नेपाली कांग्रेसका सभापति शेरबहादुर देउवाले राजनीतिक परिवार ‘कोइराला’ बिरासतप्रति गर्नुभएको आक्रोशपूर्ण टिप्पणीले दुःखद तरंग उत्पन्न गरेको छ । यो विषय लेखका लागि रुचिकर होइन । अप्रिय हो । तर, शीर्ष नेताको अभिव्यक्तिले नेपाली राजनीतिमा दिने सन्देश लेखकीय विषय बन्ने रहेछ, बन्नैपर्छ । सभापति देउवाको टिप्पणीको पक्षप्रतिपक्षमा यी हरफ कोरिदै छैनन् । तर, सबैमा अनुरोधका शब्द लेख्ने जमर्को भने हो । 

दुई नम्बर प्रदेशको वीरगञ्ज भूमिबाट सभापति देउवाले ‘नेपाली कांग्रेस कोइरालाहरुको बपौती होइन, कोइराला हुँदैमा सभापति बन्न पाइँदैन । हामी जेलनेल पर्दा अहिलेका कोइरालाहरू कहाँ थिए ? शेखर कोइरालाको हैसियत के ? उनलाई अनुशासनको कारबाही गरिन्छ ।’ भने । उनको लबज यस्तै थियो । वीरगञ्जबाट तीरजस्तै छोडिएको शब्दवाणले नेपाली राजनीतिको सोचलाई घायल पारिदिएको छ र कांग्रेसमा बढ्न थालेको द्वेषको मानसिकताको पोल खोलिदिएको छ, अर्थात् निर्वस्त्र गरिदिएको छ । 

नेपाली कांग्रेस देशको सन्दर्भमा सबैभन्दा जेठो राजनीतिक दल हो  । सात दशकभन्दा लामो इतिहास निर्माण गरेको यो दलको आदर्शप्रति अहिलेसम्म लाखौं जुझारु नेता, कार्यकर्ता जोडिएका छन् । हजारौं परिवारको बिरासत जोडिएको छ । हजुरबा कांग्रेस, बा र आमा पनि कांग्रेस र छोरा, नाति पनि कांग्रेस । यस्तै यस्तै बिरासतका कडीहरुले आजसम्म कांग्रेस जिउँदो छ र नेता,कार्यकर्ता हुने मौका मिलेको छ । 

संघर्षको लामो यात्राबाट नेपाली कांग्रेसले इतिहासमात्रै होइन, सँगै राजनीतिक संस्कार पनि बनाएको छ । राजनीतिमा बिरासतलाई ‘आइसोलेसन’ गर्न सकिँदैन । कारण, पारिवारिक सम्बद्धता पनि रहन्छ । कोही नेता भएर, कोही परिवारले अपनाएको आदर्श पछ्याउँदै समर्थक वा मतदाता भएर, त्यहाँ बिरासत लगातार रहन्छ । कोही पारिवारिक बिरासतसँगै संस्थाको बिरासतमा उभिन्छन् र कोही संस्थाको बिरासतमा नेता, कार्यकर्ता बन्छन् । कांग्रेस स्वयंमा इतिहासको बिरासत हो, आदर्शको, दर्शन, संस्कार र संघर्षको बिरासत । 

बाबु, बाजे र बज्यैले अपनाएको पेसा, व्यवसाय वा धर्मकर्मलाई नाति, नातिना र छोरा, छोरीले पछ्याउनु आश्चर्य होइन । सानैदेखि देखासिकी स्वाभाविक हो । राजनीति सेवा हो । यही सेवामा लागेको परिवारको सदस्य प्रतिष्पर्धाका लागि उत्रन्छ भने त्यहाँ बिरासत आरोपित गर्नु स्वतन्त्रता र प्रजातन्त्रलाई कुठित पार्नु हो । बिरासतै नभएकाले मात्र राजनीति गरिन्छ, धानिन्छ र राजनीति तिनको मात्रै कर्म हो भनिन्छ भने त्यो दृष्टिदोष हो । लोकतान्त्रिक राजनीतिको मैदान सबैका लागि खुला हुन्छ, हुनुपर्छ । त्यो मैदानबाट कोही नेता बन्छ, कोही कार्यकर्ता नै रहन्छ । संस्थाको लागि भने सबै कार्यकर्ता नै हुन् । चिन्ताको विषय चाहिँ राजनीतिक सेवाको बिरासत छोड्दै बन्न थालेको खाल्डो (भ्याकुम) प्रति हो । अर्थात् चिन्ता, बिरासतको हकदार पुस्ता पलायन हुँदै अर्कै पेसामा जानुले हुने पारम्पारिक संस्कार शून्यताप्रति हुनुपर्ने हो ।  

इतिहासतिर फर्किएर हेर्ने हो भने, त्यो लुक्दैन । इतिहास नांगै हुन्छ । आफैले बिर्सिए पनि इतिहासको सम्झने ‘मन’ हुन्छ, त्यो ‘बिस्र्यूं कसोरी’ भन्छ । कांग्रेसको आफ्नै इतिहास छ, कोइरालाहरुको आफ्नै भूमिका र देउवाको पनि आफ्नै । यस्तै योगदान र भूमिकाहरुको सम्मिलन अहिलेको कांग्रेस हो । इतिहासलाई कोट्याएर होच्याउनु, घोच्याउनु र थच्याउनु सर्वकालिक सुसंस्कार होइन । यसो गर्दा कोही वा राम्रो इतिहास अगाडि बढ्दैन । हिजो कोट्याउने हो भने हामी कुनै दिन लाज के हो ? बुझ्न नजान्ने, छोप्नै नसक्ने र नमान्ने थियौँ । जब बुझ्यौँ तब निर्वस्त्र शरीरलाई वस्त्रले आच्छादित गर्नथाल्यौँ, थप सफा वस्त्रले ।  तन त ढाकियो तर मन ?

राजनीतिमा बिरासत विश्वव्यापी हो, छ । कहिले कतै, कहिले यतै । अमेरिकामा बुस परिवारका सदस्य अझै राजनीतिमा छन् । दक्षिण एसियामा कुनै दिन श्रीलंकामा पनि रह्यो । बंगलादेश पनि अपवाद भएन । भारतमा जबाहरलाल नेहरुको बिरासत अहिले पनि छ । भारतीय जनता पार्टीका कतिपय नेताका छोरा, बुहारी राजनीतिमा सम्लग्न छन् । पाकिस्तानमा भुट्टो परिवारका सदस्य सबैले राजनीतिक मैदान छाडिसकेका छैनन् । के यिनले पाप गरेका हुन् राजनीतिमा होमिएर  ?

हो, बिरासतको अर्को पाटो छ, विरोध गर्नैपर्ने । जहानिया, वंशीय र एकाधिकारवादी बिरासत विरोधयोग्य हो, त्याज्य छ । नेपालकै उदाहरण लिँदा, जहानिया राणातन्त्र, शाह वंशीय राजतन्त्र, जो जन्माधिकारमा शासक बन्ने बिरासत थियो, त्यसको विरोधमात्रै होइन त्याग नै भयो । अर्को विदेशी उदाहरण उत्तर कोरिया हो जहाँ किम वंश बिरासत शासनसत्ताको प्राधिकार बन्ने परम्परा छ । अर्को वर्गीय एकाधिकारवादी बिरासतको शासन पनि त्याज्य छ । 

लोकतान्त्रिक स्वतन्त्रतामा बिरासत प्रधान हुँदैन । प्रतिष्पर्धा प्रधान हुन्छ । परिवारका अग्रजले गरेको योगदानको केही लाभांश होला, सहानुभूति र पहिचान बन्ला । तर, लोकतान्त्रिक राजनीतिमा यही नै पर्याप्त होइन, यत्तिले नै पुरस्कृत हुन पाइँदैन, सकिँदैन । यो सबैले बुझेको कुरा हो । लोकतन्त्रमा बिरासत भए, नभएका सबैले एकै थलोमा प्रतिष्पर्धा गर्नुपर्छ, जुझ्नुपर्छ । त्यही भएर त होला कोइराला पनि गाउँबजार पुगेका अरू नेता,कार्यकर्ता जस्तै । 

नेपाली कांग्रेस बिरासतको धनी पार्टी हो । प्रकाशमान सिंह हुन् कि, विमलेन्द्र निधि,रामचन्द्र पोखरेल हुन् वा आङदम्बेहरु नै किन नहुन् । यादव हुन् कि, शेरचन, गौचन । जताततै भेटिन्छ कांग्रेस बिरासत । बिरासतको घना छाहारीमा कांग्रेसको वृक्ष उभिएको हो । सायद, सभापति देउवा झोक्किँदा त्यस्तो अविच्छिन्न बिरासत बिर्सनुभएछ  । बिरासत त के, परिवारको नाताले राजनीतिक पद र लाभ लिएका दर्जनौ उदाहरण सरकारधारी दलतिर फर्किएर खोज्न पर्दैन कांग्रेसले आफैभित्र हेर्यो भने पनि भेटिनेछन् ।

राजनीति संस्कार बसाल्ने पद्धति पनि हो । सहिष्णुता, त्याग, धैर्य र क्षमाशीलता राजनीतिकर्मीको सुशोभन हो । गणेशमान सिंह, कृष्णप्रसाद भट्टराइ(किसुनजी) र गिरिजाप्रसाद कोइरालावीचको संगतमा उत्तरार्धतिर तिक्तता बढ्यो । तर, गिरिजाप्रसाद कोइरालाले उहाँहरुप्रति तिखो टिप्पणी सार्वजनिक गरेको कहिल्यै सुनिएन । यो मामलामा सुशील कोइराला पनि जोगिनु भएकै देखिन्छ । सिंह र भट्टराईले पनि कानै घोच्ने र मुटु दुख्ने टिप्पणी खासै सार्वजनिक गर्नुभएन । सकभर जोगिनुभयो । कांग्रेसको संस्कार यस्तै थियो, यस्तै देखिन्छ भन्ने लाग्छ । जमलको पश्चिम कुनामा पार्टी कार्यालय थियो,त्यति ठूला नेताले कार्यकर्ताको तीखो गुनासो र जबर्जस्ती कुरालाई पनि हाँसेर सहन गरेको देखेको थिएँ । ती सम्झनाले पछि बुझेँ क्षमाशील, सहिष्णु, धैर्य र जमल कुनाको त्याग र संघर्षको राजनीति । त्यो दृश्यले अहिले आएर राजनीतिमा अभिभावकीय महत्व पनि बुझ्न थालें । यही स्थितिमा युवा शेरबहादुर देउवालाई पनि देखेँ, चिने ।  

यी हरफ कांग्रेस सभापति देउवाप्रति मात्र अनुरोध गरिएका होइनन् । यी हरफ नेपाली राजनीतिमा पदासीन हैसियतका कारण बनेको (?) अहिलेका कथित शीर्ष नेतादेखि कार्यकर्तासम्मका लागि पनि हुन् । तिनीहरुकै समान प्रतिष्पर्धा र संघर्ष गर्न तयार हुनेहरु बिरासतकै कारण निषेधित, प्रतिबन्धित वा अयोग्य हुने होइनन् । तिनीहरु वा बिरासतका भाग्यशालीहरुसमेत राजनीतिक कर्मको अग्निज्वालाबाट खारिएर उत्रनैपर्छ । थालमा पस्किएर ल्याउँदैन बिरासतले । सक्रिय कर्मले साकार पार्नैपर्छ, बन्नैपर्छ । बिरासत होस् या नहोस् तर राजनीतिमा आउनेका लागि, प्रतिष्पर्धा रोज्नेहरुका लागि र  देश वा जनताको सेवा गर्छु भन्नेहरुलाई दुत्कार्नु, अर्को अर्थमा निरुत्साहित गर्नु राजनीति होइन । 

पार्टी सभापति पदमात्र होइन । अभिभावकीय दायित्वसमेत हो । अभिभावकले आफ्ना कुनै कार्यकर्ता र सदस्यलाई निर्मम टिप्पणी गर्नु राजनीतिको निर्दयी अवस्था हो । अभिभावक स्नेहको पुञ्ज हो, बन्नुपर्छ । अहिलेको नेपाली राजनीतिमा यही कमी हुँदैछ । नेपाली राजनीतिमा अहिष्णुताको बोलबाला बढ्दैछ । यस्तो दृश्य बहुदलीय वर्तमान राजनीतिका लागि शुभ लक्षण होइन । 

नेपाली कांग्रेसका सभापति शेरबहादुर देउवा किन चुक्नुभयो ? पटक पटक प्रधानमन्त्री र कांग्रेसजस्तो इतिहास निर्माता पार्टीको सभापति देउवा सबैको भरोसा हो तर उहाँ किन आफ्नै सदस्यको पार्टी बिरासतको र संस्कारको प्रताडना बोली बन्नुभयो । चित्त दुःखाएर अनुरोध छ ‘सभापतिजी तपार्इँबाट अब यस्तो कहिल्यै नहोस् ।’ निवेदन यही हो । बुझे, देशको नेता हुँ भन्ने सबैले यो अनुरोध बुझ्दा सही सम्भावना ज्यूँदो रहला । अन्यथा, देश दुर्घटनाको डिलमा छ । अहिले यत्ति संकेत, अहिष्णुताले प्रजातन्त्र कुण्ठित गर्छ । नेतृत्व असफल हुन्छ । ‘विज्ञेषु किं अधिकम् ।’