संग्रहालय बनेपनि दरबार चिनाउने वस्तु केही भित्र छैनन् ।

त्यही भएर घुम्न पुग्नेहरुको मन खिन्न हुन्छ र भन्छन्,‘‘पाल्पा दरबार संग्रहालय कहिले होला मन छुने र हेर्न लायक ?’’ संग्रहालयमा अहिले सेनवंशीय राजारानीका तस्बिरको स्केच बनाइएर झुन्ड्याइएको छ । प्लेक्स प्रिन्टमा इतिहास लेखिएको छ । केहीभित्र मगर समुदायको भेषभुषामा संरक्षित छन् । मगरको जीवनशैली झल्काउने घर निकै मेहनतले सजाइएको छ । 

अंग्रेज र गोर्खा सैनिकबीच बुटबलको जितगढीमा भएको युद्धमा नेपाली सेनाका लागि घिउ तताउन प्रयोग भएको बडेमानको कराही राखिएको छ । नेपालीको दैनिक जीवनमा प्रयोग हुने परम्परागत हलो, भोटेताल्चा, खुर्पेटो, मुङग्रो, अन्य हतियार आदि वस्तु पनि संग्रह गरिएको छ । तर, यति वस्तुले मात्र दरबारको विगतको प्रतिनिधित्व हुन नसकेको स्थानीय र घुम्न जानेहरु पनि स्वीकार गर्छन् । दरबारमा राजारानी, तिनका सहयोगी, दरबारको जीवनशैली आदि झल्कने वस्तु छैनन् । 

के गरिंदै छ ?

पाल्पा दरबार संग्रहालय क्षेत्रलाई गुरुयोजना अनुसार व्यवस्थित गर्ने प्रयास भने सुरु भएको छ । ताम्रपत्र, सिलापत्र, भोजपत्र, ताडपत्र, लालमोहर, स्याहमोहर जस्ता अभिलेख भए संग्रहालयलाई बुझाउन आग्रह गर्दै २०७३ सालमै स्थानीयलाई आग्रह गरेको थियो । जसअनुसार कतिपय वस्तु प्राप्त पनि भए ।

संग्रहालयका कर्मचारीका अनुसार अहिले तानसेन नगरपालिकाले नै संग्रहालयको सम्पूर्ण व्यवस्थापन गर्नेलगायतको काम गर्ने योजना बनेको छ । तर, यो कहिलेबाट हुने भन्ने यकिन छैन् । संग्रहालयमा काजमा खटिएका प्रमुख विष्णुप्रसाद पाठक, एकजना लेखापाल र दुई जना सहयोगी छन् । तर, संग्रहालय कार्यालय सहयोगीको भरमा मात्र चलेको छ । उनीहरुले संग्रहालयमा आउने मानिसको तथ्यांक राख्न रजिस्टरमा हाजिरी गराउँछन् । सरसफाइ गर्छन । कसैले दरबारबारे सोधे जानकारी पनि दिन्छन् । 

कर्मचारी इन्दिरा सारुले भनिन्,‘‘घुम्न आउनेले यत्तिमात्रै हो हेर्ने कुरा ? भनेर प्रश्न गर्छन् तर हामीसँग जवाफ भने हुँदैन् ।’’