– अक्षर काका

निकै चञ्चले स्वभावका छन्, पर्वत फलेवासका आदित्य पौडेल । उनको चञ्चलता र चुलबुलेपन नै सिर्जनामा सिद्धहस्त बन्ने साधन बनेका छन् भन्दा हुन्छ । र त, प्रकृतिको विहङ्गम क्यानभासमा खाइखेली हुर्किएका आदित्य र कुची एक–अर्काका पर्यायजस्तै बनेका छन् ।

फलेवासका पाखामा दृष्टि घुमाउँदा जे चित्रमा आँखा अडिन्थ्यो, उनी त्यसलाई कापीमा हुबहु उतार्थे । रङ संयोजन र चित्रछटा बडो बान्कीपूर्ण देखिन्थ्यो । त्यसैले हुनुपर्छ, बाल्यकालले चित्रकारितालाई डोर्‍यायो या चित्रकार्यले बाल्यकाल डोर्‍यायो, यसै भन्न सक्दैनन् उनी ।

बाल्यकुचीले शैशव क्यानभासमा परिपक्व चित्र रंगाएका होला, माध्यमिक तहमै पश्चिमाञ्चल उछिन्ने मेधावी छात्र बने उनी ।

“त्यतिबेला १६ जिल्लाबाट पाँच–पाँच वटाका दरले ८० चित्र प्रतिस्पर्धाको दौडमा थिए, ती सबै चित्रकारितालाई उछिनेर श्रेष्ठ ठहरिएँ,” झन्डै ६ वर्षअघि फर्कन्छन् उनी ।

तर, समयसँगै उनको कुची फेरियो । चेतना र चित्रछटामा जमिन–आकाशकै भिन्नता आयो । मनोगत आग्रह हिजोको सौन्दर्यचेतलाई उछिनेर अघि बढ्यो । “प्रकृतिकै विचित्र छटामा बरालिएर बस्ने फुर्सद सदैव कहाँ हुँदो रहेछ र ! समाजका विचार र भावना रङमा घोलेर क्यानभासमा पोत्नुपर्दो रहेछ,” ओठमाथिका झुसिला रौं मुसार्दै विमुग्ध हुन्छन् आदित्य ।

चित्रकला आजको तृष्णा होइन । यसको इतिहास मानव सभ्यताजत्तिकै जेठो र पुरानो छ । फरक यत्ति हो– हिजोको चित्रकारिता ‘स्वान्त सुखाय’को अंग थियो । आजको चित्रसिर्जनामा समाजका मुद्दा मुखरित हुन थालेका छन् । यो अभिव्यक्ति र विद्रोहको नूतन हिस्सा बनेको छ । खबरदारी र सामाजिक चेतनाको रखवारी गर्ने दुवै दायित्व पाएको छ आजको चित्रकार्यले । र, आजका क्यानभास समाज चिहाउने बहुआयामिक आँखीझ्याल बनेका छन् ।

बबरमहलस्थित नेपाल कला परिषद्को ग्यालरीमा टाँगिएका सय थान चित्रशिल्प यसैको दृष्टान्त हो, जहाँ ललितकला क्याम्पसको स्नातक तहअन्तर्गत दोस्रो वर्षमा अध्ययन गरिरहेका २७ जना नवीन चित्रकारहरूको चित्र–सौन्दर्यसँग आह्लादित हुन पाइन्छ । ग्यालरी हलमा प्रदर्शित ‘पहिलो पाइला’मा समाजको प्रतिच्छाया भेटिन्छ ।

० ० ०

सात दशकयता मुलुकमा चार ठूला क्रान्ति भए । सबै क्रान्तिले महिलालाई अधिकारसम्पन्न बनाउन चिताएजत्ति भूमिका पनि खेले । शासन–सत्तामा महिलाको पद सुनिश्चित पनि भयो । राजनीतिक व्यवस्था परिवर्तनको आँधीले स्त्री जातिलाई सत्ताको शीरमा त पुर्‍यायो तर उनीहरूको भाग्य बदलेन । महिलासम्बन्धी नीतिमा फेरबदल आयो तर उनीहरूको नियति जहाँको तहीँ छ । पिपलको जराझैं समाजको पिँधभागसम्मै गाडिएर रह्यो । त्यसैको अभिव्यक्ति हो, कला परिषद्को दोस्रो तलाको भित्तामा झुन्ड्याइएको– ‘टाइटल इट’ ।

जहानियाँ, घरानियाँ राणाशासनताका दासताको साङ्लोमा बाँधिएका थिए, आमा–हजुरआमा । सतीलगायत अनेकन कुप्रथाले निमोठोको थियो उनीहरूको जीवन । समाजमा नारी जातिको कुनै मूल्य थिएन ।

सती प्रथा हट्यो । मृत लोग्नेको चितामा ज्युँदै बल्नुपर्ने नियतिबाट पार त पाए तर समाजमा उनीहरूको मूल्य स्थापित भएन । न समाजले बोध नै गर्‍यो । राज्यव्यवस्थाको फेरिँदो आकाशले पनि उनीहरूको अमानवीय जीवनबाट मानवीय जीवनमा पदोन्नति गर्न सकेन । समाजको गति त बदलियो तर महिलाको दुर्गति झनै टिठलाग्दो बन्दै गयो ।

“समाजमा विद्यमान महिलाको यस्तै दयनीय स्थितिको व्रिदूप चित्रण हो– टाइटल इट,” उनी आफ्नो मूर्त चित्रकला बारे अर्थ्याउँछन् ।

महिलाहरूका लागि हिजो पनि देश सुरक्षित थिएन । सती, बोक्सी, दाइजो, बालविवाह छाउपडीलगायत अनेक प्रथाले उनीहरूको जीवन निमोठेको थियो । त्यसमा आज रत्तिभर पनि कमी आएको छैन । बरु दिनदहाडै, अभिभावकको छानामुन्तिर नै बलात्कृत भएर मृत्युवरण गर्न अभिशप्त छन् ।

देशको यही कारुणिक अवस्थालाई उनले क्यानभासमा उतारेका छन्, जहाँ गर्भभित्र रहेकी छोरी गलपासो उनेर आत्महत्याको बाटो रोज्दै छिन् ।

“यी छोरी बाहिर आइन् भने समाजका अनेकौं विषालु सर्पहरूले फणा उठाइहाल्छन्, महिलाका लागि देश असुरक्षित छ भन्ने जान्दाजान्दै अब छोरीहरू जन्मन किन मन गर्छन् ?” प्रतीकात्मक प्रश्न गर्छन् आदित्य ।

० ० ०

प्रदर्शनीमा आँखा खिच्ने अर्को चित्र हो– ‘एम्प्टिनेस’ अर्थात् रित्तोपन । क्यानभासमा मुटु र मस्तिष्क झिकिएकी महिला स्वतन्त्रापूर्वक हावामा हात फिँजाइरहेकी छन् ।

रञ्जु पुलामी मगरकृत ‘एम्प्टिनेस’ले आजका नारीहरूको मनोदशा बोकेको छ, जो अनेकौं संवेग र उद्वेगको बोझले थिचिएर जीवनको मूल्य चुकाइहेका छन् ।

“मुटु संवेगहरूको घर हो, मस्तिष्क तर्कहरूको टोकरी हो, यी दुवै नहुँदा वास्तवमा जीवनले आफ्नोपनको अनुभूत गर्न पाउँछ,” उनी आफ्नै चित्रभित्र जीवनको मनोदशा खोजिरहेकी छन् । “जीवन सरल र सरस छ तर यसलाई हामीले दिनहुँ निरस बनाइरहेछौं,” जीवनप्रतिको यही अभिव्यक्ति उनको चित्रकलामा मुखर भएका छन् ।

नारी मनोदशा प्रतिविम्बित गर्ने यस्तै अर्को क्यानभास हो– ‘लेडिज लाइफ’ । क्यानपासमा पोतिएका अनेकन राता–नीला, पहेँला, हरियादि इन्द्रधनुष थोप्लाले नारीको वास्तविक जीवन अथ्र्याउँछन् । तर, चित्रको बीचबीचमा काला धर्साहरू महिलाको स्वतन्त्रताको चुनौति बनेर खडा भएका छन् । जसले प्रगतिलाई पाइलापाइलामा व्यवधान खडा गर्छन् ।

“परिवार र समाजका केही जडता र पुरातन दृष्टिकोणले नारीहरूको जीवन श्यामश्वेत बन्दै छ, यो जडतालाई पन्छाउने हो भने महिलाहरूको जीवन इन्द्रधनुषजत्तिकै रंगीचंगी हुनेछ,” चित्रकारितामार्फत नारीमूल्यको खोजी गर्दैछिन्, काठमाडौं वाफलकी उमाकुमारी घिमिरे ।