बाबुआमाको काजक्रिया १३ दिनबाट ५ दिनमा झार्ने विषयमा बहस चलिरहेको छ । केहीले यस्तो अभ्यास गरी पनि सकेका छन् । हिन्दू सनातन धर्मग्रन्थ र संस्कारका आधारमा आमाबाबुको मृत्युपछि दाह कर्मपश्चात १३ दिन काजक्रिया गर्ने चलन छ । हिन्दू सनातन धर्म भनेको ऋषिमुनि अर्थात् अहिलेको शब्दमा लोकले विश्वास गरेका विद्वान्हरूको विचार, तर्क र निष्कर्ष हो । यो कठोर रुढीवाद होइन । ज्ञान, आविष्कार, तर्क र पुष्ट्याइँको नियम हो ।

पुराणहरूमा एक दिन, पाँच दिन, सात दिन, १० दिनमा काजक्रिया सम्पन्न गरेका कथा पाइन्छन् । यसैको आधारमा हाल १३ दिनमा गरिँदै आएको सम्पूर्ण कर्म ५ दिनमा सम्पन्न गरेर उम्कने अभ्यासको थालनी भइरहेको छ । यो १३ वर्षबाट १३ दिनमा झरेको हो भन्ने तर्क पनि समाजमा सुन्ने गरिन्छ तर त्यसको शास्त्रीय प्रमाण भने छैन । 

अपवादका घटनामा काजक्रिया छोटो अवधिमा सम्पन्न गर्न ऋषिमुनिले नै अनुमति दिएको प्रमाण शास्त्रमा भेटिन्छ । विशेष परिस्थिति र अपवादका घटनालाई सामान्य अवस्थामा लागु गर्नु भने उचित मानिदैन । बाध्यता परेको बेलामात्र औचित्य पुष्टि गरेर यस्ता दृष्टान्तलाई दोहो¥याउन सकिन्छ ।
बाबुआमाको भौतिक शरीर दाह संस्कारपछि अन्त्य हुन्छ ।

त्यसपछिको कर्म मृतआत्माको निम्ति भनेर गरिन्छ । आत्माको छुट्टै अस्तित्व हुन्छ या हुँदैन भन्ने विषयमा ठोकुवा गर्न सकिने आधार, तथ्य र प्रमाण मानव जातिले भेटाउन सकेको छैन । आत्माको अस्तित्व अस्वीकार गर्नेका लागि मृतआत्माको काजक्रियाको कुनै औचित्य छैन भन्ने तर्क पनि गर्ने गरिएको छ ।

हिन्दू परम्परा र नियमलाई विश्लेषण गर्दा आत्माको अस्तित्व मान्ने र नमान्ने दुवैका लागि काजक्रिया अति महत्वपूर्ण देखिन्छ । तेह्र दिनको क्रममा शरीरबाट छुट्टिएर गएको आत्मालाई पुनर्वासको लागि आधार निर्माण गरिदिने र भोजनको व्यवस्था गरिदिने तथा अन्त्यमा पुर्खासँग भेट गराएर छोडिदिने शास्त्रमा उल्लेख छ । आत्माको अस्तित्व छैन भने यो सबै बेकारजस्तो देखिन्छ ।

आत्माको अस्तित्व नमान्ने हो भने पनि काजक्रियाको पारिवारिक, सामाजिक र मनोवैज्ञानिक महत्व ठूलो छ । नयाँ पुस्ताले आफ्ना इष्टमित्र, कुल, नातापाता चिनेको हुँदैन । त्यसअघि कहिल्यै त्यो घर नआएका नातेदार पनि काजक्रियाको समयमा घोत लिएर आइपुग्छन् । यसले पारिवारिक सम्बन्धलाई बलियो बनाउनुको साथै शोकाकुल परिवार सदस्यलाई धैर्यधारणको शक्ति प्राप्त हुन्छ ।

बाबुआमाको योगदान, कर्म, गुण पूर्णरूपमा सन्तानलाई थाहा हुँदैन । काजक्रियाको समयमा अग्रजबाट जानकारी पाई सन्तानलाई सन्तुष्टि प्राप्त हुन्छ । पाँच दिनमै काजक्रिया टुंग्याएर लाखापाखा लाग्ने हो भने आफ्ना इष्टमित्र र बाबुआमाका हितैषीसँग भेट हुन सक्दैन । किनभने पाँच दिनभित्र सबैले खबर पाउन सक्दैनन् र खबर पाए पनि समय मिलाएर क्रियाघर आइपुग्न भ्याउँदैनन् । यसका लागि कम्तीमा १० दिन आवश्यक पर्छ ।

बाबुआमा गुमाएका व्यक्तिको मनमा हुने पीडा बाहिरका व्यक्तिले महसुस गर्न सक्दैनन् । हिन्दू संस्कारको काजक्रियाले मनोवैज्ञानिक प्रभावमार्फत् पीडा कम गर्न महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्छ । मृत शरीर पनि देख्न नपाई आफन्तको मृत्यु स्वीकार गर्नुपर्दा कति पीडा हुन्छ भन्ने त्यो भोगेका व्यक्तिलाई सोध्नुपर्छ । त्यसैले सात समुद्र पारबाट शव, मांशपिण्ड वा अस्तु ल्याएर यहाँ सतगत गरिन्छ । आफ्नै काखमा आफन्तको मृत्यु भएको, दाहसंस्कारमा संलग्न हुन पाएको र १३ दिनसम्म मृतकका घरमा बस्न पाएको अवस्थामा पीडा धेरै हदसम्म कम हुन्छ ।

समय बित्दै जाँदा निधन भएका बाबुआमाको सम्झना कम हुँदै जान्छ । तर, एक्कासी सन्तान चिन्तामुक्त हुन सक्दैनन् । आफूले माया गर्ने बाबुआमा थिए भने सन्तानको मानसपटल सामान्य अवस्थामा फर्कन करिब एक वर्षको समय लाग्छ । यो भोगेकाले अनुभव गरेका हुन्छन् । 

हिन्दू संस्कारले त्यो एक वर्षसम्म सन्तानलाई बाबुआमाको नजिक रहेको आभास दिलाउने गर्छ । तेह्र दिनको कर्ममा सन्तानले बाबुआमासँगै रहेको महसुस गर्नुको साथै सत्यलाई स्वीकार गर्न आत्मबल प्राप्त गरेका हुन्छन् । हिन्दू संस्कारमा हरेक दिन जेजस्ता कर्म गर्नुपर्ने नियम बनाइएका छन् तिनले पक्कै पनि आत्मसन्तुष्टि प्राप्त गर्दै पीडालाई बिर्सन मद्दत गर्छन् । 

निधन भएका अभिभावक फर्केर त आउँदैनन् तर उनीहरुको बिदाइ चरणबद्धरूपमा गर्दा मनमा चिन्ता र पीडाको दबाब कम पर्छ । पाँच दिनमै काजक्रिया सकेर लाखापाखा लाग्ने हो भने माया गर्ने अभिभावकको सम्झनाले मनमा निरन्तर पीडा दिइरहन्छ । यो पीडा कम गर्न ऋषिमुनिहरूले १० दिनसम्मको एक चरणको कार्य, १३ दिनसम्म अर्को चरणको कार्य, त्यसपछि १२ महिनासम्म हरेक महिनाको कार्य र त्यसपछि वार्षिक श्राद्धको चलन चलाएइको हुनुपर्छ । 

आफन्तको मृत्यु माया गर्नेका लागि अत्यन्तै पीडाको अवस्था हो । यो मायाको जालोभित्र रहेकाले मात्र अनुभव गर्ने कुरा हो । माया, पीडा, चिन्ता भावनात्मक विषय हुन् । यसलाई वस्तुगत वा भौतिक विज्ञानको आधारमा विश्लेषण गरेर निष्कर्ष निकाल्नु हुँदैन । बाबुआमालाई जिउँदो छँदासम्म माया नगर्ने सन्तान छ भने उसले एक दिन पनि काजक्रिया गर्न आवश्यक हुँदैन । उसलाई पीडाबाट मुक्त भएर सामान्य अवस्थामा आउन समय नै आवश्यक पर्दैन । 

भावनात्मक सम्बन्ध भएको व्यक्तिको हकमा हिन्दू संस्कारले निर्धारण गरेको समयावधि वैज्ञानिक देखिन्छ । यसलाई छोट्याउने हो भने मानसिक पीडा बढाएर आफ्नो दैनिकी गुजार्न पनि तयार हुनुपर्छ ।

काजक्रियाको समयावधि र प्रक्रियालाई अभिभावक गुमाएको पीडा कम हुने र उसले नियमित आफ्नो पेसा व्यवसाय सञ्चालन गर्न सक्ने आत्मबल आउने समयको बीच सन्तुलन कायम हुने गरी तय गर्नुपर्छ । तुरुन्तै काममा फर्केपछि मृतकको सम्झना र मनको पीडा हटिहाल्छ भन्ने कसैले सोचेको छ भने त्यो गलत हुनेछ ।
rameshghimire21@gmail.com